Ósjálfbært hneyksli á Hellisheiði

Það er að bera í bakkafullan lækinn að minnast á oflestun gufuforðans í iðrum jarðar vegna Hellisheiðarvirkjunar.  Afleiðing gösslaragangs við uppbyggingu þessarar stórvirkjunar gegn ráðum jarðvísindamanna er skelfileg fyrir afkomu þessarar virkjunar og eigenda hennar, sem að stærstum hluta eru Reykvíkingar. Rýrnun á afkastagetu upprunalegs gufuforðageymis virkjunarinnar, ásamt háum rekstararkostnaði vegna gufuöflunar, er svo mikil, að ávöxtun fjármagns í 303 MW virkjunarfjárfestingu er minni en 4 %/ár, sem jafngildir stórtapi á virkjun, þar sem gera verður a.m.k. 9 %/ár ávöxtunarkröfu til verkefna með viðlíka rekstraróvissu. 

Til að kóróna vitleysuna var OR (Orkuveita Reykjavíkur) skuldbundin með langtímasamningi til að afhenda megnið af raforkunni. Hellisheiðarvirkjun reyndist ekki geta staðið undir þeim skuldbindingum um forgangsorkuafhendingu. Það virðist á sinni tíð algerlega hafa verið horft framhjá möguleikanum á því, að innstreymi gufu kynni að verða ónógt til að vega upp á móti brottnámi gufunnar um borholurnar.

Nú er hins vegar komið í ljós, að jarðgufunýtingin lýtur lögmáli námuvinnslu, og enginn veit, hvenær námuna þrýtur örendi.  Þannig súpa eigendurnir seyðið af flausturslegum ákvörðunum stjórnmálamanna Reykvíkinga, sem véluðu um fjárhag þeirra og málefni Hellisheiðarvirkjunar á blómaskeiði R-listans, alræmda.

Í fróðlegri frétt Svavars Hávarssonar í Fréttablaðinu, 23. febrúar 2017,

"Hverahlíð bjargaði rekstri á Hellisheiði",

þar sem fléttað er inn viðtali við núverandi forstjóra OR og stjórnarformann ON, Bjarna Bjarnason, kemur fram, hversu gríðarlega var offjárfest í vinnslugetu virkjunarinnar, þar sem afkastageta virkjunarinnar virðist hafa verið komin niður í 224 MW áður en holurnar í Hverahlíð voru tengdar við Hellisheiðarvirkjun. Enginn veit, hvort áframhaldandi gufuöflunaráform ON duga, en þau eiga að vega upp á móti 8,5 MW/ár rýrnun, sem er um 3,0 %/ár rýrnun gufustreymisins.   

Orkuveita Reykjavíkur (OR) var á gjaldþrotsbarmi árið 2010.  Meginskýringin á þeim ósköpum er líklega offjárfesting á Hellisheiði og allt of litlar tekjur af virkjuninni m.v. fórnarkostnað hennar.  Þá þegar var orkuvinnslugeta virkjunarinnar farin að láta á sjá, sem leiddi til lakari nýtingar virkjunarinnar, sem OR bætti upp með auknum orkukaupum af Landsvirkjun til að uppfylla þarfir viðskiptavina sinna, m.a. til að uppfylla skuldbindingar sínar í langtímasamningi um raforkuafhendingu. 

Þá var samt enn ekki kominn fram af fullum þunga aukinn rekstrarkostnaður Hellisheiðarvirkjunar vegna mjög mikillar viðhaldsþarfar á gufuöflun og niðurdælingar á jarðvökva.  Þeim vanda var ýtt á undan sér til ársins 2013, þegar hætt var við að reisa virkjun í Hverahlíð, en ákveðið að nýta 50 MW afl, sem þar var þá þegar fyrir hendi í boruðum holum, inn á hverfla Hellisheiðarvirkjunar. Þetta kostaði auðvitað sitt og jók vinnslukostnað virkjunarinnar enn meira, en annars hefði orðið orkuskortur í landinu og skaðabótakröfur frá aðalviðskiptavininum, Norðuráli, getað vofað yfir.

Árið 2014 fundu menn út, að orkuforði Hellisheiðarvirkjunar dvínaði þrefalt hraðar en árið áður eða um 20 MW/ár (6,6 % af uppsettu afli), og stefndi þetta orkuöryggi landsins og fjárhag OR í algert óefni.  Var þá gerð neyðaráætlun um borun á 23 holum á Hellisheiði fyrir miaISK 24 á 5 árum.  Sýnir þetta, hvers konar kviksyndi eitt stórt jarðgufuverkefni getur orðið, þegar varkárni er ekki gætt og bezta fáanlega þekking er ekki nýtt.

Árið 2016 voru Hverahlíðarholurnar tengdar við Hellisheiðarvirkjun, og hafði það fljótlega jákvæð áhrif á dvínunarhraða gufuaflsins, sem nú virðist vera 8,5 MW/ár eða 58 % hægari en áður.  Dvínunin er þá um 3,0 % á ári, sem er trúlega meira en það, sem búast má við af slíkum virkjunum, svo að virkjunin er alls ekki sjálfbær.  Afköst upprunalega svæðisins virðast núna vera 235 MW eða 78 % af uppsettu afli, en jafnvægisástand með undir 2 %/ár rýrnun gæti verið við nýtingu á 200 MW eða 66 % af uppsettu afli.  Það er offjárfesting um 100 MW eða um MUSD165 í boði meirihluta borgarstjórnar Reykjavíkur á sinni tíð. 

OR var bjargað frá gjaldþrotsbarmi með fjöldauppsögnum, eignasölum og stórfelldri hækkun á öllum töxtum OR til almennings.  "Leiðrétting á verðskrá" hefur t.d. þýtt hækkun á raforku og dreifingu hennar um 55 % á tímabilinu 2010-2016, þegar vísitala neyzluverðs hækkaði um 23 %.   S.k. leiðrétting felur í sér oftöku fjár af viðskiptavinum, sem er ósanngjörn á sama tíma og megintapið af Hellisheiðarvirkjun virðist stafa af langtímasamningi við Norðurál.  Samningurinn er á huldu, en ekki verður annað séð en forsendubrestur hafi orðið, hvað hann varðar, vegna hremminganna á Hellisheiði.  Ekkert heyrist þó um endurskoðun á þessum samningi.  Er ekki tímabært að hefja þá vinnu nú og fylgja þar fordæmi Landsvirkjunar, þar sem þó voru minni hagsmunir í húfi en hjá OR ? 

Á sviði orkusölu rafmagns á að heita, að frjáls samkeppni ríki, og þar er ON (Orka náttúrunnar-dótturfélag OR) í vandræðum, þegar kemur að vinnslukostnaði á Hellisheiði, sem er þeirra aðalvirkjun. 

Vinnslugeta upphaflega vinnslusvæðis Hellisheiðarvirkjunar hafði rýrnað úr u.þ.b. 303 MW og niður í 224 MW fyrir tengingu við Hverahlíð, en virðist vera 235 MW eftir þá tengingu.  Rýrnun vinnslugetu um tæplega 70 MW hefur auðvitað mikil áhrif til hækkunar á vinnslukostnaði í virkjun reiknað á orkueiningu, þar sem fjárfest er fyrir 303 MW afkastagetu.  Árlegur fórnarkostnaður fjármagns í 303 MW jarðgufuvirkjun er 8,1 miaISK (m.v. 1 USD=110 ISK), og árleg orkuvinnsla m.v. 235 MW er 1850 GWh, svo að stofnvinnslukostnaður raforku með tiltækri gufu úr upprunalega svæðinu er 4,4 ISK/kWh.

Þetta er auðvitað ekki eini fórnarkostnaður fjármagns þarna, því að reikna má með, að gufuöflun í Hverahlíð á gufu, sem gefur 50 MW, nemi miaISK 7,0, og tenging Hverahlíðar við Hellisheiðarvirkjun kostaði miaISK 3,5, svo að stofnkostnaður Hverahlíðar til að nýta gufu hennar í mannvirkjum Hellisheiðar nam miaISK 10,5.  Árlegur fórnarkostnaður þessarar nýtingar er miaISK 1,1, og hún gefur 390 GWh/ár.  Stofnvinnslukostnaður Hverahlíðar er þá 2,8 ISK/kWh.

Heildarvinnslukostnaður í samtengdri Hellisheiðarvirkjun og Hverahlíð er 7,2 ISK/kWh án rekstrarkostnaðar. Þetta er hár kostnaður, en þá er eftir að taka tillit til mjög hás rekstrarkostnaðar, svo að sagan er engan veginn öll sögð. 

Rekstrarkostnaður jarðgufuvirkjunar er viðhaldskostnaður á búnaði, t.d. vegna tæringar, viðhaldsboranir, tengingar nýrra hola og niðurdæling.  Viðhaldskostnaður jarðguvirkjana er tiltölulega mun hærri en af annars konar virkjunum á Íslandi vegna tæringar í hverflum og lögnum af völdum ætandi jarðefnasambanda. Þá eru rekin á Hellisheiði gufuhreinsivirki, sem eiga að draga úr losun skaðræðisgasa á borð við brennisteinsvetni, H2S.  Sú hreinsun virðist þó vera meira eða minna í skötulíki, því að ef veður dreifir ekki gösunum, heldur þau leggur með austanstæðri golu til höfuðborgarsvæðisins, þá slá mælar strax upp fyrir heilsuverndarmörk, 50 ug/m3.  Hvers konar "húmbúkk" er þessi hreinsun eiginlega og eftirlitið með henni ?  Er niðurdæling koltvíildis, CO2, við virkjunina á sömu bókina lærð ?   Afar varlega áætlaður viðhaldskostnaður á búnaði Hellisheiðarvirkjunar er 0,7 miaISK/ár.

Ráðgerður gufuöflunarkostnaður til að vega upp á móti áætlaðri aflrýrnun um 8,5 MW/ár eftir tengingu Hverahlíðargufu við Hellisheiðarvirkjun er 15 miaISK/6 ár=2,5 miaISK/ár.  Þá kemur niðurdælingarkostnaður vegna jarðhitavökva til viðbótar, en hann er um 0,8 miaISK/ár.  Alls nemur þá rekstrarkostnaðurinn 4,0 miaISK/ár, sem þarf til að viðhalda gufu til að framleiða W=1850+390=2240 GWh/ár af raforku í samtengdri Hellisheiðarvirkjun og Hverahlíð.  Þetta gefur þá rekstrarkostnað á orkueiningu 1,8 ISK/kWh.

Til að finna út heildarvinnslukostnað Hellisheiðarvirkjunar og samtengdrar Hverahlíðar þarf að leggja saman stofnvinnslukostnaðinn og rekstrarkostnaðinn.Þá fæst:

K=4,4+2,8+1,8=9,0 ISK/kWh.

Í bandaríkjadölum talið er þetta rúmlega:

K = 80 USD/MWh.

Til samanburðar má ætla, að vinnslukostnaður raforku í vindmyllulundi á Íslandi sé nú kominn niður í 60 USD/MWh, svo að orkan frá Hellisheiði er nú þriðjungi dýrari en frá vindmyllulundi, t.d. við Blöndu, og 2-3 sinnum hærri en í nýju vatnsorkuveri yfir 100 MW.   

Almenningur fær orku frá ON fyrir 5,7 ISK/kWh án VSK eftir hækkun á orkuverði um síðast liðin áramót, sem mörgum kom spánskt fyrir sjónir í ljósi gríðarlegra verðhækkana undanfarinna ára langt umfram hækkun vísitölu neyzluverðs. Til að fá þann vinnslukostnað á Hellisheiði, sem er aðalvirkjun ON, þarf að lækka ávöxtunarkröfu fjármagns, sem í fjárfestinguna þar er lagt, úr 9 % og niður fyrir 4 %.  Þetta sýnir, að á meðan afskriftir þessarar fjárfestingar standa yfir, sem verður til u.þ.b. 2030, þá verður þjóðhagslegt tap á þessari orkuvinnslu og raunverulegt tap, nema lánin vegna mannvirkjanna séu á óvenju hagstæðum kjörum. 

Þetta dæmi sýnir, hvílíkt glapræði það er að gera langtímasamning um heildsölu á rafmagni frá jarðgufuvirkjun áður en haldgóð þekking fæst á álagsþoli gufuforðageymisins, sem virkjaður er.  Í þessu tilviki jafngildir offjárfestingin líklega 100 MW m.v. innan við 2 % niðurdrátt á ári, og stjórnendur virkjunarfélagsins verða að hafa sig alla við að bora efir gufu með ærnum tilkostnaði til að geta uppfyllt skilmála um raforkuafhendingu.  Enginn veit, hversu stöðugt núverandi gufuaðstreymi verður. 

Það má draga enn víðtækari ályktun af því kviksyndi, sem OR (ON) hefur ratað í á Hellisheiði.  Ef jarðfræðilegur vafi leikur á um orkuvinnslugetu jarðgufuvirkjunarsvæðis, og þannig háttar yfirleitt alltaf til, þá er glapræði að gera bindandi samning til áratuga um stöðuga hámarksorkuafhendingu frá jarðgufuvirkjun.  Þessu flöskuðu stjórnmálamennirnir á, sem gerðu orkusamninginn við Norðurál á sinni tíð.  Vonandi háttar öðru vísi til í samskiptum Landsvirkjunar og PCC á Bakka, því að þar virðist aðeins vera komin á skuldbinding fyrir innan við helming af áætluði vinnsluþoli Þeistareykja.     

Megnið af orku ON frá Hellisheiðarvirkjun fer til Norðuráls í Hvalfirði.  Ekki hefur verið upplýst um orkuverðið.  Það hefur hækkað síðan í fyrra með álverðinu og gæti verið komið upp í 25 USD/MWh.  Ef reiknað er með, að það komist senn í 30 USD/MWh, þá verður tap ON 50 USD/MWh, sem sýnir kviksyndið, sem OR er komið út í eftir síðustu þróun á Hellisheiði.