Skotgrafir grafnar í kringum bankana

Mjög þungar ásakanir hafa verið hafðar í frammi opinberlega gegn fyrrverandi fjármála- og efnahagsráðherra, Steingrími Jóhanni Sigfússyni, að hálfu Víglundar Þorsteinssonar, lögfræðings, sem rannsakað hefur endurreisnarferli bankakerfisins íslenzka frá hruni þess 8. október 2008 og um eins árs skeið.

Sagan mun sennilega dæma Neyðarlögin og mótvægisaðgerðir við Hruninu, sem reistar voru á Neyðarlögunum, sem afreksverk.  Neyðarlögin, sem Hæstiréttur Íslands hefur úrskurðað, að standist Stjórnarskrá, lágmörkuðu tjón almennings, þó að það yrði mikið hjá mörgum, og gerðu kleift að halda atvinnustarfseminni, þ.m.t. greiðslumiðlun, gangandi að miklu leyti, þó að auðvitað yrðu gjaldþrot, samdráttur og atvinnuleysi. 

Morgunblaðið hefur gert rækilega grein fyrir þessu máli, enda varðar það þjóðina alla.  Agnes Bragadóttir, blaðamaður, gerir grein fyrir bréfi Víglundar til Forseta Alþingis og allra þingmanna í fréttaskýringu 23. janúar 2015 undir fyrirsögninni, "Brotin voru stórfelld".   Þá er fjallað um uppljóstranir "nýja litla símamannsins" í forystugrein Morgunblaðsins, "Alvarlegar ásakanir",  þann 26. janúar 2015.  Spakmæli segir, að þar sem sé reykur, þar sé eldur undir.  Það er þess vegna rétt að kynna sér málavöxtu í þessu meinta hundruða milljarða kr máli. 

Það er sitthvað, sem þarfnast rannsóknar af því, sem komið hefur fram, eins og t.d. eftirfarandi úr forystugreininni:

"Niðurstaðan hafi verið sú, að Steingrímur J. Sigfússon, þáverandi fjármálaráðherra, hafi árið 2009 "gert samninga við skilanefndir gömlu bankanna um að hleypa þeim inn í nýju bankana í þeim tilgangi að taka upp stofnúrskurði FME frá haustinu 2008 til ábata fyrir kröfuhafa gömlu bankana." 

Hvað er átt við með þessu ?  Hvaða samningar voru gerðir við kröfuhafa gömlu bankanna um eignarhald á þeim nýju, og hvers vegna voru slíkir samningar gerðir ?  Vonandi lætur Alþingi eða ríkisstjórnin kryfja það mál til mergjar.   

Þá segir í forystugreininni, að ""ólögmætur hagnaður skilanefnda/slitastjórna af meintum fjársvikum og auðgunarbrotum kunni að nema á bilinu 300-400 milljörðum króna í bönkunum þremur"".     

Það er höfundi þessa pistils ekki ljóst, hvernig þetta talnabil er fundið, og þá er líklegt, að fleirum sé farið á sama veg.  Við þurfum útskýringar á þessari fullyrðingu Víglundar Þorsteinssonar, sem er í sverara laginu.   

Neyðarlögin fólu Fjármálaeftirlitinu, FME, framkvæmd á björgun bankainnistæðna landsmanna úr rústum banka í greiðsluþroti.  Þetta eru skuldir bankanna og voru, er hér var komið sögu, aðeins tölur á blaði.  Þess vegna urðu að koma eignir á móti, og það voru útlán bankanna.  Þau voru tekin eignarnámi og flutt yfir í nýju bankana með heimild í Neyðarlögunum.  Eignarnám er hins vegar óheimilt án þess að greiðsla komi fyrir, en hvaða greiðslu átti að inna af hendi í þessu tilviki ?  Svar við þeirri spurningu gat aðeins verið til bráðabirgða haustið 2008, af því að rannsaka þurfti stærstu skuldunautana og taka stikkprufur á öðrum hópum.    

FME útbjó bráðabirgða mat á eignum og skuldum, sem færðar voru úr gömlu og yfir í nýju bankana, og birti þessi gögn á heimasíðu FME 14. nóvember 2008.  Hvað eignunum viðkom, átti þetta mat aðeins að standa til bráðabirgða.  Til að standa sterkar að vígi gagnvart lögsókn kröfuhafanna gegn nauðsynlegu eignarnámi varð að fá óháðan aðila til þessa mats.  Þessi s.k. stofnúrskurður FME var bráðabirgða gjörningur, og það var heppilegt fyrir íslenzka ríkið, því að hið óháða mat reyndist vera 740 milljörðum kr lægra en bráðabirgða stofnúrskurður FME.

Til lokamats réð FME Deloitte LLP í Lundúnum í desember 2008, og var því skilað í apríl 2009.  Mat Deloitte var, að líkast til fengjust 1880-2204 milljarðar kr fyrir skuldabréfin, sem flutt höfðu verið úr gömlu og í nýju bankana.  Miðjan á þessu bili er 2042 milljarðar kr.  Það lætur nærri, að þetta séu 50 % af upphaflegu virði skuldabéfanna.  Þetta jafngildir þó engan veginn jöfnum 50 % afskriftum á öllum lánum, þegar þau fluttust úr gömlu bönkunum í nýju bankana.  Þetta er tölfræðileg spá um niðurstöðu úr innheimtuferli allra skuldabréfanna, sem voru metin frá 0 virði og upp í 100 %. Við þessa spá var ekki reiknað með neinum heildar afslætti á alla línuna, því að þá yrðu endurheimtur undir 50 %, heldur að reynt yrði að innheimta allar skuldirnar, eins og ekkert hefði í skorizt.  Um þetta er búið að hafa mjög stór orð af stjórnmálamönnum og öðrum, en hér er samt allt með felldu.  Afskriftir á skuldum gömlu bankanna við lánadrottna sína koma þessu máli ekkert við, enda voru þær utan seilingar Neyðarlaganna.   

Ríkið tók skuldabréfin (eignir gömlu bankanna) eignarnámi, og hið mikla fall í verðmati bréfanna á 5 mánaða skeiði frá FME-frummati í nóvember 2008 til Deloitte matsins í apríl 2009 ber vott um vaxandi svartsýni um efnahagshorfur og aukna óvissu við mat á greiðslugetu skuldunautanna.  Landið gat hreinlega orðið gjaldþrota, er hér var komið sögu, og þá hefðu þessar eignir lækkað enn í verði.  

Innistæðurnar, þ.e. skuldir gömlu bankanna, sem fluttar voru yfir í nýju bankana, numu um 1400 milljörðum kr.  Ef lággildi Deloitte, 1880 milljarðar kr, hefði verið valið af FME og stýrihópi Fjármálaráðuneytisins, þá hefðu nýju bankarnir þurft að reiða fram mismuninn, 480 milljarða kr, til gömlu bankanna.  Þetta fé hefði getað verið á formi skuldabréfa, sem nýju bankarnir gæfu út og afhentu hinum gömlu, væntanlega með ríkisábyrgð, eins og á stóð, þ.e. að meðaltali 160 mia kr per banka í ISK til 10 ára.  Þetta hefði ekki orðið nýju bönkunum, sem á þessum tíma voru í ríkiseigu, mjög erfið byrði, en búast hefði mátt við litlum arðgreiðslum til ríkisins á meðan afborganir og vextir væru greiddir af skuldabréfunum.

Af ástæðum, sem ábyrgðaraðilar þessara samninga, þáverandi fjármála- og efnahagsráðherra, þáverandi stjórn FME og stýrihópurinn, sem stjórnaði aðgerðum frá degi til dags, verða að útskýra opinberlega, var farin önnur og afdrifarík leið, sem aldrei var borin undir Alþingi.

Það var samið um grunnmat, 1760 milljarðar kr, sem er 120 milljörðum kr lægra en lágmark Deloitte.  Með þessum hætti voru yfirfærðar eignir frá Kaupþingi til Arion banka metnar 38 milljörðum lægri en skuldirnar, eignir frá Glitni til Íslandsbanka 52 milljörðum hærri en skuldirnar, og eignir til nýja Landsbankans voru 275 milljörðum hærri en skuldirnar, svo að bótaskyldan samkvæmt þessu til þrotabúanna nam þá 289 milljörðum kr, sem er 191 milljarði kr lægri upphæð en með Deloitte matinu, en böggull fylgdi skammrifi.

Í samkomulaginu voru skilyrtar viðbótargreiðslur upp á allt að 215 milljörðum kr, sem voru gerðar háðar innheimtu lána fyrirtækja, þar sem mikill vafi lék á um greiðslugetu og verðmæti.  Til viðbótar þessari eftirgjöf við gömlu bankana var samið um, að Kaupþing og Glitnir gætu yfirtekið meirihluta hlutafjár í viðkomandi nýja banka og að hlutafjárframlag kæmi frá LBI, gamla Landsbankanum, inn í nýja Landsbankann, en sem kunnugt er heldur ríkið meirihlutaeign í honum.  Þessar eignarheimildir slitastjórna gömlu bankanna, eru mistök við þessa samningagerð, enda fóru þær mjög hljótt, en hefði hiklaust þurft að bera undir Alþingi, svo að þær voru og eru heimildarlausar og þess vegna að líkindum ólöglegar.

Eignarhlutdeild slitastjórna á nýju bönkunum færir þessum slitastjórnum tekjur á formi arðgreiðslna, sem eru fordæmalausar.  Engu að síður undanskildi ríkisstjórn Jóhönnu Sigurðardóttur slitabú gömlu bankanna sem skattaandlag, þegar hún fékk Alþingi til að samþykkja bankaskatt í lok árs 2010 með lögum nr 155/2010.  Þessi gjörð ásamt framgöngu þeirrar ríkisstjórnar í Icesave-máli sýnir vel þjónkun hennar og undirlægjuhátt við erlent auðvald, aðallega evrópska peningamenn, sem alla tíð hafa haft mikil ítök í Berlaymont, höfuðstöðvum ESB, eins og Íslendingar máttu finna á eigin skinni, er þeir gengu svipugöng AGS til að fá þar lán og síðar fyrir EFTA-dómstólinum, þar sem þeir voru losaðir undan þessu fargi evrópska fjármálakerfisins, sem var sagt að éta það, sem úti frýs. 

Um téðan undirlægjuhátt vinstri aflanna við evrópsk fjármálaöfl skrifaði Einar Hugi Bjarnason, hæstaréttarlögmaður, í Morgunblaðsgrein 31. janúar 2015,  

"Bankaskattur á slitabú-Þó fyrr hefði verið":

"Ákvörðunina um að undanskilja slitabúin skattlagningu er erfitt að skilja, enda hafði hún í för með sér, að ríkissjóður varð af verulegum skatttekjum.  Þannig var, án sýnilegra raka, slegið skjaldborg um erlenda kröfuhafa, sem keyptu kröfurnar á hrakvirði, en ekki heimilin í landinu í samræmi við yfirlýst markmið fyrri ríkisstjórnar.

Undanþága slitabúanna verður svo enn illskiljanlegri, þegar haft er í huga, að markmið laga nr 155/2010 var m.a. að afla ríkinu tekna til að mæta þeim mikla kostnaði, sem féll á ríkissjóð vegna hruns íslenzka fjármálakerfisins.  Þrátt fyrir þetta var tekin ákvörðun um að undanskilja aðalgerendurna frá skattlagningu, þ.e. hin föllnu fjármálafyrirtæki, sem stunduðu áhættusama starfsemi, sem leiddi til skuldasöfnunar, sem þau réðu ekki við. 

Þessi mistök leiðrétti núverandi ríkisstjórn í lok desember 2013, þegar breytingar voru gerðar á lögum nr 155/2010 um sérstakan skatt á fjármálafyrirtæki. Í breytingunni fólst m.a., að bankaskatturinn var hækkaður og undanþága slitabúanna var afnumin, og tekur skattskylda samkvæmt lögunum nú einnig til lögaðila, sem sæta slitameðferð.  Þessi breyting var mikilvæg, enda veigamesti liðurinn í tekjuöflunaraðgerðum fjárlagafrumvarps 2014 og mun auka tekjur ríkissjóðs um tugi milljarða."

Þann 27. janúar 2015 birtist í Morgunblaðinu fróðleg grein eftir Jóhannes Karl Sveinsson, lögmann, og Þorstein Þorsteinsson, rekstrarhagfræðing, sem báðir eru kunnugir endurreisn bankakerfisins, en það var einmitt heitið á grein þeirra.  Þeir útskýra þar m.a. ástæður umræddra 50 % bóta ríkisins við eignarnám þess á eignum, þ.e. lánasöfnum, föllnu bankanna, og hvers vegna það hefði ekki samrýmzt kröfum um lágmarks afkomuöryggi nýju bankanna að veita skuldunautum þeirra almennan afslátt á skuldarupphæð, þó að hún hafi hækkað við verðbólguskotið, sem varð í árslok 2008 og fram eftir 2009:

"Heildarmatið á lánasöfnum bankanna, sem var og er aðaleign þeirra, tók mið af því, að lánin voru mislíkleg til innheimtu.  Sum lán voru talin innheimtast að fullu, önnur minna, og enn önnur voru með öllu töpuð.  Meðaltalið var nálægt því að vera helmingur af stöðu lánanna.  Fyrir það var greitt.  Lánin voru því ekki lækkuð, heldur tók matsverðið eingöngu mið af mismunandi innheimtulíkum.  Heildarkaupverðið gerði það einnig.

Sumir hafa nefnt í umræðunni, að skuldarar lánanna hafi verið hlunnfarnir um afsláttinn.  Sú röksemd getur ekki staðizt, því að matið tók einmitt mið af því, að sum lán kynnu að greiðast að fullu og önnur alls ekki.  Afslátturinn fór þannig í afskriftasjóð til að mæta afskriftum við endurskipulagningu lána þeirra, sem ekki gátu greitt þau, en lánin sjálf voru færð yfir á nafnverði."

Ef afgangur er núna í afskriftasjóði bankanna, eins og líklegt má telja með hliðsjón af þróun hagkerfis landsins, er eðlilegt að nota hann til að greiða skuldir bankanna, sem af yfirtöku eigna (útlána) gömlu bankanna leiddi, og síðan fari afgangur til að mynda eigið fé bankanna, sem eigendur nytu arðs af.  Það er þess vegna með öllu ótækt, að ríkið skyldi afsala sér eignarhaldi á nýju bönkunum í hendur kröfuhafa gömlu bankanna, enda verður ekki séð, t.d. af téðri grein Jóhannesar Karls, lögmanns, og Þorsteins, rekstrarhagfræðings, að neinar nauðir hafi rekið ríkið til slíks gjörnings, sem kalla má örlætisgjörning, hvað þá í skjóli myrkurs. 

Erlendir kröfuhafar í slitabúin hófu málsóknir á hendur íslenzka ríkinu fyrir eignamatið, sem hér hefur verið gert að umfjöllunarefni og sem varð grundvöllur bóta fyrir eignarnámið.  Þeir töpuðu málaferlum fyrir Hæstarétti Íslands, en þar liggur endanleg lögsaga í þessu máli.      

Niðurstaðan er sú, að íslenzka ríkið, þ.e. hinn íslenzki skattborgari, sem upphaflega átti alla nýju bankana þrjá, á aðeins meirihlutann í einum núna, og virðist hafa orðið fyrir tjóni af völdum þeirra, sem ábyrgð báru á samningum við kröfuhafa gömlu bankanna, sem öðluðust eignarhald á umræddum afskriftarsjóði ásamt öðrum eignum bankanna.  Refsiábyrgð á þessum gjörningi þarfnast nákvæmrar lögfræðilegrar greiningar. 

Hins vegar bar nýju bönkunum hvorki lagaleg né siðferðileg skylda til að veita skuldunautum sínum öllum afslátt yfir línuna, því að þeir bættu gömlu bönkunum eignarnám þeirra við verði, sem áætlað var, að nýju bankarnir fengju fyrir þær með tímanum.