Ferðaþjónustan og þjóðarhagur

Þegar verðlag á Íslandi breyttist útlendingum til hagsbóta haustið 2008, sköpuðust hagræn skilyrði fyrir vaxandi ferðamannastraumi til landsins, þó að almenningur færi varlega í útgjaldamálum um allan heim fyrst eftir fjármálakreppuna haustið 2008. 

Ísland var óvenju mikið í fréttum árin 2008-2009 vegna hruns bankakerfisins, Neyðarlaganna, hryðjuverkalista Bretanna og Icesave-deilunnar, og Eyjafjallagosið 2010 vakti síðan rækilega athygli á landinu um alla Evrópu, í Bandaríkjunum og í Austur-Asíu.  Frá þessum svæðum koma flestir ferðamennirnir, og á árinu 2014 losuðu þeir eina milljón, þegar farþegar skemmtiferðaskipa eru með taldir. 

Gjaldeyristekjur af ferðamönnum námu á árinu 2014 rúmlega 300 milljörðum kr, og eru að nálgast 30 % af gjaldeyristekjum af vörum og þjónustu. Erlendur tilkostnaður er líka mikill, og nam t.d. kostnaður af þotueldsneyti árið 2014 ISK 42,7 milljörðum, og kostnaður erlendra ferðamanna vegna bensíns og dísilolíu á farartæki á landi gæti hafa numið tæplega 10 milljörðum kr eða alls um 52 milljarðar kr í eldsneyti eða um 17 % af tekjunum. 

Vöxtur ferðaþjónustunnar hefur staðið undir þriðjungi hagvaxtar í landinu 2010-2014, og 45 % nýju starfanna 10300 á þessu tímabili hafa orðið til í ferðaþjónustu og  mikið hefur verið fjárfest í hótelum, gístihúsum, veitingahúsum og bílaleigubílum.  Hið opinbera fær hundruði milljóna kr í sinn hlut á ári vegna þessara fjárfestinga, en gistináttagjaldið er áætlað að skila aðeins 265 milljónum kr 2015, og náttúrupassinn átti að gefa aðeins um 1,1 milljarð kr á ári.  Gistináttagjald ætti að leggja niður og leggja náttúrupassann á hilluna, en taka þess í stað upp auðlindagjald af þeim hluta ferðaþjónustunnar, sem gerir beinlínis út á náttúruna, og rynni andvirði auðlindagjalds í sjóð aðstöðusköpunar á ferðamannastöðum, a.m.k. 1,0 milljarður kr á ári.

Það er ýmislegt, sem bendir til, að íslenzka ferðaþjónustan sé að sönnu gullhæna, en hún fái lélegt fóður m.v. hámarks afrakstursgetu.  Þetta má lesa út úr viðtali Karls Eskils Pálssonar við hinn margreynda ferðamálafrömuð, Wilhelm Wessman í Morgunblaðinu 26. marz 2015. WW segir t.d., að hver ferðamaður skilji eftir sig minna fé í landinu nú en áður, en það er mergurinn málsins að fá hingað ferðafólk með meiri eyðsluvilja og -getu. WW segir: "Að mínu mati þarf sérstaklega að beina kastljósinu að menntun í greininni, stefnumörkun og markaðssetningu.  Það gengur ekki, að flestir hafi frítt spil í greininni, sem er samt sem áður staðreynd í dag". 

WW vill byggja hér 5-stjörnu hótel og sverma fyrir alþjóðlegum ráðstefnum og hvataferðum. Slíkt telur hann miklu arðvænlegra en fjöldaferðamennskan, sem nú er lagt mest upp úr, en hefur þegar valdið ofálagi á viðkvæm svæði, og innbyggjarar landsins eru jafnvel farnir að fá á tilfinninguna, að þeir séu fyrir.  WW tekur fram, að ekki sé unnt að reka 5-stjörnu hótel, nema hafa aðgang að vel menntuðu starfsfólki á þessu sviði, og þar stendur hnífurinn í kúnni.  WW segir, að á 2-stjörnu hótelum þurfi að jafnaði 0,2 starfsmenn á hvert herbergi, en á 5-stjörnu hóteli þurfi 2,2-2,5 starfsmenn á hvert herbergi. Þrátt fyrir framleiðni 5-stjörnu hótela, sem er innan við 1/10 af framleiðni 5-stjörnu hótela, er arðsemi hinna síðar nefndu samt mun meiri, og má það heita magnað.

Gagnrýni Wilhelms Wessman er athygliverð, og kemur að mörgu leyti heim og saman við það, sem við leikmanni blasir:

"Eins og staðan er í dag, erum við í flestum tilvikum að byggja greinina upp miðað við að veita miðlungs þjónustustarfsemi eða þar fyrir neðan, og það er hættuleg þróun.  Við heyrum t.d. umræðuna um ágang ferðamanna á fjölförnum stöðum."    

Það, sem mesta undrun vekur varðandi skatttekjur af ferðaþjónustunni, er, hversu litlu hún skilar til ríkissjóðs af virðisaukaskatti.  Það stemmir við gagnrýni Wilhelms Wessman um allt of lítinn virðisauka í greininni. Samkvæmt Ríkisskattstjóra var heildarveltan innanlands 2014 kr 178,5 milljarðar kr, en þar af var virðisaukaskattskyld velta aðeins 72 % eða 128,6 milljarðar kr.  Hvers vegna eru svona margar undanþágur þarna ?  Er það ekki fullkomin tímaskekkja ? Þar munar mest um, að farþegaflutningar með leiguflugi, aðrir farþegaflutningar á landi, farþegaflutningar á landi-innanbæjar og í úthverfum og veitingastaðir eru eru að mestu undanþegnir virðisaukaskatti. Er ekki bómullarskeiðinu lokið ?

Ferðaþjónustan er að vaxa okkur yfir höfuð, og þess vegna virðast skattalegar undanþágur og ívilnanir handa henni vera tímaskekkja.  Það er tímabært að huga að því að setja hina ýmsu þætti ferðaþjónustunnar í viðeigandi virðisaukaskattþrep með tveggja ára fyrirvara.  Ferðaþjónustan slítur vegunum ótæpilega og er umtalsverður mengunarvaldur á láði, legi og í lofti.  Hún tekur sinn toll af náttúrunni, og það er til verulegs vanza, hversu fjölfarnir ferðamannastaðir eru vanbúnir til að taka við gríðarlegum ferðamannafjölda.  Fjöldi erlendra ferðamanna hefur tvöfaldazt á 5 árum, og í ár er búizt við 20 % fleiri erlendum ferðamönnum en í fyrra.  Má ekki draga þá ályktun, að í verðlagningunni sé þá borð fyrir báru ?         Alþingi verður einnig að bregðast við með auðlindagjaldi á eftirtaldar greinar samkvæmt sundurliðun Ríkisskattstjóra:

• Aðrir farþegaflutningar á landi, þar sem undanþegin velta frá VSK er 91 % af heildarveltu.
• Farþegaflutningar á skipgengum vatnaleiðum, þar sem undanþegin velta frá VSK er 100 % af heildarveltu.
• Leiga á bifreiðum og léttum vélknúnum ökutækjum, þar sem undanþegin velta frá VSK er 99 % af heildarveltu.

Útskattur í ferðaþjónustunni án flutninga í lofti nemur aðeins 17,0 milljörðum kr eða 9,5 % af heildarveltu, en innskattur nemur 16,5 milljörðum kr, þannig að nettó VSK greiðslur ferðaþjónustunnar eru aðeins 0,5 milljarðar kr eða 0,3 %.  Því verður ekki trúað, að virðisauki ferðaþjónustunnar sé eins lítill og virðisaukaskattsgreiðslur hennar bera með sér.  Hér þarf fjármálaráðuneytið að endurskoða reglurnar og hætta að pakka þessum geira inn í bómull.

Icelandair Group er langstærsta íslenzka ferðaþjónustufyrirtækið með veltu í fyrra um 140 milljarða kr.  Loftferðahlutinn er ekki meðtalinn hér að ofan.  Skattgreiðslur Icelandair árið 2014 námu aðeins 8,3 milljörðum kr eða nálægt 6 % af veltu.  Þetta eru tekjuskattur, skattar á starfsemi flugfélaga, launatengd gjöld, virðisaukaskattur og eldsneytisgjald auk 8,0 % framlags í lífeyrissjóð. 

Það má líka skoða svo kallað skattspor fyrirtækisins með því að bæta við opinberum gjöldum, sem fyrirtækið innheimtir, en leggjast á aðra.  Þar vega þyngst skattar og útsvar á starfsmenn fyrirtækisins að meðtöldum 4,0 % í lífeyrissjóð, farþegaskattar og virðisaukaskattur.  Þessi opinberu gjöld námu árið 2014 11,0 milljörðum kr, sem er 33 % hærri upphæð en skattheimtan af fyrirtækinu sjálfu.  Skattsporið nam þannig 19,3 milljörðum kr 2014, sem er um 14 % af heildarveltu samstæðunnar.

Engum blöðum er um það að fletta, að ferðaþjónustan hefur staðið undir hagvexti hérlendis undanfarin ár og hefur skapað drjúgan hluta nýrra starfa.  Hún hefur nú slitið barnsskónum, ef svo má segja, og Ísland er augsýnilega komið á ferðakort heimsbyggðarinnar.  Það er þess vegna tímabært, að þessi grein sitji við sama borð og aðrar varðandi skattheimtu.  Það má færa fyrir því rök, að vissar greinar ferðaþjónustunnar geri út á takmarkaða auðlind í eigu þjóðarinnar, og þá sé eðlilegt, að þær greiði auðlindagjald fyrir nýtingarrétt þessarar auðlindar með vísun til svipaðrar gjaldskyldu útgerðanna í landinu og umræðna um svipað nýtingargjald á virkjanafyrirtækin og loftlínueigendur.  Skattyfirvöld þurfa jafnan að hafa jafnræði að meginmarkmiði við skattheimtuna, svo að lög um atvinnufrelsi séu ekki brotin og samkeppnisstaðan um fjármagn og vinnuafl sé ekki skekkt.