Ísland í Orkusambandi ESB án sæstrengs

Ef/þegar Alþingi samþykkir að innleiða Þriðja orkumarkaðslagabálk ESB í EES-samninginn, þá öðlast Ísland aðild að Orkusambandi ESB.  Það verður þó hjálenduaðild, því að fulltrúi Íslands, Landsreglarinn, mun ekki hafa atkvæðisrétt í þessari samkundu ACER-Orkustofnunar ESB frekar en önnur ríki utan ESB.  

Umræðan hérlendis um afleiðingar þessarar inngöngu hefur mest snúizt um lögfræðileg atriði, þar sem talsmenn inngöngu hafa með hæpnum lagatúlkunum sínum reynt að gera sem allra minnst úr áhrifum hennar hérlendis og reyndar haldið því fram, að þau verði hverfandi, þangað til aflsæstrengur verði tengdur við rafkerfi landsins.  Þeir hafa í þokkabót haldið því fram fullum fetum, að slíkur sæstrengur verði ekki lagður hingað án samþykkis íslenzkra yfirvalda þrátt fyrir yfirlýst hlutverk ACER að ryðja burt hindrunum í einstökum löndum í vegi bættra og aukinna millilandatenginga fyrir raforku.  Prófessor Peter Örebech, norskur sérfræðingur í Evrópurétti, hefur með vísunum til dóma ESB-dómstólsins sýnt fram á, að þessar megintúlkanir iðnaðarráðuneytisins og lögmanna á þess vegum standast ekki. Landslög víkja fyrir Evrópurétti.  Ef Alþingi hafnar þegar veittu leyfi fyrir aflsæstreng til Íslands, mun allt fara í bál og brand á milli Íslands og ESB, enda væri löggjafinn þar að fara inn á verksvið framkvæmdavaldsins og í þokkabót að ganga gegn Evrópurétti.  Slíkt verður ekki látið átölulaust að hálfu ACER/ESB, og málið mun vafalítið fara til ESA og EFTA-dómstólsins.  Samkvæmt EES-samninginum lætur sá dómstóll landslög víkja fyrir Evrópurétti, svo að það virðist litlum vafa undirorpið, að Alþingi Íslendinga verði einfaldlega beygt í duftið í slíku máli. Fullveldið er þar með farið fyrir lítið.

Þá mun koma fram hávær krafa hérlendis um að endurskoða eða segja upp EES-samninginum og gera fríverzlunarsamning við ESB.  Þeir þingmenn, sem ríghalda vilja í EES-samninginn, ættu því að gera tilraun til að verja hann með því að synja Þriðja orkumarkaðslagabálkinum staðfestingar.  Það eru engin rök, að innleiðingu á Evrópugerð hafi aldrei áður verið hafnað af Alþingi.  Hér er einfaldlega um stærsta og afdrifaríkasta mál sinnar tegundar að ræða frá upphafi EES-samningsins, og einhvern tímann verður að láta brjóta.  Norska Stórþingið hefur áður hafnað öðru máli og líklegt, að það muni sjá sig knúið til þess í málum, sem nú eru í deiglunni hjá ESB.  Ef allt fer í hund og kött við höfnun Alþingis á máli, sem líkja má við opnun landhelginnar fyrir fiskveiðiskipum ESB-landanna, þá erum við einfaldlega í svo vondum félagsskap, að skynsamlegt er að losna úr þeim viðjum.

Við samþykkt Þriðja orkumarkaðslagabálksins á Alþingi mun "fjórfrelsi" Innri markaðar ESB strax spanna raforkugeirann, þ.e.a.s. virkjanafyrirtækin og raforkusölufyrirtækin.  Það er ennfremur rangt, sem haldið er fram, að eignarhald á virkjanafyrirtækjum og nýtingarréttur á orkulindunum séu undanþegin reglum "fjórfrelsisins" í EES-samninginum. "Fjórfrelsið" mun strax taka gildi um viðskipti með fyrirtæki í orkuvinnslu og -sölu í raforkugeiranum og afurðir þeirra.

 Fyrsta verkefni EES eftir innleiðingu "Þriðja orkupakkans" verður að koma á laggirnar embætti Landsreglara, reglusetningararmi ACER (Orkustofnunar ESB) á Íslandi. Slíkt embætti, RME, hefur þegar verið sett á laggirnar í Noregi. Hans fyrsta verkefni á Íslandi verður væntanlega að skrifa reglugerð fyrir Landsnet með forskrift um það, hvernig stofna á til orkukauphallar á Íslandi að hætti ESB.  Þar með verða sérkenni íslenzka orkukerfisins og íslenzka orkumarkaðarins algerlega fyrir borð borin og innleitt verður hér markaðskerfi, sem er sniðið við allt aðrar aðstæður en hérlendis eru.  Þetta mun þá strax leiða til seljendamarkaðar á Íslandi í stað kaupendamarkaðar, eins og er á meginlandi Evrópu og á Bretlandi, og mun meiri hættu á tímabundnum raforkuskorti vegna tæmingar miðlunarlóna en nú er. Engin áhættugreining verður gerð fyrir markaðsvæðingu rafmagnsins, þótt gríðarlegir hagsmunir séu á ferðinni.  Stefnumarkandi rétttrúnaður ESB um, að eitt snið verði að hæfa öllum í hinu tilvonandi stórríki Evrópu, mun ráða ferðinni og hagsmunum eins smáríkis fórnað á altari "heildarhagsmuna".  Alþingismenn, sem láta spenna sig fyrir þennan vagn, eru réttrækir.  

Þeir, sem græða á þessu fyrirkomulagi, eru orkuseljendur og spákaupmenn með orku, en orkunotendur og þjóðarhagur munu líða stórlega fyrir þetta, því að hættan á orkuskorti stóreykst og kostnaður af orkuskorti á hverja orkueiningu, sem vantar,  er margfaldur á við orkuverðið.

ESB hefur sjálft sett upp 5 skilyrði þess, að frjáls orkumarkaður verði neytendum til hagsbóta.  Þau verða öll að vera uppfyllt, en á Íslandi verður ekkert þeirra uppfyllt.  Hér stefnir þess vegna í algert óefni:

1. Markaðurinn skal mynda hæfilegan hvata til að stýra fjárfestingum í nýjum orkuverum á hagkvæman hátt.    Hér er aðdragandinn að nýjum virkjunum, leyfaferli og framkvæmdatími, mjög langur, og þess vegna er hætt við, að á tímanum, sem líður frá ákvörðun fyrirtækis um að hefja undirbúning, og þar til ný virkjun þess verður gangsett, verði miklar orkuverðshækkanir og jafnvel orkuskortur.  Vinnslukostnaður næstu virkjunar á Íslandi er að jafnaði hærri en vinnslukostnaður síðustu virkjunar, öfugt við stöðuna í ESB, og þetta dregur úr hvata hérlendis til nýrra virkjana. Þannig getur samkeppnisstaða fyrirtækja versnað við að virkja.   
2. Markaðurinn skal tryggja, að skammtíma jaðarkostnaður ráði vali notenda á milli tegunda hráorku og á milli framleiðenda.    Þessi markaðsvirkni á engan veginn við á Íslandi, af því að í þessu samhengi kostar hráorkan, fallorka vatns og jarðgufa, ekkert.
3.  Aðföng hráorku skulu vera trygg.    Á meginlandi Evrópu og á Bretlandi eru það eldsneytismarkaðirnir, sem sjá um að uppfylla þetta skilyrði, en sem betur fer erum við ekki háð þeim hérlendis við raforkuvinnslu. Hráorka til raforkuvinnslu hérlendis er sótt í greipar náttúru landsins, sem er dyntótt.  Sólfar, hitafar, snjóalög og regn ráða aðrennsli miðlunarlóna og getur munað svo miklu frá ári til árs, að í afar slæmum vatnsárum nái þau aðeins 80 % fyllingu, en í mjög góðum vatnsárum nemi innrennslið 120 % af nýtilegu rúmtaki plús vatnsnotkun að sumri, og þá verður nokkurra vikna yfirfall á stíflu miðlunarlóns, eins og fossinn Hverfandi úr Hálslóni er dæmi um.   Erfiðlega hefur gengið að meta getu gufuforðabúra jarðgufuvirkjana, og gefa þau mismikið eftir við notkun, svo að bora verður nýjar holur. Jarðhræringar geta haft mikil áhrif á gufustreymið upp um borholur.  Af þessum sökum og öðrum er nauðsynlegt að viðhafa samhæfða auðlindastýringu fyrir allar helztu virkjanir landsins til að nýta vatnið sem bezt og til að lágmarka hættuna á vatnsskorti í miðlun og til að ofbjóða ekki afkastagetu gufuforðabúrs.  Þessi samhæfða orkulindastjórnun er óleyfilegt markaðsinngrip á Innri markaði EES.  Þess vegna hentar hann ekki raforkuviðskiptum á Íslandi.  
4. Trygging skal vera innbyggð í markaðskerfið fyrir virkni, sem tryggi notendum lægsta mögulega raforkuverð á hverjum tíma.  Til að tryggja afhendingaröryggi raforku skulu markaðshvatar stuðla að offramboði afls við venjulegar aðstæður.  Á Íslandi er ekki hægt að fella slíka tryggingu raforkunotendum í vil inn í markaðskerfi.  Það stafar af því, að hér verður ævinlega fákeppni raforkubirgjanna, og heildarmarkaðurinn, utan langtímasamninga, verður mjög lítill og næmur fyrir markaðsmisnotkun.  Hönnun íslenzkra vatnsorkuvera er miðuð við lágmarks orkuvinnslugetu a.m.k. 9 af hverjum 10 árum og uppsett afl er lágmarkað miðað við það og miðað við álagssveiflur, sem hér tíðkast, en álagstoppar eru tiltölulega mjög litlir hér vegna stöðugs stóriðjuálags. Hætt er við, að afkastageta gufuforðabúra sé víða ofmetin, er frá líður gangsetningu. Þessi forsenda markaðskerfis er þess vegna alls ekki fyrir hendi.
5. Samkeppni raforkufyrirtækja skal vera á jafnstöðugrunni.                  Hérlendis er því engan veginn að heilsa, að orkuvinnslufyrirtækin standi jafnt að vígi.  Landsvirkjun ber höfuð og herðar yfir öll önnur orkuvinnslufyrirtæki í landinu og stendur langsterkast að vígi vegna mikilla og arðsamra langtímasamninga.  Tekjur af orkusölu til stóriðju er hægt að misnota til að lemja á samkeppnisaðilum um orkusölu til almennings.  HS Orka og ON, orkuvinnsluhluti OR-Orkuveitu Reykjavíkur, vinna og selja bæði heitt vatn og jarðgufu úr jörðu og nota hluta af gufuorkunni til að framleiða rafmagn.  Rafmagn er selt á samkeppnismarkaði, en heitt vatn er á einokunarmarkaði.  Því fer þannig víðs fjarri, að þetta skilyrði fyrir frjálsum raforkumarkaði til hagsbóta fyrir raforkunotendur sé uppfyllt.  

Ekkert skilyrðanna 5 fyrir frjálsum raforkumarkaði, sem Evrópusambandið sjálft setur, er uppfyllt, en hvert um sig þarf að gilda, svo að tryggt sé, að innleiðing kauphallar með raforku verði uppfyllt á Íslandi. 

Bjarni Benediktsson, formaður Sjálfstæðisflokksins, furðaði sig á því á fundi Óðins og fulltrúaráða Sjálfstæðisflokksins í Kraganum og í Reykjavík í Valhöll, 26.10.2018, að samkeppnin í raforkugeiranum væri ekki lengra komin en raun ber vitni um.  Skýringanna er ekki að leita í döngunarleysi Landsnets, sem á að sjá um verkið, heldur í því, sem fram kemur hér að ofan, að forsendur fyrir því, að slíkur frjáls markaður verði notendum til hagsbóta, eru ekki fyrir hendi.  Til hvers að koma á slíkum markaði, ef allt bendir til, að raforkunotendur muni bera skarðan hlut frá borði slíkrar tilraunar á brauðfótum ?