Vargur í véum vestanhafs

Donald Trump, forseti Bandaríkjanna, hefur kúvent hefðbundinni stefnu Bandaríkjanna í mörgum mikilvægum málum, s.s. varnarmálum, utanríkismálum og viðskiptamálum.  Þetta hefur hann þó ekki gert með samþykki þingsins, hvorki Fulltrúadeildar né Öldungadeildar, eins og ætla mætti, að stjórnarskrá Bandaríkjanna áskildi í stórmálum, sem hér um ræðir, heldur með forsetatilskipunum. Það er ekki nóg með, að hann hafi sýnt hefðbundnum bandamönnum Bandaríkjanna fjandskap og lítilsvirðingu, heldur hefur hann hagað sér, eins og einræðisherra, sem hann gerir sér dælt við, Pútín, Rússlandsforseta.

Trump hefur stillt Bandaríkjunum upp sem bandamanni Rússlands gegn Evrópu og þar með Úkraínu.  Fjandskapurinn í garð Úkraínu hefur ekki farið á milli mála, eins og aðför að Úkraínuforseta í Hvíta húsinu í marzbyrjun 2025 sýndi, og í kjölfarið tímabundin lokun á aðgengi Úkraínuhers að hernaðarlegum gervihnattagögnum og lömun radarvarna F16 orustuflugvéla, sem úkraínski flugherinn hafði fengið frá Danmörku og Hollandi.  Trump hefur ásælzt auðlindir Úkraínu neðanjarðar með mjög ósvífnum hætti og reynt að skilyrða slíka auðlindaeftirgjöf við áframhaldandi hernaðarstuðning.  Hann hefur þannig rekið harðsvíraða nýlendustefnu.  

MAGA (Make America Great Again) hreyfingin í Bandaríkjunum, sem Trump fer fyrir, hefur að mörgu leyti sömu stórveldastefnu og rússneski hugmyndafræðingurinn Alexander Dughin boðar í Rússlandi, þ.e. að nágrannaríki Rússlands eigi að beygja sig í duftið gagnvart útþenslustefnu Rússlands.  Þannig er MAGA á móti sjálfstæðri og óháðri Úkraínu, Kanada og Grænlandi.  Trump hefur farið fram af dæmalausri ósvífni með landakröfum á hendur Kanada og Danmörku.  Framkoma hans gagnvart evrópskum bandamönnum hefur rýrt traust þeirra gagnvart hernaðarstuðningi Bandaríkjamanna, komi til beinna hernaðarátaka við Rússland, t.d. í Eystrasaltslöndunum, í svo miklum mæli, að þeir þora ekki lengur að reiða sig á varnarmátt Bandaríkjanna, heldur hafa hafið endurvígvæðingu.  Þótt Þýzkaland sé fyrst nú þessa dagana að fá nýja ríkisstjórn eftir Sambandsþingskosningarnar 23.02.2025, hefur þingið samt veitt gríðarlegum fjármunum (allt að trnEUR 1) til þýzka hersins að frumkvæði verðandi kanzlara, Friedrich Merz.  Í Evrópu hafa orðið vatnaskil, og ríkin þar stefna á að fylla skarð Bandaríkjamanna, hvar sem því verður við komið.

Nýjasta uppátæki Bandaríkjaforseta er að tollsetja allar vörur til Bandaríkjanna. Ætlun hans með því er að rétta af vöruskiptahalla Bandaríkjanna og laða framleiðslustarfsemi til þeirra.  Hvorugt þessara ætlunarverka mun takast með því að fara í tollastríð við umheiminn.  Ef viðskiptajöfnuðurinn er neikvæður, er það merki um of sterkan USD, og sáralítið mun verða um fjárfestingar í vöruframleiðslu í Bandaríkjunum í skjóli tolla, því að markaðirnir eru einfaldlega að glata tiltrú á Bandaríkjunum í ljósi stjórnarhátta Donalds Trumps.  Þetta kom greinilega í ljós miðvikudaginn 9. apríl 2025, þegar greinileg merki voru um, að Trump væri að steypa Bandaríkjunum í fjármálakreppu.  Það var ekki nóg með gríðarlegt fall á hlutabréfamörkuðum, um trnUSD 10 á heimsvísu, heldur tóku skuldabréf að falla líka, einnig skuldabréf ríkissjóðs Bandaríkjanna.  Ríki, sem Bandaríkjastjórn hefur beitt háum tollum, eiga mikið af þessum ríkisskuldabréfum, og þau hika ekki við að selja þau til að koma Bandaríkjunum á hnén.  Þetta gerðist einmitt ofangreindan miðvikudag, þegar Trump kastaði hvíta handklæðinu inn í hringinn og lýsti yfir 90 daga hléi á þessu tollastríði, nema við Kína.  Hann mun verða að lúta í lægra haldi fyrir Kínverjum í þessu tollastríði m.a. vegna þess, að Kínverjar eiga  mikið af þessum bréfum, geta veikt USD og valdið verðbólgu í Bandaríkjunum.

Enginn forseti í sögu Bandaríkjanna hefur framið jafnstórkarlaleg mistök í upphafi kjörtímabils og Donald Trump á þessu seinna kjörtímabili sínu.  Mistökin eru legio, en þau verstu eru tollastríð hans gegn öllum heiminum, sem hafa dregið mjög úr hagvexti í heiminum og gætu hrint honum í samdráttarskeið, og Bandaríkin stóðu frammi fyrir fjármálakreppu, þegar Donald dró í land.  Hann hefur þegar valdið gríðarlegu tjóni með uppátæki sínu, og traustið til USD sem varasjóðsmyntar og til bandarískra stjórnvalda hefur þegar beðið alvarlegan hnekki.  Þetta eru hentistefnustjórnvöld, sem reka úrelta stefnu um skiptingu heimsins á milli þriggja víðáttumikilla ríkja, Bandaríkjanna, Rússlands og Kína.  Hin mikla stefnubreyting gagnvart Evrópu er, að þessi stefna virðist eftirláta Rússum Evrópu.  Af þessum sökum reykspólar Evrópa nú með þungar fúlgur fjár við vígvæðingu.  Evrópa ætlar ekki að þurfa að berjast við Rússa í Berlín, og þess vegna verður öll áherzla lögð á varnir hins gamla yfirráðasvæðis Ráðstjórnar-Rússlands í Evrópu, þ.m.t. Úkraínu.

Það kann að vera, að núverandi stjórnvöld Bandaríkjanna vilji flokka Ísland sem yfirráðasvæði sitt, sbr hegðun þeirra gagnvart Dönum og Grænlendingum.  Þetta á þó eftir að skýrast, en kæra Íslendingar sig um að vera á yfirráðasvæði stjórnvalda, sem haga sér eins og Trump-stjórnin ?  Við ákvarðanatöku hér þarf að greina stjórnmálaástandið í Bandaríkjunum, þ.e. hvort líklegt sé, að flæða muni senn undan MAGA-hreyfingunni.

 

Ranghugmyndir ríkisstjórnar um skattheimtu

Sjávarútveginum er stjórnað af ríkisvaldinu með árlegri úthlutun aflaheimilda á skip, aflahlutdeild, í samræmi við ákvarðað heildaraflamark á tegund, sem er reist á ráðgjöf Hafrannsóknarstofnunar og langoftast samhljóða henni. Aðeins útgerðarmenn, sem eiga aflahlutdeild á skip, og þeir hafa yfirleitt keypt hana á frjálsum markaði, fá úthlutað veiðileyfi. Þeir hafa þannig keypt sér aðgang að þessari takmörkuðu auðlind, sem er í umsjón ríkisvaldsins. Þeir áttu ekki von á að þurfa að borga meira fyrir veiðiheimildir. Þessi ríkisafskipti eru mjög mikil af þessari tilteknu atvinnugrein , sem fyrir 1983 var opin öllum, og hún var rekin með bullandi tapi á tímum minnkandi fiskgengdar og allt of margra veiðiskipa.  Ríkisafskiptin og lokunin voru réttlætt með nauðsynlegri verndun nytjastofnanna gegn ofveiði, og að þannig væri verið að verja hagsmuni þjóðarinnar, enda hefðu miðin löngum verið almenningur, þ.e. öllum opin.  Miðin eru augljóslega ekki almenningur lengur, heldur hafa þeir einir rétt til nytja, sem kaupa sér aðgang.  Um þetta eru nokkrar undantekningar, t.d. strandveiðarnar. Engin ákvæði eru um fjölda veiðiskipa, en með fjárfestingum í nýrri tækni hefur framleiðni þeirra aukizt.  Auðvitað á fjárfestirinn að njóta góðs af því, en ekki ríkið sérstaklega. 

Útgerðarmenn báðu ekki um þetta kvótakerfi, heldur var það stjórnvaldsákvörðun, en ekkert var á sínum tíma rætt um greiðslu fyrir aðgang að miðunum á grundvelli auðlindarentu eða annars. Með frjálsu framsali aflaheimilda frá 1989 jukust mjög viðskipti með kvóta, og kaupendur voru í góðri trú um, að kvótinn væri eign þeirra og jafngilti veiðileyfi á ótilgreindu magni.  Þegar hagur strympu (útgerðanna) tók að vænkast, komu upp öfundarraddir um, að þetta lokaða kerfi byði upp á meiri hlutfallslegan hagnað en aðrar atvinnugreinar. Var þessi umframarðsemi nefnd auðlindarenta, en þarna voru menn of fljótir á sér, því að engum hefur tekizt að sýna fram á með gildum rökum auðlindarentu í sjávarútvegi á Íslandi, enda reksturinn háður duttlungum náttúrunnar, sem takmörkuð þekking er á. Samt hafa stjórnvöld hérlendis um hríð  lagt á s.k. veiðileyfagjald, sem er viðbótar tekjuskattur á útgerðirnar á grundvelli einhverrar meintrar auðlindarentu.  Þarna er vitlaust gefið. 

Sigríður Margrét Oddsdóttir, framkvæmdastjóri Samtaka atvinnulífsins, skrifaði grein um verðmætasköpun og skattheimtu á sjávarútveginn í Morgunblaðið 1. apríl 2025 undir fyrirsögninni:

"Íslenskur sjávarútvegur er óvinurinn".

Eins og fyrirsögnin gefur til kynna, er þessi skattheimta af pólitískum toga að mati framkvæmdastjórans, og engin efnahagsleg rök hníga að henni, því að hún er dæmd til að draga úr verðmætasköpun og þar með heildarskattspori sjávarútvegsins til ríkis og sveitarfélaga. Ríkið er nú að undirbúa alvarleg mistök við tekjuöflun.  Eftirfarandi tilvitnun í Sigríði Margréti ætti að færa mönnum heim sanninn um það:

"Virkur tekjuskattur [þ.e. raun tekjuskattur - innsk. BJo] fyrirtækja er í dag tæp 38 %.  Virkur tekjuskattur þeirra fyrirtækja, sem stunda fiskveiðar, er 58 %.  Nýtt frumvarp atvinnuvegaráðherra mun hækka virkan tekjuskatt þeirra, sem stunda fiskveiðar, í 76 %."  

Af þessu er ljóst, að um skemmdarverk stjórnvalda á heilli atvinnugrein er að ræða, sem lama mun starfsemina, valda fjármagnsflótta úr greininni og fjárfestingar og eiginfjárstaða munu ekki verða svipur hjá sjón.  Þessar tölur sýna svart á hvítu, að verðmætasköpun og skattspor munu dragast saman vegna glórulausrar skattheimtu samkvæmt lögmáli Lafflers, og sveitarfélög og ríkissjóður munu tapa á þessu.  Með flumbruhætti og pólitískum einstrengingshætti er þessi vinstri stjórn að skjóta sig í fótinn. Ekki kæmi á óvart, að slík ofurskattheimta, sem gera mun út af við sum minni útgerðarfélögin og þrýsta á samþjöppun, væri brot á stjórnarskrárákvæði um atvinnufrelsi. Það þarf mjög sterk rök til þess að réttlæta mismunandi tekjuskattsheimtu af atvinnugreinum, því að hún skekkir samkeppnisstöðu og jafngildir mismunun ríkisvalds gagnvart borgurunum.

Svanur Guðmundsson, framkvæmdastjóri Bláa hagkerfisins ehf og sjávarútvegsfræðingur, skrifaði um málefni sjávarútvegsins af reynslu sinni og þekkingu í Morgunblaðið 18.02.2025 undir fyrirsögninni:

"Hvað er raunverulegt gagnsæi í sjávarútvegi ?"

"Ein stærsta breytingin, sem ríkisstjórnin boðar í sjávarútvegsmálum, er aukin skattheimta á greinina í formi s.k. auðlindaskatta.  En hvers vegna er verið að herða skattheimtu á grein, sem hefur þegar skilað ríkinu verulegum tekjum ?  Íslenzkur sjávarútvegur greiðir bæði veiðigjöld og tekjuskatta og stendur ekki undir neinum ríkisstyrkjum, ólíkt mörgum öðrum atvinnugreinum.  Í raun er Ísland eina landið innan OECD, þar sem sjávarútvegur greiðir meira til ríkisins en hann fær í stuðning."

Auðlindagjald þetta er reist á falsrökum, enda hefur Hæstiréttur jafnan nefnt fyrirbærið skatt, þegar hann hefur fjallað um mál af þessu tagi.  Sjávarútvegurinn hefur mun meira  vægi í byggðarlögum úti á landi en á höfuðborgarsvæðinu, og þess vegna má nefna þessa skattheimtu byggðaskattheimtu.  Þingmenn dreifbýlisins hljóta að beita sér gegn þessum fjármagnsflutningi. 

"Ef útgerðum verður gert að greiða enn hærri auðlindaskatta, þarf að svara þeirri spurningu, hvernig tryggja á áframhaldandi samkeppnishæfni greinarinnar.  Sjávarútvegsfyrirtæki í samkeppnislöndum okkar njóta opinbers stuðnings, en hér er greinin stöðugt skotmark pólitískra ákvarðana, sem draga úr rekstraröryggi. Í stað þess að styrkja greinina og tryggja stöðugleika er ríkisstjórnin að leggja grunn að óvissu, sem gæti grafið undan fjárfestingum og nýsköpun í greininni."  

Vinnubrögð ríkisstjórnarinnar eru handahófskennd.  Það er engin tilraun gerð til að grafast fyrir um auðlindarentuna, heldur er fyrri skattheimtuformúla notuð með uppboðsmarkaðsverðum, sem eru ómarktæk til þessara nota, því að tiltölulega mjög lítið magn fer um þá, og fyrir uppsjávarfiskinn er leitað til norskra uppboðsmarkaða, þar sem  gjörólíkar markaðsaðstæður ríkja. Þetta eru óviðunandi vinnubrögð.  Það dettur engum heilvita manni í hug, að tvöfalt arðsamara sé að gera út fiskiskip í íslenzkri lokaðri landhelgi en að meðaltali að reka annars konar fyrirtæki á Íslandi, en þetta verður hlutfall virks tekjuskatts útgerða og annars konar fyrirtækja á landinu (76 %/38 %).  Þessi fyrirhugaða skattheimta er glórulaus.  Auðvitað á aðeins eitt virkt tekjuskattshlutfall að vera á fyrirtækjum landsins.  

"Ef raunverulegt gagnsæi á að vera markmið, ætti umræðan ekki að snúast um eignatengsl, heldur um skýra stefnu í auðlindastýringu, betri greiningu og langtímaáætlun um aflaheimildir.  Það þarf að tryggja rekstrarlegan fyrirsjáanleika og koma á skilvirkum aðgerðum, sem styðja við byggðaþróun og atvinnu.  Þetta snýst ekki um aukið eftirlit og reglugerðir, sem kæfa greinina, heldur um að tryggja, að hún geti starfað áfram á sjálfbærum og arðbærum grunni."

Núverandi stjórnvöld á Íslandi fara þveröfuga leið við auðlindastýringu m.v. ofangreint.  Það er engin tilraun gerð til að greina auðlindarentuna og ákveða, hversu stór hluti hennar skuli ganga til ríkisins.  Þvert á móti er að hætti lýðskrumara ákveðið að reikna veiðigjaldið á bolfiski út frá innlendum uppboðsmarkaði, sem kippa mundi grundvellinum undan innlendri fiskvinnslu, væri hann lagður til grundvallar, og að þessari dæmalausu lýðskrumsákvörðun tekinni, eru engir tilburðir hafðir uppi um að  áhættugreina þessa ákvörðun m.t.t. samkeppnishæfni, sjálfbærni, atvinnuöryggis, og tekna ríkissjóðs og sveitarfélaga. Varðandi veiðigjöld á uppsjávarfiski datt búrókrötunum það snjallræði í hug að miða við uppboðsverð í Noregi.  Allt er þetta svo óvandað, að til stórskammar er, þegar haft er í huga, hversu mikið er í húfi. Flaustur og flumbrugangur ríkisstjórnar K. Frost. er slíkt, að halda mætti, að náungi að nafni Donald Trump hafi haft hönd í bagga.