Spurning um Kínverja

Um aldaraðir, og jafnvel enn, var nokkuð merkikertislega tekið svo til orða í Evrópu, að ræða þyrfti "þýzku spurninguna".  Undantekningarlaust stóð þeim ógn af vaxandi mætti Habsborgara, Prússa, keisaraveldi Ottos von Bismarcks, Þriðja ríkinu og nú í seinni tíð af mætti útflutningsvélar endursameinaðs Þýzkalands, sem þannig tóku og taka til orða.  Á bak við sakleysislega spurninguna leynist ósk um samtök um að stemma stigu við veldi Þjóðverja.  Þetta er hvorki sanngjörn né málefnaleg afstaða í garð evrópskrar lýðræðisþjóðar, sem rænd hefur verið stórum landflæmum, einkum í austri, og er til fyrirmyndar á flestum sviðum nú um stundir. 

Nú tíðkast "kínverska spurningin", sem er keimlík þeirri þýzku að því leyti, að menn undrast og óttast ótrúlega hraðan vöxt kínverska hagkerfisins og þá auðvitað um leið kínverska heraflans.  Auðvitað er sá grundvallarmunur á Kína og Þýzkalandi, að í Kína eru stjórnartaumarnir í höndum eins stjórnmálaflokks, flokks með slæma fortíð, en í Þýzkalandi er fjölflokkakerfi og þingbundin ríkisstjórn.  Það er þess vegna flóknara úrlausnarefni að fjalla um kínversku spurninguna, en Kínverjarar eiga kröfu á því, að um þá sé fjallað á grundvelli staðreynda, en ekki á grundvelli tilfinninga og afstöðu til stjórnkerfis þeirra.  Að vilja eiga viðskipti við Kínverja jafngildir ekki að leggja blessun sína yfir eins flokks stjórnarfyrirkomulag.  Mikil viðskipti auka friðarhorfur og ýta fremur undir frjálsræðisþróun en lítil viðskipti mundu gera.

Kínverjar hafa sýnt Íslandi áhuga og vinsemd um árabil.  Þegar stóð í stappi hjá AGS um lánveitingar til Íslands eftir Hrunið, munu Kínverjar hafa lagt sitt lóð á vogarskálarnar Íslandsmegin og munar um minna.  Þá gerðu þeir nýlega einstæðan viðskiptasamning við íslenzku ríkisstjórnina, og þeir virðast ætla að leggja fé í rannsóknarborholur á Drekasvæðinu.  Minnisstæður er Huang Nubo, kattavinur, skáld og frumkvöðull m.m., sem ekki hefur lagt árar í bát varðandi fjárfestingar á Íslandi.  Nú hefur frétzt, að Kínverjar geti hugsað sér að kaupa hlut þrotabús Glitnis í Íslandsbanka á "góðu" verði í gjaldeyri.  Það er keppikefli að fá erlent fjármagn inn í íslenzka bankakerfið.  Slíkt hjálpar til við losun um gjaldeyrishöftin og stuðlar að samkeppni í íslenzka bankakerfinu, sem yrði að líkindum neytendum í vil. 

Þá vaknar spurningin, hvort leyfa eigi Kínverjum að bjóða í bankann.  Það er líklegt, að opið útboðsferli, þar sem öllum, sem uppfylla gefna viðskiptaskilmála án tillits til þjóðernis eða stjórnarfars í heimalandi, muni leiða til hagstæðari tilboða, sem getur haft mikla þýðingu fyrir gengi krónunnar, lánshæfismat ríkissjóðs o.fl., fremur en lokað útboð að undangenginni einhvers konar forsíun. 

Heyrzt hafa efasemdir erlendis frá um, að Kínverjar kunni að reka banka með nútímalegum hætti.  Í ljósi þess, að Hong Kong, ein öflugusta fjármála- og viðskiptamiðstöð í heiminum, er hluti af Kínverska alþýðulýðveldinu, þá er ótrúlegt, að fullyrðing um téða vanþekkingu eigi við rök að styðjast, en í útboðsskilmálum hlýtur að verða "inntökupróf", þar sem áskilin er sönnun á getu og þekkingu.  Þetta er þess vegna frekar barnalegur málflutningur að vestan, sem ekki ætti að vega þungt.

Hver getur í versta tilviki orðið afleiðing þess, að Kínverjar eignist ráðandi hlut í Íslandsbanka ?  Slíka áhættugreiningu þarf að gera með kerfisbundnum hætti og jafnframt að vega og meta, hvort sú áhætta sé þess eðlis, að óverjandi sé að taka hana.  Ef við gefum okkur, að versta afleiðingin verði sú, að fulltrúar Kommúnistaflokks Kína nái tangarhaldi á íslenzka hagkerfinu, þá virðist höfundi þessa pistils líkurnar á því vera svo litlar, reyndar hverfandi, að áhættuna sé verjandi að taka. 

Kínverjar standa nú um stundir frammi fyrir úrlausn geigvænlegra vandamála heima fyrir, þar sem mengunarvandamál og vatnsskortur eru mest áberandi.  Beint heilsufarstjón er þegar komið í ljós. Í norðurhluta Kína er mengun talin stytta meðalævina um 5,5 ár.  Mengun er tekin að valda óróa á meðal almennings, sem stjórnvöld óttast.  Í janúar 2013 gerðist atburður í Beijing, sem breytti viðhorfum kínverskra valdhafa til mengunar.  Þá fóru eiturefni í andrúmslofti 40 sinnum yfir hættumörk WHO (Alþjóða heilbrigðismálastofnunin), þ.e. styrkur agna 2,5 míkron og minni fór yfir 900 ppm.  Í kjölfarið var gerð úrbótaáætlun til 5 ára, þar sem verja á USD 275 milljörðum til að draga úr mengun.  Hvergi í heiminum er sett annað eins afl í mengunarvarnir, enda er þörfin brýn. 

Mikil mengun stafar af rafmagnsvinnslu kolakyntra orkuvera.  Stjórnvöld hafa sett stærstu fyrirtækjum landsins fyrir að bæta orkunýtni sína.  Þá eru stórfelldar fjárfestingar hafnar í kjarnorkuverum, vindorkustöðvum og sólarrafölum. Það er meira í húfi fyrir Kínverja en nokkra aðra að halda styrk koltvíildis í andrúmsloftinu undir 450 ppm, svo að gróðurhúsaáhrifin verði hamin.  Árið 1990 nam hlutdeild Kína í losun gróðurhúsalofttegunda 10 %, en árið 2012 um 30 %, og frá árinu 2000 hefur hlutdeild Kínverja í aukningunni numið 2/3.

  Það búa fleiri á svæðum í Kína, sem orðið geta fórnarlömb hækkunar sjávarmáls, en nokkurs staðar annars staðar, eða um 80 milljón manns.  Ríkisstjórn Kína er með álagningu kolefnisgjalds í undirbúningi.  Allt þetta mun stemma stigu við hagvexti í Kína, sem þegar er farinn að minnka, enda hefur hann verið ósjálfbær, eins og framangreindar lýsingar bera með sér.  Of nærri náttúrunni hefur verið gengið, ef svo má að orði komast.  

Það er ekki nóg með þetta.  Kínverski landbúnaðurinn stríðir við grafalvarlega mengun. Um 10 % ræktarlands er mengað þungmálmum, t.d. cadmium, en slíkir safnast fyrir í vefjum dýra og manna og geta valdið banvænum sjúkdómum.  Um 40 % af spendýrum Kína eru á válista, og takist stjórnvöldum ekki að snúa válegri þróun við, mun "homo sapiens" lenda þar líka.

Allra verstur er þó vatnsskorturinn.  Vatnshörgull er venjulega miðaður við aðgengi að minna er 1000 t af vatni á ári per mann.  Aðgengið er 450 t á ári á mann í Kína.  80 % vatnsins er í Suður-Kína.  Helmingur fólksfjöldans og megnið af ræktuðu landi er hins vegar í norðurhlutanum.  Í Beijing eru aðeins 100 t á ári á mann til ráðstöfunar eða 1/10 viðmiðsins.  Wen Jiabo, fyrrverandi forsætisráðherra Kína, kvað vatnsskortinn ógna tilverugrundvelli kínversku þjóðarinnar.  Mengunin magnar vatnsskortinn.  T.d. var þriðjungur Gulár ónothæfur til landbúnaðar, og aðeins helmingur vatnsbóla borganna er nothæfur til drykkjar. 

Alþjóðabankinn hefur áætlað tjónið vegna mengunar 9 % af VLF á ári.  Þetta er svo feiknarlegur kostnaður, að hann mun standa Kínverjum fyrir þrifum.  Af þessum ástæðum má álykta sem svo, að Kína sé pappírstígrisdýr, eins og Mao mun hafa kallað Bandaríkin einhvern tímann.  Bandaríkin munu að öllum líkindum halda sessi sínum sem langvoldugasta ríki heims um langa hríð enn.

Kínverjar reyna að bjarga sér með miklum auði frá útflutningsvél sinni, sem var dýrkeyptur.  Koltvíildislosun þeirra vex nú aðeins um helming af hagvextinum, sem er betri árangur en heimsmeðaltalið.  Með endurnýjanlegum orkugjöfum og bættri nýtni hefur koltvíildislosun sem hlutfall af VLF minnkað um helming síðan 1990, úr 800 jafngildiskolatonnum/MUSD í 400, og þeir ætla niður í 200 árið 2020.  Það er alveg ljóst, að Kínverjum er full alvara í mengunarvarnarmálum, og þeir virðast vilja fara að alþjóðalögum, þó að þeir vissulega hafi svín á skóginum, t.d. í Tíbet.  Það væri rétt hérlendis að láta Kínverjana njóta vafans, þannig að þeir standi jafnfætis öðrum fjárfestum, en ekki verði að óreyndu gripið til sértækra varúðarráðstafana, sem lögfræðilega orka tvímælis.            

       

    

Hnignandi olíuveldi

Orkumál heimsins eru nú í deiglunni, og þróun orkumála mun senn breyta valdahlutföllum í heiminum.  Vesturlönd eru að losna úr klóm OPEC-ríkjanna við Persaflóann og víðar.  Olíuútflutningslönd sjá sína sæng út breidda, nema þau söðli strax um og efli samkeppnihæfni sína á öðrum sviðum án tilstyrks olíufjár.

Veruleg raunverðlækkun eldsneytis er í vændum, og sú staða hefur að sjálfsögðu áhrif á þjóðarbúskap Íslendinga.  Verðlækkun á mörkuðum gæti numið 40 % innan 5 ára m.v. meðalverð árið 2012, sem svarar til gjaldeyrissparnaðar upp á MUSD 738 x 0,4 = MUSD 295 eða miaISK 35 (35 milljarðar kr) m.v. árið 2012. Hér ræðir um orkubyltingu.   

Íslenzkar orkulindir munu halda raunverulegu verðgildi sínu, af því að þær eru taldar vera endurnýjanlegar, virkjanir afturkræfar og án mengunar, þ.e. sjálfbærar, þó að það orki tvímælis.  Það verður áfram hægt að gera langtímasamninga með verulegri kaupskyldu, háum nýtingartíma og aflstuðli, við stórnotendur raforku á Íslandi á verði, sem dugar til að greiða niður öll virkjana-, aðveitustöðva- og línumannvirki á 20-25 árum, en tæknilegur endingartími þessara mannvirkja er 40-100 ár eftir því, hvað um ræðir. 

Það er líklegt, að orkusæknir notendur vilji á næstu 10 árum skuldbinda sig til kaupa á slíkri sjálfbærri raforku á verði á bilinu 30 USD/MWh - 40 USD/MWh, og það nægir eigendum vatnsaflsvirkjana til arðsamra viðskipta, en meiri áhöld eru um jarðvarmavirkjanir.  Slíkar virkjanir henta ekki stóriðjuálagi vegna smæðar og nauðsynlegrar áfangskiptingar, og raforkuvinnsla ein og sér í jarðvarmavirkjunum er í raun óverjandi vegna lágrar orkunýtni (undir 15 %).  Þar verður jafnframt að fara fram vinnsla á heitu vatni, og þá þarf að skilja skilmerkilega að kostnað þessara vinnsluþátta vegna samkeppnisjónarmiða. Orkunýtnin fer þá yfir 50 %, en í vatnsaflsvirkjunum er hún yfir 90 %.  Þá ber að hafa í huga, að ýmis tækniatriði jarðvarmaorkuvera hefur verið hlaupið yfir á hundavaði, og alvarleg mengunarvandamál eru enn óleyst.   

Vinnsla á olíu sem eldsneyti hófst árið 1859 í Bandaríkjunum (BNA).  Fyrstu tunnurnar kostuðu þá USD 18, þ.e. USD 450 að núvirði.  Skömmu síðar var frumgerð sprengihreyfilsins hönnuð, og þá komst skriður á olíuvinnsluna vegna aukinnar eftirspurnar, en eldneytisverðið lækkaði hins vegar hratt með aukinni umsetningu og tækniframförum við leit og vinnslu. 

60 % unninnar eldsneytisolíu endar í tönkum ökutækja nú um stundir. Vegna væntanlegrar gríðarlegrar fjölgunar ökutækja í heiminum, t.d. í Kína og á Indlandi, reiknar brezka BP með aukinni eftirspurn alls á markaðinum úr 89 Mtu/d árið 2013 í 104 Mtu/d árið 2030 (Mtu/d:milljónir tunna á sólarhring).  Af ýmsum ástæðum væri óæskilegt, að þessi spá gengi eftir, og svo mun vart verða af ástæðum, sem nú verða tíundaðar:

Tvennar tækniframfarir munu að líkindum gera þessa spá að engu, og líklegra, að eftirspurnin hafi þegar náð hámarki.  Fyrri framfarirnar eru fólgnar í uppgötvun Texasbúans George Mitchell á setsundrun (fracking) til að vinna jarðgas úr djúpseti, en aðstæður eru til slíks víða á jörðunni.  Sundrun setlaga, sem sumir nefna bergbrot eða leirsteinsbrot, og fjölbreytilegar endurbætur við hefðbundna vinnslu gass, hafa lengt endingartíma þekkts gasforða á jörðunni úr hálfri öld í tvær aldir, þ.e. nýja tæknin hefur haft í för með sér fjórföldun þekkts forða.  Gas á vökvaformi (kælt og undir þrýstingi) knýr nú þegar vörubíla, strætisvagna og rútur og sendibíla sums staðar.  Gas getur líka leyst olíu af hólmi í skipum, virkjunum og við staðbundna húsahitun og hitaveitur.  Þar með mun olíuþörfin til fartækja hvers konar verða um 4 Mtu/d minni en ella árið 2020, þ.e. um 8 % olíusparnaður m.v. núverandi notkun fartækja. 

Áhugavert er fyrir íslenzkar útgerðir að kynna sér hagkvæmustu leiðina að þessu marki og að gera hagkvæmniathugun, þó að gasvinnsla á Íslandi eða á íslenzku landgrunni verði tæpast nokkurn tíma arðbær. Varðandi nýlegar vélar er rétt að hafa í huga, að olíuverðið mun lækka, en við vélaendurnýjun og í nýjum skipum kann að vera hagkvæmara að miða þegar við gaseldsneyti.  Auðvitað verður jafnframt að huga að örygginu, þegar rannsókn er gerð á arðsemi gassins, eins og hrikalegar gassprengingar nýlega eru áminning um.  

Hinar tækniframfarirnar, sem ráða framvindu minni olíueftirspurnar, eru á sviði bílaframleiðslu, en eins og áður kom fram fara 60 % allrar olíu til að knýja bifreiðar.  Hröð þróun vélahönnunar og bílskrokkshönnunar draga spón úr aski olíurisanna.  Mest munar um bætta nýtni sprengihreyfilsins, bæði bensín- og dísilhreyfils, aðallega með bættri stýritækni.  Til eldsneytissparnaðar horfir líka vaxandi notkun raf-, gas- eða vetnisknúinna bíla.  Bílar hafa einnig orðið eðlisléttari með hverju árinu vegna aukinnar ál- og plastnotkunar á kostnað stáls, en einnig vegna nýrra stálmelma og þynnra stáls en áður.

  Allt hefur þetta leitt til 2,5 % minni eldsneytisnotkunar per km á hverju ári undanfarin 10 ár, sem er gríðarlegt, og framhaldi á þeirri þróun næstu 20 árin er spáð, sem sparar eldsneytisnotkun um 4 Mtu/d árið 2020 og gerir þannig meir en að vega upp á móti bílafjölguninni.  

Þetta er stórkostlegur árangur tækninnar til að draga úr umhverfisvá og til að leggja sitt lóð á vogarskálarnar við að draga úr rekstrarkostnaði og þar með að bæta lífskjörin. 

Framleiðni bílaiðnaðarins vex líka stöðugt, og eldneytissparnaður vegna tækniþróunar á öðrum sviðum er talinn munu nema 3 Mtu/d árið 2020. 

Alls er þetta olíusparnaður upp á 11 Mtu/d árið 2020 eða um 12 % m.v. núverandi heildarolíunotkun, þrátt fyrir mikla lífskjarabót almennings í Kína, Indlandi, Brazilíu og víðar, sem búizt er við.  Þetta mun vega upp á móti aukningunni, sem spáð var, svo að fyrst um sinn mun eftirspurnin sennilega standa í stað við um 90 Mtu/d (milljón tunnur á sólarhring). 

Ef notkun Íslendinga á olíuvörum minnkar hlutfallslega jafnmikið og hér hefur verið rakið, verður hún ekki 984 kt árið 2020, eins og að óbreyttu mætti búast við, heldur 884 kt.  Í staðinn mun koma nokkur aukinn gasinnflutningur árið 2020, en gjaldeyrissparnað vegna eldsneytisinnflutnings má áætla um 50 % m.v. núverandi verðlag eða a.m.k. MUSD 400, sem jafngildir u.þ.b. ISK 50 mia, aðallega vegna lækkunar eldsneytisverðs á markaði.  Þetta eru svo háar tölur, að ljóst er, að þessi þróun hefur veruleg þjóðhagsáhrif til hins betra, sem vonandi mun auka stöðugleika íslenzka hagkerfisins, enda aukast þá líkur á jákvæðum viðskiptajöfnuði við útlönd, sem er eitt af skilyrðum nauðsynlegs efnahagsstöðugleika. 

Af öllu þessu má einnig ráða, að vinnsla olíu eða gass norður af Íslandi er fjárhagslega vonlaus, af því að hún kostar a.m.k. 100 USD/tu með núverandi tækni.  Jafnframt steindrepur þessi jákvæða þróun alla draumóra um hagkvæmni aflsæstrengs frá Íslandi, því að raforkuverð mun lækka um þriðjung í Evrópu frá núverandi verði, þegar frá líður, ef svipuð þróun verður þar og í BNA.  Sæstrengsáform ganga ekki upp með olíuverði undir 140 USD/tu.  Orku verður hins vegar áfram hagkvæmt að selja frá Íslandi á formi orkusækinna framleiðsluvara, t.d. áls.  Vöxtur slíks útflutnings er nauðsynlegur fyrir vöxt hagkerfisins, sem er skilyrði fyrir jafnvægi í þjóðarbúskapinum, því að niðurskurði í opinberum rekstri, einkarekstri og einkaneyzlu, eru takmörk sett.  Með því að ná jafnaðarhagvexti yfir 3,0 % á ári, og með hagsýni og stjórnvizku, mun stöðugleika hagkerfisins verða náð.  

Þeim breytingum, sem hér hefur verið lýst, má jafna til nýrrar orkubyltingar.  Hér er um heimsbyltingu að ræða.  Bandaríkjamenn stóðu að olíubyltingunni árið 1859 og hafa verið leiðandi í heiminum í notkun hennar síðan.  Mikil orkunotkun hefur verið undirstaða góðra lífskjara í BNA, og hagkerfi þeirra hefur verið eldsneytisknúið í meira mæli en flestra eða allra annarra. 

Hálfri annarri öld síðar standa Bandaríkjamenn fyrir annarri orkubyltingu, gasbyltingunni, og eru komnir lengst allra í notkun eldsneytisgassins.  Kanadamenn fylgja þó fast á hæla þeirra með setsundrunaraðferðinni í Alberta, olíuvinnslu úr tjörusandi þar og lagningu gríðarlegra gasleiðsla og olíuleiðsla suður fyrir landamærin og austur og vestur um Kanada.  Einkaframtakið leiðir þessa þróun með hvötum frá hinu opinbera vestanhafs, og hefur þessi þróun örvað hagkerfi beggja ríkjanna og styrkt gjaldmiðla þeirra ásamt því að leiða til minnkandi losunar koltvíildis út í andrúmsloftið í Bandaríkjunum. 

Í Evrópusambandinu er þessum málum skipað með allt öðrum hætti.  Hvert ríki stundar miðstýringu orkumálanna, og setsundrunaraðferðin er þar ekkert komin áleiðis, e.t.v. vegna þess, að einkaeignarrétturinn nái ekki nógu langt undir yfirborðið.  Þýzka orkustefnan getur endað með ósköpum fyrir þýzka hagkerfið, þó að Þjóðverjar nái fyrir vikið forskoti á vissum sviðum orkuvinnslu og orkunýtingar, og hefur enn sem komið er aðeins leitt til aukningar á losun koltvíildis út í andrúmsloftið frá Þýzkalandi og methækkunar á raforkuverði, sem hvergi í Evrópu er hærra en þar. 

Gasbyltingin mun hafa áhrif á hagkerfi flestra landa, jafnvel allra.  Áhrifin verða jákvæð á olíuinnflutningslönd, en neikvæð á olíuútflutningslönd.  Neikvæðu áhrifin verða í sumum tilvikum mjög alvarleg.  Prinsarnir í Sádi-Arabíu munu ekki lengur hafa ráð á friðkaupum við ungu kynslóðina, svo að "arabíska vorið" mun blossa upp í Sádi-Arabíu og verða illvígara en nokkurs staðar annars staðar, því að þarna eru þjóðfélagsandstæður og öfgar mestar. 

Ef við lítum til austurs héðan, verða fyrir okkur tvær þjóðir, Norðmenn og Rússar, sem báðar munu verða hart leiknar af gasbyltingunni.  Jafnvel kunna Putin og hans menn að missa völdin fyrir vikið, en auður af uppsprengdu verði á útfluttri olíu og gasi hefur verið hryggjarstykkið í völdum þeirra, og virðist óánægja og reiði grafa um sig á meðal Rússa vegna spillingar og skorts á lýðræði. 

Norska ríkið hefur tekið gríðarlega áhættu með olíu- og gasvinnslu sinni á hafi úti, sem teygir sig æ lengra til norðurs í óþökk norskra sjómanna og útgerðarmanna.  Norska ríkisfyrirtækið Statoil er umsvifamesti leikarinn á norska eldsneytissviðinu.  Þá munu reglur vera þannig, að norski olíusjóðurinn fær hluta af ávinningi allra olíufélaganna á sviðinu og bætir þeim upp tap, ef það verður.  Á móti leggur norska ríkið hátt vinnslugjald á olíufélögin, svo að vinnslukostnaður hráolíu með opinberum gjöldum getur orðið allt að 115 USD/tu, hærri en nokkurs staðar annars staðar.  Nú horfa málin þannig, að markaðsverðið mun lækka langt niður fyrir kostnaðarverð olíuvinnslu á norsku hafsvæði.  Með öðrum orðum mun verða tap á norskri olíu-og gasvinnslu innan skamms, sem mun skerða skatttekjur norska ríkissjóðsins og ganga á norska olíusjóðinn, sem tapaði stórfé í Hruninu 2008.  Framtíðarhagsmunir norsku þjóðarinnar eru í uppnámi vegna afskipta og þátttöku norska ríkisins í norska eldsneytisævintýrinu.    

Gengi norsku krónunnar er þegar tekið að gefa eftir, t.d. gagnvart sænsku krónunni, og það mun hrynja, norski ríkissjóðurinn verður rekinn með miklum halla og fjöldagjaldþrot verða í Noregi.  Atvinnuþátttakan er nú lítil og fjórðungur fólks á vinnumarkaðsaldri er á bótum frá hinu opinbera. Framleiðslukostnaðarstigið er almennt hærra í Noregi en víðast hvar og framleiðnin er ekki sérlega há, þ.e.a.s. samkeppnihæfni fyrirtækja án ríkisstuðnings er frekar léleg.  Olíuiðnaðurinn hefur spennt upp verðlagið, og skattar hafa verið háir, en á móti hafa komið alls kyns styrkir og uppbætur.  Haft er á orði, að helmingur þjóðarinnar þiggi bætur frá hinu opinbera, en slíkt mun vera draumaveröld jafnaðarmannsins.  Þó að þetta sé vafalaust orðum aukið, gefur það til kynna, að langvarandi óstjórn jafnaðarmanna hefur grafið undan undirstöðum norsks samfélags.  Hagkerfið er á sterum, sem kostaðir eru af olíu- og gasvinnslunni.  Hvað gerist, þegar sterarnir verða skyndilega ófáanlegir ?  Þá hrynur líkaminn.

Norska þjóðfélagið lítur vel út á yfirborðinu, en þar er þjóðfélagsspenna, sem gæti brotizt út á ofbeldisfullan hátt.  Í sumum hverfum í Ósló og bæjum Noregs eru Norðmenn komnir í minnihluta, og norska heyrist vart töluð í sumum skólum.  Innflytjendur frá framandi menningarsvæðum eru mjög margir, og á meðal þeirra er útbreitt atvinnuleysi, enda skortir þá vestræna menntun og lifa mikið í eigin heimi, sem býður hættunni heim.  Menningarleg aðlögun þeirra að norska samfélaginu hefur alls ekki tekizt, og það játa Norðmenn sjálfir, og eru sjálfsagt fleiri en ein ástæða fyrir því.

Það er hætt við, að gasbyltingin komi alveg sérlega hart niður á norsku þjóðinni, af því að eldsneytisiðnaðurinn er svo snar þáttur í norskum þjóðarbúskapi, og af því að kostnaður þar við vinnslu hverrar tunnu er líklega sá hæsti, sem um getur.  Norðmenn tóku mikla áhættu, en geta úr þessu ekkert annað gert en að stöðva olíu- og gasleit og þróun nýrra vinnslusvæða.  Ekkert slíkt virðist samt á döfinni, þrátt fyrir hörð mótmæli norskra sjómanna og útgerðarmanna við nýjum borunum í norðri.  Sígandi lukka er bezt.    

     

            

 

Trússhestar ESB

Þeir eru til hérlendis, sem binda vilja trúss sitt traustum böndum við Evrópusambandið, ESB, þó að lítið fari nú fyrir röksemdafærslunni, og líkist þessi afstaða núna meir nauðhyggju en nokkru öðru. 

Þó að sjónarmið þessarar nauðhyggju hafi orðið eftirminnilega undir í Alþingiskosningunum í apríl 2013, er fólk þessarar hyggju nú síðsumars komið á kreik og virðist nú sem fyrst vilja framkalla þjóðaratkvæðagreiðslu um  umsókn að ESB.  Sumarið 2009 hafnaði þó ríkisstjórn umsóknarinnar þjóðaratkvæðagreiðslu um hana, og staðfesti þingmeirihluti hennar þá afstöðu.  Var þó ólíkt meira tilefni til slíkrar atkvæðagreiðslu þá við þau vatnaskil í utanríkismálastefnu Íslands að sækja um aðild að ESB en er nú, þegar málið er í biðstöðu, og önnur brýnni úrlausnarefni ættu að njóta forgangs.  

Í samræmi við stefnu beggja stjórnarflokkanna í þingkosningunum í vor hefur hlé verið gert á viðræðum.  Með því er stórfé sparað fyrir tóman ríkiskassann.  Það lá á því að stöðva þetta ferli, af því að það var allt rekið á röngum forsendum.  Alþingi hefur aldrei heimilað aðlögun þjóðfélagsins að ESB umfram það, sem nauðsynlegt er vegna aðildarinnar að EES.  Það var hins vegar hafin kostnaðarsöm aðlögun í algeru heimildarleysi af fyrrverandi utanríkisráðherra, Össuri Skarphéðinssyni.  Nú vilja trússhestar ESB, hérlendir, fá þjóðaratkvæðagreiðslu um það, hvort ganga eigi þessa braut til enda eða slíta viðræðunum ! 

Það er óskiljanlegt, hvernig téðum trússhestum dettur í hug að setja þetta mál á oddinn nú.  Ísland á í harðvítugri auðlindabaráttu við ESB, sem hefur krystallað hagsmunaárekstra okkar við ESB, sem ekki er unnt að leysa með inngöngu.  Þvert á móti er flestum ljóst, að innan veggja Berlaymont yrðum við strax ofurliði borin og kefluð á höndum og fótum, ef svo má að orði komast.  Við hefðum þá engin tök á að gera bandalag við þjóðir utan ESB né að neyta réttar okkar fyrir alþjóðlegum stofnunum sem sjálfstætt strandríki að alþjóðalögum.

Ástandið innan ESB er í raun þannig nú, að framtíð þess er meiri óvissu undirorpin en nokkru sinni fyrr.  Enginn veit, hvað ESB mun standa fyrir eftir 2-3 ár.  Allir þekkja vandamál evrusvæðisins, þar sem gjaldþrot blasir við nokkrum þjóðum, þrátt fyrir stórfelldar millifærslur úr neyðarsjóðum, sem mikil óánægja er með hjá greiðsluþjóðunum.  Að vilja nú hefja baráttu fyrir aðlögun að þessu "apparati" er ótrúlegt stjórnmálalegt glappaskot og með ólíkindum og býður ekki upp á neitt annað en niðurlægjandi útreið aðildarsinna, svo svakalega, að líklega mun enginn framar voga sér að leggja slíkt aðildarferli aftur til. Hvers vegna þessi ásókn eftir afhroði ? 

Svo virðist sem illa farin stjórnarandstaðan sé í örvæntingu að reyna að koma höggi á stjórnarflokkana með þessu athæfi og að draga athyglina frá ömurlegum viðskilnaði sínum og gjaldþrot vinstri stefnunnar.  Það er þó borin von, að stjórnarandstaðan eigi erindi sem erfiði.  Stjórnarandstaðan mun væntanlega á haustþinginu leggja til, að aðlögunarferlinu verði fram haldið.  E.t.v. verður hún tekin á orðinu, og kosningar látnar fara fram samhliða sveitarstjórnarkosningum 2014, þó að það sé ruddalegt gagnvart sveitarstjórnarmönnum, og þess vegna slæmur kostur.  Mun betra er að kjósa um þetta samhliða Alþingiskosningum, en í sparnaðarskyni ætti að forðast að halda um þetta sérkosningar.

Formaður Vinstri hreyfingarinnar græns framboðs hefur talið sér sæma að tala um misvísandi skilaboð frá stjórnarflokkunum um þetta mál.  Þarna er hún enn eins og álfur út úr hól í stjórnmálunum.  16. júlí 2009 greiddi hún atkvæði á Alþingi með umsókn um aðild að ESB, en lofaði því samtímis að framfylgja stefnu flokks sins og berjast gegn aðild landsins að ESB.  Hvar hefur gætt meiri ruglanda hjá stjórnmálamönnum en einmitt þarna ?  Forysta flokksins, þar sem þáverandi menntamálaráðherra var, glataði við þetta öllum trúverðugleika.  Um þetta skrifaði Héraðsgoðinn, Hjörleifur Guttormsson, náttúrufræðingur og fyrrverandi ráðherra Alþýðubandalagsins, grein í Morgunblaðið 16. ágúst 2013, "Evrópulest að nálgast leiðarenda".   Í stuttu máli verður forysta VG, þ.m.t. Katrín Jakobsdóttir, formaður,ekki snupruð með faglegri hætti en gert er í þessari grein.  Réttara væri þó að segja, að hirtingin hafi jafnast á við flokkslega flengingu:

"Með þessu var afhjúpuð sú blekking (átt er við IPA, innsk. BJo), sem íslensk stjórnvöld höfðu haldið að almenningi, að hér væru á ferðinni samningaviðræður eða áþreifingar, án breytinga á íslenskri stjórnsýslu.  Samt var reynt í lengstu lög af talsmönnum fyrrverandi ríkisstjórnar, ekki síst af forystu VG, að afneita aðlögunarferlinu, sem síðan hefur verið á fullri ferð sem hluti af undirbúningi fyrir aðild Íslands að ESB.  Pólitískar afleiðingar þessarar leikfléttu birtust m.a. í hörðum átökum innan VG, þar sem Jóni Bjarnasyni var vísað á dyr sem ráðherra.  ... Núverandi ríkisstjórn gerir rétt í að stöðva það ólánsferli, sem staðið hefur yfir í 4 ár og sem frá upphafi hefur verið rekið á fölskum forsendum, þ.e. að vilji Íslendinga stæði til aðildar að ESB.  Þess í stað þarf að rækta góð samskipti Íslands við ESB og aðildarríkja þess og taka fljótlega EES-samninginn til löngu tímabærrar endurskoðunar.  VG, sem til þessa hefur í orði lýst sig andvígt aðild að Evrópusambandinu á enn þann kost að losa sig úr faðmlagi Samfylkingarinnar.  En þá þarf VG líka að kasta fyrir róða leiðarvísinum frá síðasta landsfundi, sem segir, að sem fyrst beri að semja um aðild.  Fyrir stjórnmálahreyfingu er erfitt að glíma lengi við geðrof, sem ekki getur endað, nema með ósköpum."

"Geðrof" skal hún heita, stefna VG undir forystu Katrínar Jakobsdóttur.  Ætlar hún að losa sig úr bænvænu stjórnmálalegu faðmlagi eða verða áfram stjórnmálalegur "álfur út úr hól" ?

  

   

Staða sveitarfélaga

Hið opinbera á Íslandi virkar yfirleitt illa; töluverðri hagræðingu mætti með góðu skipulagi og vilja ná fram í flestum ríkisstofnunum og spara þannig e.t.v. um 10 milljarða kr.  Að spara tífalda þá upphæð, eins og AGS gerir skóna í nýrri skýrslu, kallar á algera uppstokkun ríkisbúskaparins og væntanlega talsverða kostnaðarþátttöku notenda, þegar þeir fá þjónustuna. Stjórn sveitarfélaganna er ögn nær fólkinu, og þar er þess vegna örlítið meira aðhald.  Almennt ætti þess vegna engin starfsemi að vera á vegum ríkisins, sem hægt er að koma fyrir hjá sveitarfélögum eða einkaaðilum.  Franski hagfræðingurinn Frederic Bastiat skrifaði, að ríkið væri tálsýnin, þar sem allir ætluðu sér að lifa á kostnað allra annarra. 

Á Íslandi er fjárhagsstaða margra sveitarfélaga reyndar bágborin, og sum eru þrúguð af fjárhagsvanda, og er höfuðborgin mest áberandi í þessum hópi.  Önnur hafa aldrei sökkt sér í skuldir, t.d. Garðabær, og þriðji hópurinn er á hröðum batavegi, og er Árborg skýrasta dæmið þar um.  Meginreglan, þó síður en svo algild, virðist vera sú, að vinstri meirihlutar í sveitarstjórnum, við hvaða stjórnmálaöfl sem þeir annars kenna sig, sýna af sér óábyrga fjármálastjórnun og keyra í sumum tilvikum viðkomandi sveitarsjóð gjörsamlega í þrot, en stjórnmálaöfl á hægri vængnum sýna meiri ráðdeild við meðferð opinbers fjár og snúa í sumum tilvikum rekstrinum með róttækum hætti til hins betra.

Nýlega hefur í fjölmiðlum verið vakin athygli á ófremdarástandi frárennslismála víða.  Það er algerlega óverjandi að hafa látið síun og hreinsun skolps sitja á hakanum, þar sem frárennsli fer nú ómeðhöndlað út í ár, þó að um safnræsi sé.  Aðalmálið í þessu sambandi er ekki, að þetta framkvæmdaleysi viðkomandi sveitarfélaga og sleifarlag eftirlitsaðila er brot á reglum EES, heldur hitt, að hér er um stórfellt heilsufarsmál að ræða.  Það er stöðugt jarmað um nauðsyn forvarna og alls konar kvaðir hins opinbera við lýði um meðferð matar áður en hann kemst til neytandans, en svo er erkisóðaskapur af þessu tagi látinn líðast.  Það var eftir öðru í embættisfærslu fyrrverandi umhverfisráðherra, Svandísar Svavarsdóttur, að ekki er vitað til, að hún hafi haft afskipti af þessu mengunarmáli, en meir var hún upptekin við að hindra framkvæmdir í landinu í nafni umhverfisverndar.  Nú sakar hún iðnaðarráðherra um að vekja upp deilur um virkjanakosti.  Þetta heitir að kasta steinum úr glerhúsi, því að hvað er betur fallið til að efna til deilna en að umturna sérfræðiálitum um nýtingarkosti auðlindanna og endurraða valkostum í þágu sérvizku og þröngsýni ?     

Þó að fjárhagsstöðu margra sveitarfélaga verði bezt lýst með orðinu neyðarástand, er hún þó furðulítið í umræðunni enn, en hlýtur þó að verða dregin upp á yfirborðið í aðdraganda sveitarstjórnarkosninga að vori, og hér verður aðeins stiklað á stóru.  Lífeyrisskuldbindingar sveitarfélaganna hérlendis eru hrikalegar, eins og víða erlendis.  Á A-deild Lífeyrissjóðs starfsmanna sveitarfélaga er hallinn t.d. 18 milljarðar kr.  Í eftirtöldum sveitarfélögum eru skuldir á hvern íbúa yfir einn milljarður kr og árstekjur innan við helmingur af skuldunum (skuldir á hvern íbúa í milljónum kr í sviga og tekjur á íbúa í milljónum kr þar á eftir):

• Reykjavík -         (2,7); 1,0   Hlutfall 2,7
• Reykjanesbær -   (2,6); 0,6   Hlutfall 4,3
• Húsavík -           (2,1);  0,9  Hlutfall  2,3
• Hafnarfjörður      (1,6); 0,6   Hlutfall  2,7
• Kópavogur          (1,4); 0,6   Hlutfall 2,3

Framlegðin er þó betri mælikvarði á getu sveitarfélaganna til að standa undir skuldabyrðinni.  Hún gefur enn verri niðurstöðu.  Sex sveitarfélög skulda meira en tífalda árlega framlegð sína.  Það er alveg ljóst, að þessi sveitarfélög berjast í bökkum, og þau þurfa innspýtingu tekna.  Reykjanesbær tapaði miklum tekjum við lokun herstöðvar NATO á Miðnesheiði, sem mönnuð var og kostuð af Bandaríkjamönnum, og þar vann fjöldi fólks og aflaði þjóðarbúinu gjaldeyris. Reykjanesbær þarf sárlega á að halda mikilli iðnaðaruppbyggingu og hefur sterka náttúrulega stöðu til þess vegna nálægðar við alþjóðaflugvöll og vegna góðrar hafnaraðstöðu.  Stórt iðnaðarverkefni í Helguvík hefur lengi verið í burðarliðnum og verður súrefnislaust, ef núverandi iðnaðarráðherra tekst ekki á hendur ljósmóðurhlutverkið.  Hún er í fullum færum til þess, en til þess að þörf verði fyrir ljósmóður þarf getnaður óhjákvæmilega að fara fram.  Þó að mannvirki séu risin í Helguvík, sem hýsa eiga rafgreiningarker, eru enn áhöld um, að getnaður hafi átt sér.  Það verður kannski hlutverk ljósmóðurinnar í þessu tilviki að koma honum í kring ?    

Það þarf að losa Orkuveitu Reykjavíkur (OR) við skuldbindingar sínar þarna, enda er hún engan veginn í stakkinn búin, og láta Landsvirkjun hlaupa í skarðið.  Hitaveita Suðurnesja (HS) er rekin með miklu tapi, enda nemur rekstrarkostnaður hennar um 15 % af veltu. 

Landsvirkjun hefur að vísu engan orkusölusamning gert frá grunni við stóriðjufyrirtæki undir núverandi forystu, svo að ríkisstjórnin verður að rétta hjálparhönd (e.t.v. bláu höndina) og gera nauðsynlegar ráðstafanir sem fulltrúi eiganda Landsvirkjunar, ríkissjóðs.  Hér er engan veginn átt við að gera eigi orkusölusamning Landsvirkjun í óhag.  Spurningin er, hversu mikið í hag.  Hæsta verð, sem stóriðjan vill greiða er hærra en kostnaðarverð Landsvirkjunar með hæfilegri arðsemi af öruggri fjárfestingu til margra áratuga. Með góðum vilja eiga báðir aðilar að geta gengið sáttir frá borði með verð, sem sveiflast á milli 30 - 40 USmill/kWh með álverði.  Jarðvarmaorkuver þurfa einfaldlega hærra verð.  

Sérstaka athygli í ofangreindum samanburði vekur bágborin staða höfuðborgarinnar, sem samt nýtur alls konar hlunninda af því að vera miðstöð stjórnsýslu, menningar og samgangna.  Stjórnendur Reykjavíkurborgar frá og með R-listanum og fram á þennan dag hafa engan veginn verið starfi sínu vaxnir.  Forgangsröðun framkvæmda borgarinnar er mjög umdeilanleg m.t.t. notagildis.  Núverandi gatnabreytingar til höfuðs öruggri og greiðri umferð vélknúinna ökutækja eru hrein sóun fjármuna. Stjórnkerfi borgarinnar gæti verið mun skilvirkara, ef silkihúfum og naglafægjurum yrði fækkað.

  Núverandi valdhafar hafa enga tilburði haft uppi til að rétta af fjárhagsstöðu borgarinnar.  Þeir hafa skapað óskilvirkt stjórnkerfi, þar sem embætti borgarstjóra, sem áður var framkvæmdastjóri borgarinnar, er nú trúðsskrifstofa, og mönnum er vísað á milli Pontíusar og Pílatusar, þegar þeir leita eftir afgreiðslu.  Borgarfulltrúar meirihlutans eru uppteknir af einskis nýtum gæluverkefnum, sem hafa aukinn kostnað í för með sér og eru til þess fallin að draga úr tekjunum, en hin eru því miður um of í baksýnisspeglinum og sumir illa haldnir af furðuhugmyndum um Vatnsmýri undir lóðir íbúðarhúsa, þó að hún hýsi bezt flugvöllinn, háskólasamfélagið og aðra vísinda- og þjónustustarfsemi.  Furðustefna í lóðamálum (þétting byggðar) hrekur ungt fólk út fyrir borgarmörkin.  Sá, sem nú gegnir valdamesta embættinu, borgarstjóraembættinu, er upptekinn af að taka þátt í furðufatakeppnum af ýmsu tagi, reyndar í upphlut, þegar síðast fréttist, og þó aðallega hinsegin og að agnúast út í Rússa vegna opinberrar afstöðu þar á bæ til afbrigðilegra kynhvata.  Þessi ósköp er borgarbúum og landsmönnum öllum boðið upp á, blygðunarlaust, og fyrirbrigðin, sem bjóða upp á þetta, ætla að bjóða fram í næstu sveitarstjórnarkosningum.  Þó blasir við öllum öðrum, að þau eru aðeins einnota í stjórnmálunum.           

Ofangreind lýsing er ófögur, en þrátt fyrir þessa bágbornu stöðu er æskilegt til lengdar litið að færa fleiri samfélagsskyldur frá ríkisvaldinu og heim í hérað.  Auðvitað verður þá fjármögnun að fylgja, og ætti að endurskoða útsvarsmörkin, þannig að bæði gólf og þak verði afnumin, og veita sveitarfélögunum meira frelsi um álagningu fasteignagjalda og annarra gjalda.  Þannig munu þau keppa sín á milli um íbúa og fyrirtæki.  Minni og stærri sveitarfélög geta þá valið um að standa á eigin fótum, gera samstarfssamninga við nágrannana eða leita hófanna um sameiningu.  

Mest þörf á sameiningu er þar, sem tekjur á íbúa eru lægstar og skuldabyrðin hæst.  Þar er hætt við, að þjónustan við íbúana verði lakari en íbúarnir fái við unað.  Dæmi um þetta er nýleg sameining Álftaness og Garðabæjar, sem getur orðið farsæl, enda voru jákvæð samlegðaráhrif í augsýn, og gengur hagræðingin samkvæmt áætlun, og var 14 þúsundasta íbúa Garðabæjar nýlega fagnað.  Bærinn er í örum vexti vegna fjölgunar ungs fólks í bænum.     

Í mörgum löndum eru stórfelld fjárhagsleg vandamál á meðal fylkja og/eða sveitarfélaga.  Það er að bera í bakkafullan lækinn að tíunda hér fjárhagsvandann víða á evrusvæðinu, en fjárhagsvandi fylkja, sveitarfélaga og borga í Bandaríkjunum hefur ekki verið á hvers manns vörum.  Ófarir "Motown" eða Detroit í Illinois eru ekki sér á báti, en endurspegla afleiðingar heimsvæðingar viðskiptanna.  Það eru aðeins 4 áratugir síðan General Motors, Ford og Chrysler hönnuðu og smíðuðu í 4. stærstu borg Bandaríkjanna, Detroit, yfir 90 % bifreiða, sem seldar voru í BNA.  Nú eru nýjar bandarískar bifreiðir þar í minnihluta, en reyndar eru margar erlendar bílaverksmiðjur í BNA.

Nú er hún Snorrabúð stekkur og Detroit komin í hendur skiptaráðanda.  Þar vakti athygli, að evrópskir bankar eru í hópi kröfuhafa, en það stafar af bjöguðu regluverki fyrir evrópska banka, Basel III, sem hvetur banka til að lána sveitarfélögum og ríkissjóðum á lægri vöxtum, eins og þar séu trygg viðskipti, en það er önnur saga. Gjaldþrotið sýnir mikilvægi þess fyrir sveitarfélög og lönd að reisa atvinnustarfsemi sína á fjölbreytni.  Detroit safnaði skuldum, þegar hún var fjölmenn og rík.  Íbúafjöldi hennar hefur dregizt saman um 60 % síðan 1950.  Nú hefur hún ekki bolmagn til að standa undir skuldum.  Þetta sýnir áhættuna við mikla skuldasöfnun.  Það, sem sligar mest sveitarfélög í BNA núna, eru lífeyrisskuldbindingar og sjúkratryggingar.  Þetta vandamál er þekkt hérlendis. 

Þannig stafar um helmingur skulda Detroit af skuldbindingum gagnvart starfsfólki hennar um greiðslu lífeyris og sjúkratrygginga.  Fylkin í BNA hafa aðeins fjármagnað 48 % af lífeyrisskuldbindingum sínum.  Þar vestra er víða pottur brotinn varðandi lífeyrinn.  Gatið í lífeyrisskuldbindingum Illinois-fylkis nemur 241 % af árlegum skatttekjum, í Connecticut 190 %, í Kentucky 141 %, og í New Jersey 137 %.  Heildarlífeyrisgat fylkjanna er áætlað að lágmarki 2,7 trilljónir USD eða 17 % af VLF.  Mörg bandarísk fylki hafa þannig reist sér hurðarás um öxl og geta líklega ekki staðið við lífeyrisskuldbindingar sínar á næstu 10 árum.  Þá mun hrikta í.

Hérlendis er einnig stórfelldur lífeyrisvandi fyrir hendi.  Sveitarfélög hafa tekið á sig lífeyrisskuldbindingar, sem sums staðar nema hálfri milljón kr á íbúa. Ríkið hefur þó bakað sér stærsta vandann með ábyrgð á LSR og á Lífeyrissjóði hjúkrunarfræðinga.  Þessar skuldbindingar ríkisins þarf að afnema.  Samanlagður halli þessara sjóða er 500 milljarðar kr.  Að auki ber ríkið ábyrgð á stórum hluta mismunar tryggingafræðilegrar stöðu og bókfærðrar stöðu ýmissa lífeyrissjóða upp á 15 milljarða kr.  Hallinn á téðum tveimur lífeyrissjóðum nemur 1,6 milljónum kr á hvern íbúa landsins eða u.þ.b. öllum skatttekjum eins árs.  Ætli ríkið ekki að svíkja loforð sín við opinbera starfsmenn, þarf að ráðast í róttækan niðurskurð á ríkisfjármálum.  Viljum við það heldur ?    

 

Fjár-og efnahagsmálaráðherra Íslands hefur boðað, að ekki verði lengur flotið sofandi að feigðarósi hérlendis í þessum efnum.  Hér, eins og í BNA, er stór þáttur vandans aukið langlífi lífeyrisþega.  Hann hefur þess vegna boðað hækkun lífeyrisaldurs, sem er alveg eðlileg ráðstöfun líka í ljósi þess, að viðkoman fer frekar minnkandi.  Það er nauðsynlegt að gera strax ráðstafanir til að draga úr lífeyrisskuldbindingum ríkisins, því að þær eru ósjálfbærar.  Í gangi eru viðræður um sameiningu lífeyrissjóða, og þáttur í heildarlausninni verður að vera að losa ríki og sveitarfélög við þennan þunga klafa.

Það eru skiptar skoðanir um réttmæti sameiningar lífeyrissjóða.  Verður niðurstaðan risasjóður með ríkissjóð sem eignaraðila ? Eignir lífeyrissjóðanna nema nú um 2800 milljörðum kr.  Ljóst er, að á innlendum fjárfestingarmarkaði eru þeir umsvifamiklir, einkum á tíma gjaldeyrishafta, og þessi stærð gerir að verkum, að ótækt er að sameina þá alla.  Það mundi hins vegar gagnast mörgum að fækka þeim niður í t.d. 5-10 lífeyrissjóði.  Lífeyrissjóðirnir munu þurfa að taka meiri þátt í kostnaði af þjónustu sjúkrakerfisins en reyndin er nú.  Ástæða er fyrir stjórnvöld, sem nú reyna að koma rekstri ríkissjóðs í sjálfbært horf eftir einskis nýtt hjakk vinstri flokkanna og bullandi taprekstur hans, að kanna, hvort vænlegt er að draga dám af fyrirkomulagi Hollendinga varðandi fjármögnun sjúkrakerfisins, en þeim hefur tekizt að búa til markað kaupenda og seljenda á þessu sviði með opinberu öryggisneti.  

Óðinn ritar vikulega af djúphygli um hagræn málefni í Viðskiptablaðið.  Þann 18. júlí 2013 gat að líta eftirfarandi:

Loforð um að lækka höfuðstól lána er ekkert annað en atkvæðakaup og fyrirgreiðslupólitík.  Með því er verið að færa ábyrgðina af þeim, sem tóku áhættuna af láninu og njóta hússins, sem andvirðið fór í að kaupa, yfir á almenning allan.  Með því væri verið að senda röng skilaboð - áhætta borgar sig.  Ef vel gengur nýtur maður ávinningsins, en ef illa fer, hleypur almenningur undir bagga.  Það er hvorki gott að senda bankamönnum né húsnæðiskaupendum þau skilaboð, og afleiðingin verður sú sama: það er tekin aukin áhætta á kostnað almennings." 

Þetta er ómótmælanlegt hjá Óðni.  "Forsendubrestur" fellur undir áhættu á Íslandi.  Það hefur áður orðið meira verðbólguskot á Íslandi en árið 2009, og árið 1983 var vísitölutenging launa afnumin með lögum, fyrirvaralaust, í óðaverðbólgu.  Þá hefði verið hægt að tala um forsendubrest, en það var ekki gert.  Sagt er, að "leiðrétting forsendubrestsins" eigi ekki að koma frá ríkissjóði, heldur kröfuhöfum bankanna. 

Kröfuhafar bankanna taka þessu ekki þegjandi og hljóðalaust.  Nú er komið í ljós, að þeir hafa ekki setið auðum höndum.  Eins og skrattinn úr sauðarleggnum er komið nýtt og lakara lánshæfismat á ríkissjóði Íslands, þar sem horfurnar eru metnar neikvæðar, og ruslflokkur blasir við.  Það eru talsverðar líkur á samráði innan fjármálageirans.  Ekki er ólíklegt, að kröfuhafar íslenzku bankanna hafi haft hönd í bagga um þetta mat, og séu nú farnir að sýna klærnar.  Lánshæfismatið bítur.  Árið 2012 var ávöxtunarkrafa á skuldabréf íslenzka ríkisins í erlendri mynt hæst um 6,1 %, en lækkaði frá miðju árinu 2012 niður í 3,8 % í maí 2013, en tók þá að hækka og var í júlí 2013 um 5,1 %.  Þessi ávöxtunarkrafa skiptir gríðarlegu máli fyrir alla lántakendur á Íslandi í erlendri mynt og fyrir þjóðarbúið allt.  Hvert prósentustig lætur nærri að jafngildi 10 milljörðum kr á ársgrundvelli.  Allar tilkynningar og aðgerðir stjórnvalda á sviði peningamála og/eða ríkisfjármála og ekki sízt varðandi fjármálageirann sjálfan skipta máli og geta haft áhrif á téða ávöxtunarkröfu.  Ráðherrar Sjálfstæðisflokksins gera sér augsýnilega glögga grein fyrir þessu og eru mun varkárari í orðavali og yfirlýsingum en sumir ráðherrar hins flokks Laugarvatnsstjórnarinnar.  Einkum er traustvekjandi að hlýða á og að fylgjast með framgöngu fjármála- og efnahagsráðherra Laugarvatnsstjórnarinnar.  Hægt er að gera sér góðar vonir um, að efnistök hans í ríkisstjórn muni brjóta blað við gerð fjárlaga. 

Hér að neðan er mynd af núverandi formanni Sjálfstæðisflokksins og nýkjörinni forystu Heimdallar.        

 

   

 

    

Færeyjar, Grænland og Ísland

Óhætt er að segja, að Laugarvatnsstjórnin fer hægt af stað.  Það er ekki að öllu leyti gagnrýnivert, þar sem tíminn er notaður til gagnaöflunar og aðgerðaundirbúnings.  Stjórnin verður hins vegar að bregðast við atburðum, og sumt þolir enga bið. 

Evrópusambandið (ESB) hefur átt hlut að atburðum í sumar, þar sem viðbrögð Laugarvatnsstjórnarinnar eru ófullnægjandi að margra mati.  Flögrar að manni, að utanríkisráðuneytið sé enn á sjálfstýringunni, sem Össur Skarphéðinsson skildi við það í.  Sé svo, verður hinn snaggaralegi nýi utanríkisráðherra þegar í stað að rífa í stýrið og setja nýjan kúrs og skipa málum með þeim hætti, að gamli undirlægjuhátturinn sé ekki í öndvegi í ráðuneytinu, þegar hann lítur í aðra átt. 

Færeyingar eiga nú talsvert á brattann að sækja.  Olíuleit á færeysku landgrunni hefur lítinn árangur borið, og finnist þar olía eða gas, er líklegt, að kostnaður við vinnsluna verði svo hár, að hún borgi sig ekki.  Spurn eftir olíu hefur þegar náð hámarki á heimsmarkaði, og var það árið 2005.  Heimsmarkaðsverð á olíu hefur farið lækkandi síðustu misserin vegna aukins framboðs á gasi, sem unnið er með nýrri tækni, og verðið er að síga undir 100 USD/tunnu.  Verð á sjávarafurðum hefur einnig lækkað vegna tímabundins aukins framboðs og minni kaupmáttar í Evrópu og víðar.  Matvörur munu þó hækka í verði til lengdar litið.

Það er kunnara en frá þurfi að segja, að Færeyingar eiga nú undir högg ESB að sækja vegna ákvörðunar sinnar um síldarafla í færeyskri lögsögu.  Færeyingar höfðu 5,16 % af heildarkvóta norsk-íslenzku síldarinnar samkvæmt samningum strandríkja við Norður-Atlantshaf, sem jafngildir 32 þúsund tonnum í ár.  Þetta hlutfall virðist vera óeðlilega lágt m.v. síldarmagn í lögsögu Færeyinga.  Þeir undu þessu lága hlutfalli ekki lengur, heldur rúmlega þrefölduðu hlutdeildina upp í 17 % eða 105 þúsund tonn, sem er 73 þúsund tonna aukning.  Þar er um að ræða lögmæta ákvörðun strandríkis, sem þeir hafa fært fiskifræðileg rök fyrir.  ESB vill hins vegar deila og drottna og hefur þess vegna þvingað Dani til að taka þátt í löndunarbanni í öllum höfnum ESB á síld og makríl frá Færeyjum.  Hér er um fáheyrðan atburð að ræða, sem íslenzka ríkisstjórnin hefur ekki fordæmt með nægilega öflugum hætti.  Það hefur heyrzt tíst, ef lagðar eru við hlustir, en það verður að sýna í verki, að hugur fylgi máli. 

Þessi kvótaaukning getur aukið tekjur Færeyinga um ÍSK 7,3 mia m.v., að þeir fái 105 ISK/kg, þar sem þeim tekst að afsetja afurðirnar.  Íslenzki utanríkisráðherrann á þegar í stað að stofna til bandalags við Færeyinga og Grænlendinga í ágreiningsmálum við ESB og Noreg og bjóða fram þá aðstoð, sem unnt er, í stað þess að sitja á gerðinu og bíða þess, sem verða vill.  Það er full ástæða til þess vegna hagsmuna Íslands, því að takist ESB og vinstri stjórninni í Noregi, sem er reyndar á hverfanda hveli, að brjóta Færeyinga á bak aftur, mun röðin næst koma að Íslandi.  Íslenzk stjórnvöld eiga þess vegna að efla varnirnar með því að sækja fram og vinna að framgangi ákvörðunar Færeyinga, en þar skiptir markaðssetning afurðanna höfuðmáli. 

Jafnaðarmannaflokkur Noregs, Arbeiderpartiet, leiðir enn ríkisstjórn Noregs og er í samstarfi við vinstri-græna Noregs.  Forysta Arbeiderpartiets er höll undir ESB, þó að flokkurinn sé illilega klofinn í afstöðunni, einkum á milli norðurs og suðurs.  Sjávarútvegsráðherra þessarar örmu ríkisstjórnar, Lisbeth Berg-Hansen, hefur þegar orðið Noregi til skammar með yfirlýsingu um, að Norðmenn muni gera sitt til að aðgerðir ESB gegn Færeyingum hafi tilætluð áhrif.  Gripið verði til viðeigandi ráðstafana til að koma í veg fyrir, að færeyskar síldarafurðir verði fluttar um Noreg til annarra landa.  Eftirfarandi yfirlýsing vinstri mannsins Lisbeth Berg-Hansen er hneykslanleg:

"Ég fagna því, að ESB hafi lagt bann við innflutningi á síldar- og makrílafurðum frá Færeyjum, og ég styð aðgerðir ESB heilshugar."

Þetta hefði getað komið úr barka Össurar Skarphéðinssonar, en neðar verður ekki komizt í samlíkingu við stjórnmálamann.  Samband Danmerkur og Færeyja er við frostmark vegna téðs löndunarbanns, en Norðmenn og Danir hafa verið áhrifavaldar í Færeyjum fram að þessu.  Nú skapast tækifæri fyrir Ísland að efna til hagsmunabandalags við Færeyinga, og verður slíkt augljóslega í óþökk Dana, Norðmanna og ESB, en þessar þjóðir hafa ekki sýnt Íslendingum marktækt vinarþel á undanförnum árum, og er skemmst að minnast löndunarbanns beggja á makríl frá Íslandi. Hagsmunir Íslendinga og Færeyinga í baráttunni við ofureflið fara saman, en það yrði íslenzkum hagsmunum engan veginn til framdráttar, að Færeyingar verði brotnir á bak aftur.  Það er í anda stjórnarsáttmálans, að ríkisstjórnin taki snöfurmannlegt frumkvæði í þessu máli, og líklegt er, að meirihluti hérlandsmanna kynni að meta slíkt. Slitni nú upp úr ríkjasambandi Færeyja við Danmörk, kann formlegt hagsmunabandalag við Ísland að þróast með áhugaverðum hætti.     

Engum vafa er þó undirorpið, að téð bandalag við Færeyinga stæði mun sterkara að vígi með Grænlendinga innanborðs.  Lögsaga þeirra er stór og auðug, og þeir þurfa aðstoð við að nýta hana.  Samstarf Grænlendinga og Íslendinga er þegar fyrir hendi á sviði flugs, verklegra framkvæmda og fiskveiða, en allt þetta þarf að efla enn frekar, báðum þjóðunum til hagsbóta.  Íslenzk stjórnvöld eiga að hætta að leggja stein í götu Grænlendinga við nýtingu fiskimiða þeirra og eiga þannig að afnema takmarkanir á löndun grænlenzkra fiskiskipa í íslenzkum höfnum, sem virðast nú vera til að þóknast ESB með einhverjum dularfullum hætti í anda Össurar Skarphéðinssonar.  Svífur andi ÖS enn yfir vötnunum í ráðuneytisbyggingunni við Rauðarárstíginn ? 

Hér komið gullið tækifæri fyrir Laugarvatnsstjórnina til að láta til sín taka í hagsmunagæzlu fyrir Ísland, eins og stjórnarsáttmálinn gaf fyrirheit um.   

       

 

Vendipunktur í orkumálum

Það hafa orðið vatnaskil í orkumálum heimsins með uppgötvun gríðarlegra gasbirgða í setlögum á um 3 km dýpi víða á jörðunni, og þróun nýrrar aðferðar, "fracking" eða sundrun, til að ná þessu eldsneyti upp á yfirborðið.  Birgðirnar eru svo miklar, að miðað við núverandi gasnotkun munu þær duga langt fram á 22. öldina.  Gasnotkun mun nú aukast hratt á kostnað kola og olíu vegna lægri kostnaðar og minni mengunar.

Bandaríkjamenn eru komnir langlengst við að nýta þessa nýju tækni, eins og er dæmigert fyrir þá.  Með sama áframhaldi munu Bandaríkjamenn verða sjálfum sér nógir um jarðefnaeldsneyti innan 10 ára.  Er þetta meginskýringin á ótrúlegum styrkleika Bandaríkjadals þrátt fyrir afleita skuldastöðu bandaríska alríkisins og ýmissa fylkja, sbr nýlegt gjaldþrot hinnar sögufrægu bílaframleiðsluborgar, Detroit, í Illinois. 

Kanadamenn eiga líka gríðarlegar birgðir af setlagagasi og reyndar einnig sandsteinstjöru, sem þeir vinna olíu úr í hinu vel stæða fylki Alberta, en þar er nú olíu-og gas "bonanza", þar sem ungir dugnaðarmenn og frumkvöðlar, þ.á.m. Íslendingar, freista nú gæfunnar og bera margir mikið úr býtum.

Kanadamenn hanna nú og byggja miklar eldneytislagnir langt suður um Bandaríkin og munu maka krókinn sem olíusjeikar norðursins.  Olíusjeikar Persaflóans sjá hins vegar sína sæng út breidda, og hafa þeir nú þegar tapað sinni "kartelstöðu" og geta ekki lengur alfarið stjórnað olíuverðinu. Sádi-Arabar reyna þó enn að halda verðinu í kringum 100 USD/tunnu af hráolíu með framleiðslustýringu, en það verður þeim stöðugt dýrkeyptara, og verðtilhneigingin er niður á við þrátt fyrir meiri eftirspurn.  

Orkuverð í Norður-Ameríku hefur þegar lækkað gríðarlega, gasverð um 2/3 og rafmagnsverð um 1/3.  Langtíma þróun á heimsmarkaði verður til lækkunar, sennilega niður í um 60 USD/tu, og heildsöluverð rafmagns um 60 USD/MWh.  Langtímasamningar til stóriðju með mjög háum aflstuðli, nýtingarstuðli og kaupskyldu verður innan við helmingur ofangreinds raforkuverðs.  Er það lægra verð en sum stóriðjufyrirtækin á Íslandi greiða nú, og er téð samningsbundið verð óháð álverði.  Með þetta í huga verða sumir íslenzkir orkuframleiðendur að endurskoða óraunhæfa verðlagningu sína á raforku.  Fáanlegt hámarksverð á forgangsorku verður 35 USD/MWh að raunvirði.  Mörgum íslenzkum virkjunarkostum dugir þetta, en ekki öllum.  Líklega verða jarðvarmavirkjanir ekki samkeppnihæfar, nema auka nýtni sína úr skammarlega lágu gildi, sem er undir 15 %, og upp í 50 % með fjölnýtingu varmans.    

Ánægjulegt verður, ef áform um metanólframleiðslu í orkugörðum Svartsengis verður einhvern tímann barn í brók, en hafi höfundur heyrt rétt, höfðu metanólmenn á orði, að fjárfesting þeirra, MISK 800, væri stærsta erlenda fjárfestingin hérlendis frá Hruni.  Það eru miklar ýkjur, því að allir álframleiðendurnir hérlendis hafa fjárfest fyrir hærri upphæðir frá Hruni og sumir fyrir 100 sinnum hærri upphæð (Rio Tinto Alcan í Straumsvík). 

Það má ljóst vera öðrum en þeim, sem í fílabeinsturnum búa, að verið er að umturna orkumarkaðinum, þar sem Norður-Ameríka er að breyta honum úr seljendamarkaði í kaupendamarkað.  Núverandi stjórn ríkisfyrirtækisins Landsvirkjunar stendur eftir sem steingervingar, því að sólin er að koma upp fyrir neytendur, og verðið verður nú ákveðið á markaði með ofgnótt orku í stað skorts.  Við þær aðstæður ræðst verðið af því, sem kaupandi telur sig með góðu móti geta greitt. 

Landsvirkjun á samt bjarta framtíð, ef hún fær stjórn, sem þekkir sinn vitjunartíma og grípur tækifærin, þegar þau gefast, en eyðir ekki púðri í gæluverkefni, sem eru og verða aldrei annað en fjárhagsbaggi á fyrirtækinu.  Landsvirkjun er gullnáma, sem hefur ekki lengur neina þörf fyrir ríkisábyrgð og þarf nauðsynlega á að halda nýju blóði í stjórnunarsætin úr nýrri átt, þ.e. úr viðskiptalífinu.  Því er haldið á lofti, að arðsemi Landsvirkjunar sé lág eða um 5 %.  Á meðan skuldastaðan er jafnerfið og raun ber vitni um má slíkt til sanns vegar færa, en þetta er skammtímasjónarmið.  Endingartími mannvirkjanna er meiri en tvöfaldur afskriftatími þeirra, og þess vegna mun Landsvirkjun mala gull að nokkrum árum liðnum, verði viðskiptaleg sjónarmið höfð þar að leiðarljósi.  Verðlagning á hlutafé verður að taka mið af framtíðarvirði félagsins.   

Allt annað er uppi á teninginum í Evrópu reglugerðafargans og miðstýringaráráttu búrókratanna í Berlaymont en í Vesturheimi. Þjóðverjar hafa gengið lengst í endurmótun orkustefnunnar.  Hafa aðgerðir stjórnvalda þar leitt til mikillar og íþyngjandi orkuverðshækkunar í Þýzkalandi.  "Die Energiewende" nefna Þjóðverjar nýja stefnumörkun sína í orkumálum eða Orkukúvendingu.  "Die Wende" nefndu þeir endursameiningu Þýzkalands 1990.  Þeir hafa nú einsett sér að kúvenda orkugjöfum sínum yfir í endurnýjanlega orkugjafa, svo að árið 2050 muni 80 % allrar orkunotkunar koma frá endurnýjanlegum orkugjöfum, en hlutfallið er aðeins 22 % núna.  Tæknibylting verður að eiga sér stað, t.d. hagkvæm nýting samrunaorku, til að þetta háleita markmið Þjóðverja geti náðst.  Þess má geta, að hjá Íslendingum er hlutfall endurnýjanlegra orkugjafa 86 % og gæti hæglega numið yfir 96 % árið 2030 með framleiðslu eldsneytis með raforku ásamt innleiðingu rafhreyfla í auknum mæli í fartækjum í stað eldsneytishreyfla.  

Mikla óánægju hefur vakið sú tillaga Angelu Merkel, sem Sambandsþingið þó samþykkti í kjölfar kjarnorkuslyssins í Japan árið 2010, að loka öllum kjarnorkuverum árið 2022.  Skilja menn ekki, hvernig öryggi íbúa Þýzkalands má vera betur borgið með þessum hætti á meðan jafnvel lakari kjarnorkuver eru nánast allt í kringum Þýzkaland.  Evrópusambandið (ESB) hefur hins vegar ekki samþykkt að loka öllum kjarnorkuverum, enda er slíkt ekki samræmanlegt stefnunni um lágmörkun losunar koltvíildis út í andrúmsloftið m.v. núverandi tæknistig, svo að styrkur þess fari ekki yfir 500 ppm og meðalhitastigshækkun verði að hámarki 2°C á jörðunni. 

Þessi einstæða stefnumörkun Þjóðverja færir þeim hins vegar forystusæti í heiminum við að bæta orkunýtnina og að þróa "græna" tækni.  Samt vara forystumenn í þýzku athafnalífi alvarlega við afleiðingum þessarar stefnu á arðsemi fyrirtækjanna og samkeppnihæfnina, því að framleiðslukostnaður mun óhjákvæmilega vaxa við þetta, og afleiðingin verða kjararýrnun í Þýzkalandi.  Þjóðverjar tefla hér á tæpasta vað, enda virðast ráðamenn þeirra ekki hafa gefið sér ýkja langan tíma til ítarlegrar stefnumörkunar og talið sig hafa verið í tímahraki.  Fyrir vikið er hætta á kollsteypu.   

Orkusérfræðingar Þjóðverja vara við straumleysi og aflskerðingum vegna of mikils álags miðað við getu kerfisins.  Þessi stefna mælist enn fremur mjög misjafnlega fyrir á meðal almennings vegna hærri orkureikninga.  Það var reyndar ekki Merkel, kanzlari, sem mótaði þessa stefnu, heldur átti þessi stefnumörkun sér stað árið 2000 að frumkvæði ríkisstjórnar Gerhards Schröders, sem jafnaðarmenn og græningjar stóðu að.  Lög um endurnýjanlega orku voru samþykkt árið 2000, og tryggðu þau framleiðendum endurnýjanlegrar orku ákveðið lágmarksverð.  Þessi innmötunarþóknun var greidd af öllum orkunotendum.  Til að bjarga samkeppnihæfninni frá hruni, voru orkukræfustu notendur undanþegnir, svo sem efnaverksmiðjur.  

Þessi stefna hefur borið tilætlaðan árangur að sumu leyti.  T.d. er meiri raforka framleidd með sólarorku í Bæjaralandi en í Bandaríkjunum, en hlutfall þessara landsvæða er 0,7 %.  Á tímabilinu 2008-2012 jókst hlutdeild endurnýjanlegra orkugjafa úr 15 % í 22 %.  Samkvæmt núverandi áætlun á þetta hlutfall að verða 48 % árið 2022.  Hætt er við, að stefnan bíði fyrr skipbrot, því að hún er stórgölluð, eins og lýsir sér með því, að losun gróðurhúsalofttegunda fer nú vaxandi í Þýzkalandi, en minnkandi í Bandaríkjunum. 

Á sólskinsdegi sendir Þýzkaland umframorku sína inn á evrópska stofnkerfið með tapi.  Vegna opinberrar lágmarksverðtryggingar aukast niðurgreiðslurnar, þegar verðlækkun verður á orkumarkaðinum.  Þegar skýjað er, reiðir Þýzkaland sig æ meir á raforku úr brúnkolaorkuverum, af því að kostnaðarverð hennar er lægst.  Á síðasta ári jókst þess vegna losun Þjóðverja á koltvíildi út í andrúmsloftið.  Þessi orkustefna hefur þess vegna ratað í ógöngur.  Á síðustu 3 árum hefur raforkuverð hækkað um fjórðung og er nú 40 % - 50 % yfir meðaltali ESB.  Verðtryggingin varir í 20 ár, og vandamálið mun þess vegna versna eftir því sem meira af endurnýjanlegri orku fer inn á stofnkerfið.  Þetta mun hafa slæm áhrif á kaupmátt Þjóðverja.  

Allt þetta gerist á sama tíma og mikil verðlækkun á sér stað á eldsneytisgasi og rafmagni í Norður-Ameríku vegna setlaga- og sundrunarbyltingarinnar þar við jarðgasvinnslu.  Þetta fær þýzk fyrirtæki til að íhuga flutning á starfseminni og nýfjárfestingar í Vesturheimi.  Af þessum sökum gerðu Þjóðverjar ekkert til að hindra hrun viðskiptakerfis með kolefnislosunarheimildir í Evrópu.  ESB vildi fækka losunarheimildum, sem gefnar höfðu verið út, til að hækka verðið, en Angela Merkel neitaði að styðja þessa tillögu, og þess vegna var hún felld á Evrópuþinginu. 

Mismunurinn á orkuverði í Evrópu og í Bandaríkjunum fær ekki staðizt til lengdar.  Meðalverð á raforku til iðnaðar í ESB er núna 105 EUR/MWh eða um 130 USD/MWh, en um 60 USD/MWh í BNA.  Meðalverð á gasi í ESB er 45 USD/MWhe í ESB og 12 USD/MWhe í BNA.  ESB hlýtur að leyfa vinnslu á setlagagasi í Evrópusambandsríkjunum og/eða brjóta á bak aftur ofurveldi Gazprom við verðlagningu á gasi í Evrópu.  Þá mun orkuverðið hrynja í flestum löndum Evrópu án þess að það hafi slæm áhrif á losun koltvíildis.  Ástæðan er sú, að gasið leysir kolin af hólmi, sem menga mun meira en gas við bruna.  Þetta mun létta undir með ESB-ríkjum í kreppu og e.t.v. gefa þeim viðspyrnu.   Talsmenn aflsæstrengs frá Íslandi til Evrópu sjá þarna draumsýn sína um tengingu íslenzka og evrópska raforkukerfisins leysast upp og hverfa.  Slíkur sæstrengur hefur aldrei verið raunhæf hugmynd, og verður ekki einu sinni raunhæf með nýtingu ofurleiðara.  Nú er tímabært fyrir íslenzk orkuvinnslufyrirtæki að komast aftur niður á jörðina og fara að einbeita sér við þjónustu við orkukaupendur hérlendis.  Jafnframt dregur þetta aukna framboð eldsneytisgass mjög úr líkum á því, að nokkru sinni verði talið arðbært að leita eftir og vinna gas og olíu úr setlögum neðansjávar við Jan Mayen eða enn norðar.  Varpa þá ýmsir öndinni léttar, en aðrir sýta.