Afl- og orkuskortur í vændum

Þróun raforkukerfisins hefur ekki haldið í við þjóðfélagsþróunina að öðru leyti.  Þetta er alvarlegur veikleiki á innviðum landsins. Á þessu hefur blekbóndi þessa vefseturs iðulega vakið athygli, og þann 10. september 2015 var þetta staðfest í blaðaviðtölum við forstjóra flutningsfyrirtækisins Landsnets og forstjóra lang stærsta orkuvinnslufyrirtækis landsins. Því miður vantar enn nauðsynlegt gegnumbrot, enda "kverúlantar" á Alþingi, sem láta sig ekki muna um að taka eitt framfaramál í gíslingu.

Viðtalið við Guðmund Inga Ásmundsson, forstjóra Landsnets, birtist í Morgunblaðinu undir fyrirsögninni "Öryggi og aðgengi að rafmagni er grunnurinn".  Þar kom ekkert óvænt fram, en viðtalið var samt efnisríkt og upplýsandi. Samt hefur Snorri Baldursson, formaður Landverndar, séð ástæðu til að hnýta í Guðmund Inga vegna þessa viðtals, og ætti Landsnet ekki að láta hjá líða að gera einhvern út af örkinni og svara þeirri gagnrýni, sérstaklega kaflanum "Orkudreifing og orkuflutningur", sem er bein árás á Landsnet og forstjóra hennar. 

Gæðum raforkunnar er ábótavant um allt land vegna sveiflna, sem verða á milli virkjana í fjarlægum landshlutum, sem tengdar eru saman með veikri tengingu Byggðalínu, sem veldur óstöðugleika í bilunartilvikum, sem oft endar með rofi á henni.  Kerfið þolir t.d. illa, að stærri kerskáli Norðuráls falli út af kerfinu með snöggútleysingu, sem óhjákvæmilegt er, að gerist í öllum álverum, t.d. við kerleka. 

Það er þó enn hægt að flytja fullt afl til allra notenda á höfuðborgarsvæðinu. Suðvesturlínan nýja mun gjörbreyta flutningsgetu raforku til og frá Suðurnesjum og auka stöðugleika raforkukerfisins þar, og gera öllum nýjum og gömlum virkjunum kleift að koma frá sér allri vinnanlegri raforku á Suðurnesjum.  Samhliða þessu munu Hafnfirðingar losna við loftlínur í og við þéttbýli, og ISAL í Straumsvík mun fá tvær aðskildar línur frá nýrri aðveitustöð utan byggðar í Hafnarfirði í stað einnar tvöfaldrar línu frá Hamranesstöðinni nú.

Vestfirðingar hafa fengið nokkra bót meina sinna, þar sem er aukið varaafl, en þá vantar hringtengingu eða jarðstrengjavæðingu, ef vel á að vera, einnig á 132 kV línunni frá Glerárskógum, þar sem bilanahætta er mest á henni vegna óveðurs. 

Gríðarleg og ánægjuleg umskipti eru að verða í atvinnumálum Vestfirðinga, aðallega vegna stórvaxandi fiskeldis, sem rekið er með mjög myndarlegum hætti á Suðurfjörðunum, en einnig hafa þeir fengið smáskerf af ferðamannabylgjunni, t.d. með fjölda farþegaskipa til Ísafjarðar.  Þetta allt útheimtir stöðuga og vaxandi raforku ásamt byltingu í samgöngum. 

Norðurland og Austurland eru hins vegar rafmagnslega í öngstræti, því að það er ekki unnt að flytja nægt afl til þeirra um núverandi 132 kV flutningskerfi, og eftir að United Silicon og Silicor koma í rekstur 2016-2018, mun reyndar raforka verða af skornum skammti í landinu. 

Guðmundur Ingi virðist nú hafa tekið einarða afstöðu með einni lausn, sem "losa mundi um núverandi stíflur" í stofnkerfisflutningum á milli landshluta.  Þessi lausn er u.þ.b. 200 km löng 220 kV lína, líklega reist fyrir 400 kV spennu í framtíðinni, frá Tungnaár/Þjórsársvæðinu og norður Sprengisand til Þingeyjarsýslanna, og tvöföldun Byggðalínu frá Blöndu til Fljótsdals. 

Ekki kom fram í téðu viðtali, hvernig þessi tvöföldun færi fram, en ein leið er að reisa nýja 220 kV línu, sem hefði reyndar næstum þreföldun flutningsgetunnar í för með sér á þeirri leið og veitir ekki af.  Gamla 132 kV línan yrði þá tekin niður, enda orkar staðsetning hennar víða tvímælis í túnfæti margra býla, t.d. í Skagafirði. Slæm staðsetning blasir við af Þjóðvegi 1, hvað þá af bæjarhlöðum.

Þetta er mjög brýnt hagsmunamál fyrir landið allt. Nú eru stórir raforkunotendur, t.d. fiskimjölsverksmiðjur og hitaveitur, með takmarkaðan eða engan jarðhita, að brenna olíu, af því að flutningsgetu raforku skortir, þegar mest á ríður.  Það er skammarlegt, að þetta ástand skuli vera uppi, og hryllilegt til þess að vita, að stjórnunarlegar ástæður eru fyrir þessu, deiliskipulag vantar vegna þess, að minni hagsmunir og áróður umhverfisskrumara hafa hingað til náð að víkja meiri hagsmunum til hliðar.

Sprengisandslína er umhverfisvænn valkostur að því gefnu, að hún verði grafin í jörðu, þar sem hún gæti annars haft mest truflandi áhrif á víðerni hálendisins, eins og þau blasa við í góðu skyggni frá aðalleiðinni. Það verður annars staðar hægt að staðsetja hana þannig, að hún sjáist ekki frá vegstæðinu, sem líklega verður fyrir valinu.  Þá eru nú orðið fáanleg "felumöstur", sem eiga að falla eins vel að náttúrunni og hægt er. Með nútíma tækni er unnt að draga mjög úr umhverfisraski, svo að langflestir megi vel við una.  

Kostnaðurinn vegna ófullnægjandi flutningsgetu raforku er nú þegar kominn upp í 10 milljarða kr á ári, og hann verður enn þá hærri í þurrkaárum.  Með öflugri línu á milli landshluta á borð við Sprengisandslínu er unnt að draga úr skerðingarþörf í einum landshluta með miðlun orku úr öðrum landshluta að því gefnu, að þar sé miðlunarvatn fyrir hendi.  Af veðurfarslegum ástæðum er afar sjaldgæft, að slæmt ár fyrir vatnsbúskapinn beri upp á sama tíma fyrir austan, norðan og sunnan. Heildarmiðlunargetan er hins vegar ekki lengur í samræmi við álagið, en ekki virðist vera nægilega mikill skilningur á nauðsyn þess að bæta úr þessu, sem þó er ólíkt ódýrara fyrir alla aðila að gera en t.d. að leggja sæstreng til útlanda, sem hafa mundi í för með sér gríðarlegt umhverfisrask og hækkun raforkuverðs í landinu. 

Að hálfu ferðaþjónustunnar er haldið uppi andófi gegn Sprengisandslínu.  Hún er þó bæði ódýrari og umhverfisvænni en ný lína í byggð, sem stöðugt væri fyrir augum fjölda manns. Hér skal fullyrða, að yfirgnæfandi meirihluti ferðamanna til Íslands og innlendir ferðamenn hafa skilning á nauðsyn þess að flytja raforku á milli landshluta á Íslandi, eins og gert er í löndunum, sem flestir erlendu ferðamennirnir koma frá.  Í mesta lagi 1 % ferðamanna, sem hug hafa á að ferðast um hálendið, er trúlegt, að mundi hætta við komu sína fyrir vikið.  Í framtíðinni eru þetta e.t.v. 10 000 manns á ári, sem jafngildir þá tekjutapi, sem er innan við fimmtungur af tapi atvinnutækifæra og kostnaðaraukanum af ófullnægjandi flutningsgetu. Ferðaþjónustan, sem hefur í för með sér gríðarlegan álagsauka á allt umhverfið, láð, loft og lög, hefur ekki efni á því að setja sig á háan hest gagnvart öðrum atvinnugreinum á grundvelli umhverfisverndar.  

Hitt blaðaviðtalið um raforkumál, sem hér verður gert að umfjöllunarefni, birtist í Fréttablaðinu undir fyrirsögninni

"Kostar 80 milljarða að tryggja afhendingu", og var við Hörð Arnarson, forstjóra Landsvirkjunar.  Það var miklu síðra að gæðum en hið fyrr nefnda, því að það einkenndist af órökstuddum fullyrðingum, enda skildi það eftir sig fleiri spurningar en svör. 

Byrjunin, sem greinilega er höfð eftir Herði, er þannig:

"Landsvirkjun myndi þurfa að fjárfesta í nýjum virkjunum fyrir um 80 milljarða króna, ef orkufyrirtækið vildi komast alfarið hjá því að þurfa að skerða afhendingu raforku til viðskiptavina sinna í vondum vatnsárum, eins og nú.  Það myndi hins vegar reynast afar óskynsamleg fjárfesting, þar sem skerðing á afhendingu raforku er undantekning frá reglunni og aðeins hefur í eitt skipti á síðastliðnum fimmtán árum komið til slíkrar aðgerðar."

Lesandinn er skilinn eftir í lausu lofti með það, hvaða rándýru aðgerðir þetta eru, sem forstjórinn hefur í huga.  Hér skal bera brigður á sannleiksgildi þessarar fullyrðingar, því að hið eina, sem þarf að gera er að virkja Búrfell 2, sem er a.m.k. 100 MW virkjun, og auka miðlunargetuna fyrir virkjanir á Þjórsár/Tungnaársvæðinu.  Þetta er í raun brýn aðgerð til að halda uppi almennilegu afhendingaröryggi nú, þegar ýmislegt bendir til breyttrar veðráttu, ef marka má hinn aldna veðurspeking, Pál Bergþórsson.  Kostnaður af þessu yrði innan við helmingur þeirrar upphæðar, sem Hörður slær um sig með. 

Miðlun til Norður- og Austurlands verður um Sprengisandslínu, sem verður að koma af stöðugleikaástæðum, svo að ekki þarf að telja hana með í þessum kostnaðarvangaveltum, en hún á að kosta 37 milljarða kr.

Það gætir ónákvæmni hjá Herði við meðferð hugtaka.  Hann heldur því fram, að Landsvirkjun hafi heimild til"að minnka orkuframboð um allt að 10 %, og hefur Landsvirkjun nýtt sér þessa heimild einu sinni á undanförnum árum ...".

Hörður hefur ekki heimild til að skerða forgangsorku, en sumir viðskiptavina Landsvirkjunar, t.d. orkukræfu málmverksmiðjurar, kaupa einnig ótryggða orku eða afgangsorku, og nemur hún 10 % af heild til álveranna.  Orkuverðið er að sama skapi lægra, því að vinnslukostnaður afgangsorkunnar er lægri, þar sem hún útheimtir minni fjárfestingar.  Í orkusamningunum er kveðið á um, að fyrsta ár skerðingar megi skerða 50 % afgangsorkunnar, þ.e. 100 % afgangsaflsins í hálft ár. Annað skerðingarárið í röð má skerða um 40 % og enn minna þriðja,fjórða og fimmta árið í röð.  Framsetning forstjórans er þess vegna villandi og óskiljanlegt, að hann skuli ekki hafa tamið sér meiri nákvæmni í frásögn. 

Þá lætur hann þess ógetið, að fyrir 5-6 árum komu upp alvarlegar bilanir í aðalspennum Sultartangavirkjunar, sem leiddu til aflskorts í kerfinu og þar af leiðandi til tilfinnanlegra aflskerðinga hjá stóriðjunni, þó að orkuskerðingar yrðu litlar fyrir heppni. 

Það er ennfremur rangt, sem hann gefur í skyn, að einsdæmi séu tvö þurrkáár í röð.  Það hefur meira að segja gerzt, að vatn hafi skort í Þórisvatn tvö ár í röð, og það er enn líklegra, að tvö þurrkaár í röð komi fram á Suðurlandi annað árið og Austurlandi hitt árið.  Þess vegna er svo gríðarlega mikilvægt, að hægt sé að miðla raforku á milli landshluta. Forstjórinn verður að reyna að átta sig á breytilegum aðstæðum álags og veðurfars. 

"Það er reyndar gríðarlegur munur á orkuvinnslunni tengdur þessum duttlungum náttúrunnar, en hægt er að vinna allt að því 40 % meira af orku í hárennslisári en lágrennslisári."

Gaman væri að vita, hvernig Hörður fær út þennan mikla mun.  Miðlunargeta lóna Landsvirkjunar er talin jafngilda 5150 GWh/a.  Í sumar spáðu Landsvirkjunarmenn þurrkaári í ár, og í lok ágúst var spáð 80 % fyllingu, þannig að vöntun næmi 0,2 x 5150 = 1030 GWh/a. Í hárennslisári er í mesta lagi hægt að vinna sem nemur 100 MW í 3 mánuði aukalega sem afgangsorku eða um 200 GWh/a.  Lágmarksorkuvinnsla með vatnsafli er þá e.t.v. 11,3 TWh/a og hámarkið með núverandi notendum og miðlunum 13,3 TWh/a.  Munurinn þarna á, 2,0 TWh/a, er aðeins 18 %.  Landsvirkjun telur sjálf, að hámarksvinnslugetan sé 14,5 TWh/a, en vélbúnað vantar í vinnsluna og markaðinn skortir enn til að taka við allri þeirri orku.  Munurinn þarna á hámarki og lágmarki er 28 %, sem virðist vera fræðilegur, en ekki raunverulegur sem stendur.

Hörður Arnarson telur, að m.v. 80 % fyllingu lóna muni aðeins verða 3,5 % skerðing á orkuafhendingu Landsvirkjunar.  Það eru aðeins um 450 GWh/a, sem var innan við helmingur af meintri skertri miðlunargetu, svo að skerðingin gæti  hafa verið vanáætluð hjá honum, en septemberrennslið bjargar honum væntanlega.  

Það er sjaldgæft, að til raforkuskerðinga hafi komið strax að haustinu, en í ágústlok boðaði Landsvirkjun, að vísu ótímabært, skerðingu frá októberbyrjun 2015, sem sýnir, að vatnsbúskapur sumarsins 2015 m.v. orkuspána í vetur var alveg óvenju rýr, en haustið bjargaði miklu.  Forstjóri Fjarðaáls hefur upplýst, að boðað sé, að þessi skerðing verði 10 %, og hann ber sig illa undan framleiðslutjóni nú 3 ár í röð.  Það er eðlilegt, og það stefnir í algert óefni í þessum efnum, nema þegar verði gripið til mótvægisaðgerða. Eins og áður segir mundu þær geta falizt í Sprengisandslínu, Búrfellsvirkjun 2 og Norðlingaölduveitu. Því miður er lítið aðhafzt, en flotið sofandi að feigðarósi. 

Það er misskilningur, að afhendingaröryggi raforku sé mjög hátt á Íslandi.  Raforkukerfið er veikt, óvenjulega veikt mælt í stærð einstaks álags á borð við álverin sem hlutfall af skammhlaupsafli í stofnkerfinu við afhendingarstað til álveranna.  Birtingarmynd þessa er spennu- og tíðniflökt með tiltölulega tíðum rofum álags, flutningslína og virkjana, sem afleiðingu. Þessi rýru afhendingar- og spennugæði mega stórnotendur og aðrir búa við, en hinir fyrrnefndu bera tjónið.  Í stað þess að vera í hlutverki baunateljara ætti forstjóri Landsvirkjunar að snúa sér af krafti að raunhæfum framkvæmdum til úrbóta.