Vendipunktur í orkumálum

Það hafa orðið vatnaskil í orkumálum heimsins með uppgötvun gríðarlegra gasbirgða í setlögum á um 3 km dýpi víða á jörðunni, og þróun nýrrar aðferðar, "fracking" eða sundrun, til að ná þessu eldsneyti upp á yfirborðið.  Birgðirnar eru svo miklar, að miðað við núverandi gasnotkun munu þær duga langt fram á 22. öldina.  Gasnotkun mun nú aukast hratt á kostnað kola og olíu vegna lægri kostnaðar og minni mengunar.

Bandaríkjamenn eru komnir langlengst við að nýta þessa nýju tækni, eins og er dæmigert fyrir þá.  Með sama áframhaldi munu Bandaríkjamenn verða sjálfum sér nógir um jarðefnaeldsneyti innan 10 ára.  Er þetta meginskýringin á ótrúlegum styrkleika Bandaríkjadals þrátt fyrir afleita skuldastöðu bandaríska alríkisins og ýmissa fylkja, sbr nýlegt gjaldþrot hinnar sögufrægu bílaframleiðsluborgar, Detroit, í Illinois. 

Kanadamenn eiga líka gríðarlegar birgðir af setlagagasi og reyndar einnig sandsteinstjöru, sem þeir vinna olíu úr í hinu vel stæða fylki Alberta, en þar er nú olíu-og gas "bonanza", þar sem ungir dugnaðarmenn og frumkvöðlar, þ.á.m. Íslendingar, freista nú gæfunnar og bera margir mikið úr býtum.

Kanadamenn hanna nú og byggja miklar eldneytislagnir langt suður um Bandaríkin og munu maka krókinn sem olíusjeikar norðursins.  Olíusjeikar Persaflóans sjá hins vegar sína sæng út breidda, og hafa þeir nú þegar tapað sinni "kartelstöðu" og geta ekki lengur alfarið stjórnað olíuverðinu. Sádi-Arabar reyna þó enn að halda verðinu í kringum 100 USD/tunnu af hráolíu með framleiðslustýringu, en það verður þeim stöðugt dýrkeyptara, og verðtilhneigingin er niður á við þrátt fyrir meiri eftirspurn.  

Orkuverð í Norður-Ameríku hefur þegar lækkað gríðarlega, gasverð um 2/3 og rafmagnsverð um 1/3.  Langtíma þróun á heimsmarkaði verður til lækkunar, sennilega niður í um 60 USD/tu, og heildsöluverð rafmagns um 60 USD/MWh.  Langtímasamningar til stóriðju með mjög háum aflstuðli, nýtingarstuðli og kaupskyldu verður innan við helmingur ofangreinds raforkuverðs.  Er það lægra verð en sum stóriðjufyrirtækin á Íslandi greiða nú, og er téð samningsbundið verð óháð álverði.  Með þetta í huga verða sumir íslenzkir orkuframleiðendur að endurskoða óraunhæfa verðlagningu sína á raforku.  Fáanlegt hámarksverð á forgangsorku verður 35 USD/MWh að raunvirði.  Mörgum íslenzkum virkjunarkostum dugir þetta, en ekki öllum.  Líklega verða jarðvarmavirkjanir ekki samkeppnihæfar, nema auka nýtni sína úr skammarlega lágu gildi, sem er undir 15 %, og upp í 50 % með fjölnýtingu varmans.    

Ánægjulegt verður, ef áform um metanólframleiðslu í orkugörðum Svartsengis verður einhvern tímann barn í brók, en hafi höfundur heyrt rétt, höfðu metanólmenn á orði, að fjárfesting þeirra, MISK 800, væri stærsta erlenda fjárfestingin hérlendis frá Hruni.  Það eru miklar ýkjur, því að allir álframleiðendurnir hérlendis hafa fjárfest fyrir hærri upphæðir frá Hruni og sumir fyrir 100 sinnum hærri upphæð (Rio Tinto Alcan í Straumsvík). 

Það má ljóst vera öðrum en þeim, sem í fílabeinsturnum búa, að verið er að umturna orkumarkaðinum, þar sem Norður-Ameríka er að breyta honum úr seljendamarkaði í kaupendamarkað.  Núverandi stjórn ríkisfyrirtækisins Landsvirkjunar stendur eftir sem steingervingar, því að sólin er að koma upp fyrir neytendur, og verðið verður nú ákveðið á markaði með ofgnótt orku í stað skorts.  Við þær aðstæður ræðst verðið af því, sem kaupandi telur sig með góðu móti geta greitt. 

Landsvirkjun á samt bjarta framtíð, ef hún fær stjórn, sem þekkir sinn vitjunartíma og grípur tækifærin, þegar þau gefast, en eyðir ekki púðri í gæluverkefni, sem eru og verða aldrei annað en fjárhagsbaggi á fyrirtækinu.  Landsvirkjun er gullnáma, sem hefur ekki lengur neina þörf fyrir ríkisábyrgð og þarf nauðsynlega á að halda nýju blóði í stjórnunarsætin úr nýrri átt, þ.e. úr viðskiptalífinu.  Því er haldið á lofti, að arðsemi Landsvirkjunar sé lág eða um 5 %.  Á meðan skuldastaðan er jafnerfið og raun ber vitni um má slíkt til sanns vegar færa, en þetta er skammtímasjónarmið.  Endingartími mannvirkjanna er meiri en tvöfaldur afskriftatími þeirra, og þess vegna mun Landsvirkjun mala gull að nokkrum árum liðnum, verði viðskiptaleg sjónarmið höfð þar að leiðarljósi.  Verðlagning á hlutafé verður að taka mið af framtíðarvirði félagsins.   

Allt annað er uppi á teninginum í Evrópu reglugerðafargans og miðstýringaráráttu búrókratanna í Berlaymont en í Vesturheimi. Þjóðverjar hafa gengið lengst í endurmótun orkustefnunnar.  Hafa aðgerðir stjórnvalda þar leitt til mikillar og íþyngjandi orkuverðshækkunar í Þýzkalandi.  "Die Energiewende" nefna Þjóðverjar nýja stefnumörkun sína í orkumálum eða Orkukúvendingu.  "Die Wende" nefndu þeir endursameiningu Þýzkalands 1990.  Þeir hafa nú einsett sér að kúvenda orkugjöfum sínum yfir í endurnýjanlega orkugjafa, svo að árið 2050 muni 80 % allrar orkunotkunar koma frá endurnýjanlegum orkugjöfum, en hlutfallið er aðeins 22 % núna.  Tæknibylting verður að eiga sér stað, t.d. hagkvæm nýting samrunaorku, til að þetta háleita markmið Þjóðverja geti náðst.  Þess má geta, að hjá Íslendingum er hlutfall endurnýjanlegra orkugjafa 86 % og gæti hæglega numið yfir 96 % árið 2030 með framleiðslu eldsneytis með raforku ásamt innleiðingu rafhreyfla í auknum mæli í fartækjum í stað eldsneytishreyfla.  

Mikla óánægju hefur vakið sú tillaga Angelu Merkel, sem Sambandsþingið þó samþykkti í kjölfar kjarnorkuslyssins í Japan árið 2010, að loka öllum kjarnorkuverum árið 2022.  Skilja menn ekki, hvernig öryggi íbúa Þýzkalands má vera betur borgið með þessum hætti á meðan jafnvel lakari kjarnorkuver eru nánast allt í kringum Þýzkaland.  Evrópusambandið (ESB) hefur hins vegar ekki samþykkt að loka öllum kjarnorkuverum, enda er slíkt ekki samræmanlegt stefnunni um lágmörkun losunar koltvíildis út í andrúmsloftið m.v. núverandi tæknistig, svo að styrkur þess fari ekki yfir 500 ppm og meðalhitastigshækkun verði að hámarki 2°C á jörðunni. 

Þessi einstæða stefnumörkun Þjóðverja færir þeim hins vegar forystusæti í heiminum við að bæta orkunýtnina og að þróa "græna" tækni.  Samt vara forystumenn í þýzku athafnalífi alvarlega við afleiðingum þessarar stefnu á arðsemi fyrirtækjanna og samkeppnihæfnina, því að framleiðslukostnaður mun óhjákvæmilega vaxa við þetta, og afleiðingin verða kjararýrnun í Þýzkalandi.  Þjóðverjar tefla hér á tæpasta vað, enda virðast ráðamenn þeirra ekki hafa gefið sér ýkja langan tíma til ítarlegrar stefnumörkunar og talið sig hafa verið í tímahraki.  Fyrir vikið er hætta á kollsteypu.   

Orkusérfræðingar Þjóðverja vara við straumleysi og aflskerðingum vegna of mikils álags miðað við getu kerfisins.  Þessi stefna mælist enn fremur mjög misjafnlega fyrir á meðal almennings vegna hærri orkureikninga.  Það var reyndar ekki Merkel, kanzlari, sem mótaði þessa stefnu, heldur átti þessi stefnumörkun sér stað árið 2000 að frumkvæði ríkisstjórnar Gerhards Schröders, sem jafnaðarmenn og græningjar stóðu að.  Lög um endurnýjanlega orku voru samþykkt árið 2000, og tryggðu þau framleiðendum endurnýjanlegrar orku ákveðið lágmarksverð.  Þessi innmötunarþóknun var greidd af öllum orkunotendum.  Til að bjarga samkeppnihæfninni frá hruni, voru orkukræfustu notendur undanþegnir, svo sem efnaverksmiðjur.  

Þessi stefna hefur borið tilætlaðan árangur að sumu leyti.  T.d. er meiri raforka framleidd með sólarorku í Bæjaralandi en í Bandaríkjunum, en hlutfall þessara landsvæða er 0,7 %.  Á tímabilinu 2008-2012 jókst hlutdeild endurnýjanlegra orkugjafa úr 15 % í 22 %.  Samkvæmt núverandi áætlun á þetta hlutfall að verða 48 % árið 2022.  Hætt er við, að stefnan bíði fyrr skipbrot, því að hún er stórgölluð, eins og lýsir sér með því, að losun gróðurhúsalofttegunda fer nú vaxandi í Þýzkalandi, en minnkandi í Bandaríkjunum. 

Á sólskinsdegi sendir Þýzkaland umframorku sína inn á evrópska stofnkerfið með tapi.  Vegna opinberrar lágmarksverðtryggingar aukast niðurgreiðslurnar, þegar verðlækkun verður á orkumarkaðinum.  Þegar skýjað er, reiðir Þýzkaland sig æ meir á raforku úr brúnkolaorkuverum, af því að kostnaðarverð hennar er lægst.  Á síðasta ári jókst þess vegna losun Þjóðverja á koltvíildi út í andrúmsloftið.  Þessi orkustefna hefur þess vegna ratað í ógöngur.  Á síðustu 3 árum hefur raforkuverð hækkað um fjórðung og er nú 40 % - 50 % yfir meðaltali ESB.  Verðtryggingin varir í 20 ár, og vandamálið mun þess vegna versna eftir því sem meira af endurnýjanlegri orku fer inn á stofnkerfið.  Þetta mun hafa slæm áhrif á kaupmátt Þjóðverja.  

Allt þetta gerist á sama tíma og mikil verðlækkun á sér stað á eldsneytisgasi og rafmagni í Norður-Ameríku vegna setlaga- og sundrunarbyltingarinnar þar við jarðgasvinnslu.  Þetta fær þýzk fyrirtæki til að íhuga flutning á starfseminni og nýfjárfestingar í Vesturheimi.  Af þessum sökum gerðu Þjóðverjar ekkert til að hindra hrun viðskiptakerfis með kolefnislosunarheimildir í Evrópu.  ESB vildi fækka losunarheimildum, sem gefnar höfðu verið út, til að hækka verðið, en Angela Merkel neitaði að styðja þessa tillögu, og þess vegna var hún felld á Evrópuþinginu. 

Mismunurinn á orkuverði í Evrópu og í Bandaríkjunum fær ekki staðizt til lengdar.  Meðalverð á raforku til iðnaðar í ESB er núna 105 EUR/MWh eða um 130 USD/MWh, en um 60 USD/MWh í BNA.  Meðalverð á gasi í ESB er 45 USD/MWhe í ESB og 12 USD/MWhe í BNA.  ESB hlýtur að leyfa vinnslu á setlagagasi í Evrópusambandsríkjunum og/eða brjóta á bak aftur ofurveldi Gazprom við verðlagningu á gasi í Evrópu.  Þá mun orkuverðið hrynja í flestum löndum Evrópu án þess að það hafi slæm áhrif á losun koltvíildis.  Ástæðan er sú, að gasið leysir kolin af hólmi, sem menga mun meira en gas við bruna.  Þetta mun létta undir með ESB-ríkjum í kreppu og e.t.v. gefa þeim viðspyrnu.   Talsmenn aflsæstrengs frá Íslandi til Evrópu sjá þarna draumsýn sína um tengingu íslenzka og evrópska raforkukerfisins leysast upp og hverfa.  Slíkur sæstrengur hefur aldrei verið raunhæf hugmynd, og verður ekki einu sinni raunhæf með nýtingu ofurleiðara.  Nú er tímabært fyrir íslenzk orkuvinnslufyrirtæki að komast aftur niður á jörðina og fara að einbeita sér við þjónustu við orkukaupendur hérlendis.  Jafnframt dregur þetta aukna framboð eldsneytisgass mjög úr líkum á því, að nokkru sinni verði talið arðbært að leita eftir og vinna gas og olíu úr setlögum neðansjávar við Jan Mayen eða enn norðar.  Varpa þá ýmsir öndinni léttar, en aðrir sýta.