Olíumarkaðurinn

Hlutdeild jarðolíu í heildarorkunotkun heimsins er tæplega 33 % og til samanburðar aðeins 12 % af heildarorkunotkun á Íslandi. Ísland er þannig í hópi um 5 landa jarðarinnar, þar sem hlutdeild jarðefnaeldsneytis er lægst. 

Olíuvinnslan hefur á þessari öld vaxið úr rúmlega 80 milljón tunnum á sólarhring (Mtu/d) í um 95 Mtu/d eða um 1,3 % á ári að jafnaði. Á notendahlið hefur mest munað um eftirspurnaraukningu frá Kína, en á framboðshlið munaði mest um Bandaríkin (BNA), sem þróuðu nýja vinnslutækni með láréttri borun og setlagasundrun með vökvaþrýstingi, en einnig olíuvinnslu úr tjörusandi.  Er nú svo komið, að í BNA eru framleidd um 7 Mtu/d alls eða 7 % af heimsframleiðslunni, og þar sem OPEC hefur haldið að sér höndum varðandi verðstjórnun, ráða Bandaríkjamenn nú verðlagningunni. Ógurleg mengunarvandamál blasa við Kínverjum, svo að þeir leggja nú höfuðáherzlu á endurnýjanlega orkugjafa ásamt kjarnorku.  Hagvöxtur hefur mjög dalað í Kína, og þjóðinni er tekið að fækka, svo að allt bendir nú til minnkandi eftirpurnar eldsneytis frá Kína, þrátt fyrir vaxandi fjölda farartækja.

Til að einokunarhringur (cartel) nái að ráða verðlagningu þarf þrennt:

1. agi
2. ráðandi markaðsstaða
3. aðgangshindranir

 OPEC hefur ekkert af þessu.  Aðildarríkin svindla á úthlutuðum kvóta sínum.  OPEC sér heiminum aðeins fyrir 30 % markaðarins, sem er of lítið til að ráða verðinu.  Mikið er um ný aðildarlönd.

Þetta er bakgrunnur ákvörðunar OPEC í nóvember 2014 um að reyna ekki að stöðva verðhrunið á jarðefnaeldsneyti.  Þá var verðið um 70 USD/tunnu, en er nú 50-60 USD/tunnu og gæti farið í 30 USD/tunnu, tímabundið, ef markaðurinn verður opnaður fyrir Persum, því að gríðarleg stöðubarátta á sér stað á milli Persa og Araba, og Persar gætu innan árs framleitt 5 Mtu/d af olíu, sem ríður baggamuninn um verðþróunina. 

Sádi-Arabar, sem dæla langmestu af jarðolíu úr iðrum jarðar, gætu hafa sent verðið upp aftur upp á eigin spýtur með því að draga úr framleiðslu um u.þ.b. 5 Mtu/d. Ólíkt fjárvana olíuútflutningslöndum í hringnum, t.d. Venezúela, hefur þetta grimmlynda eyðimerkurkonungdæmi efni á slíku, því að það á olíusjóð upp á USD 900 milljarða.  Norðmenn eru ekki í OPEC, en hafa fram að þessu verið drjúgir sjóðsafnarar, þó að nú gangi á þann sjóð, enda hefur honum ekki verið betur stjórnað en íslenzku lífeyrissjóðunum, og er þá langt til jafnað.  Fé án hirðis sagði góður maður.  

Ólíkt Norðmönnum og ýmsum í OPEC geta Sádarnir búið við mikla olíuverðslækkun, þar sem heildar framleiðslukostnaður þeirra er sá lægsti í heimi eða um 6 USD/tunna. Meðal framleiðslukostnaður Norðmanna er a.m.k. tólffaldur þessi og á nyrztu pöllunum er hann yfir 100 USD/tunna.

Reynslan sýnir, að ávinningur framleiðslusamdráttar hjá Sádum lendir hjá öðrum, sem auka þá framleiðslu sína á hærra verði, og Sádarnir tapa markaðshlutdeild.  Á 9. áratug síðustu aldar minnkuðu Sádar framleiðslu sína um 75 % úr 10 Mtu/d árið 1980 í 2,5 Mtu/d árin 1985-1986. Þetta leiddi til verðhækkunar og mikilla fjárfestinga í greininni, t.d. í Norðursjónum hjá Bretum og Norðmönnum, svo að þessi verðstýring varð Sádum bjúgverpill.

Að reyna að bjarga OPEC með slíkri spákaupmennsku núna gæti reynzt enn hættulegra en þá.  Þá mundi setlagasundrunin taka vel við sér og sennilega dreifast út frá Norður-Ameríku. Hið merkilega er, að framleiðsla Bandaríkjamanna á olíu og gasi hefur enn ekkert minnkað, en fjöldi framleiðenda hefur helmingazt.  Þeir eru nú um 300 talsins. 

Verðhækkun leiðir til sparnaðar, sérstaklega í samgöngugeiranum.  Hver tvinn- eða rafmagnsbíll þýðir glataðar tekjur fyrir olíuiðnaðinn.  Sádar hafa í staðinn kosið að sauma að Rússum, sem styðja Persa, og setlagasundrurum (leirbrotsmönnum), sem skila lítilli framlegð frá sínum rekstri núna, fjárfesta þess vegna lítið sem ekkert, heldur þurrka upp lindir í notkun.  Að þurrka upp setlögin tekur aðeins um 1 ár.  

Orkubyltingin í Norður-Ameríku, BNA og Kanada, er víða öfundarefni.  Mikið magn olíu og gass hefur verið þrýst út úr setlögum með blöndu vatns, íblöndunarefna og sands með jarðlagasundrun ("fracking").  Hér er í flestum tilvikum um að ræða frumkvöðla að bandarískri uppskrift, þar sem við sögu koma afreksverkfræðingar, framkvæmdamenn og áhættusækið fjármagn, sem ekkert annað land kemst í samjöfnuð við. Þarna er sem sagt einkaframtakið upp á sitt bezta.

Viðbrögð olíuvinnslufyrirtæjanna við verðlækkun eru að draga úr fjárfestingum á nýjum vinnslusvæðum. Þetta mun fljótlega leiða til minna framboðs og verðhækkunar að öðru jöfnu, því að gamlar holur þorna.  Að þessu sinni er þó ekki búizt við, að verðið leiti varanlega í sama far og áður, af því að heimurinn hefur hafið orkuskipti til endurnýjanlegra orkulinda.

Að þessu sinni taka stóru olíufélögin á sig skellinn, t.d. Exxon Mobil og Shell.  Eftir að hafa í áratug kastað fé hluthafanna í leit í Íshafinu og á djúpsævi í hitabeltinu án merkjanlegs árangurs, fóru þau að draga úr útgjöldum árið 2013.  Langtíma verkefni, sem gáfu vonir um 3 % af núverandi framleiðslu eða tæplega 3 Mtu/d, hafa verið kistulögð.  Olíufélögin hafa miðað við 80 USD/tu í áætlunum sínum, sem er óvarlegt, og þess vegna er búizt við auknum niðurskurði. Orkufyrirtæki með miklar væntingar um verðhækkanir afurða sinna sjá nú skriftina á veggnum og verða að endurskoða stefnumörkun sína. Nú þarf að miða arðsemisútreikninga við lægra verð en búizt var við fyrir 5-10 árum.

Mikið af aðlögunarkostnaðinum af lægra verði mun falla á leirsteinsvinnsluna. Þar er kostnaður hár og vinnsluaukningin mikil eða úr 0,5 % af heimsframleiðslu árið 2008 í 3,7 % eða 3,5 Mtu/d um þessar mundir.  Þetta hefur kallað á miklar fjárfestingar, sem t.d. árið 2013 jafngilti 20 % allra fjárfestinga í olíuiðnaðinum.  Sádi-Arabar ætla að umbera núverandi verðlækkanir til að eyðileggja fjárhag leirsteinsmanna.  Það eru þess vegna miklar viðsjár á orkumörkuðunum. 

Raforkuverð hefur í sögulegu samhengi fylgt verðlagi eldsneytismarkaðanna.  Landsvirkjun birti fyrir nokkrum árum verðspá sína, þar sem stigull raforkuverðs í Evrópu var gefinn 2,6 USD/MWh á ári, og þessum stigli átti að fylgja á Íslandi.  Í kjölfarið tóku að birtast dagdraumar um gull og græna skóga á Íslandi, einungis ef lagður yrði sæstrengur til Bretlands.  Þessi dæmalausi barnaskapur í anda útrásarvíkinga er nú um það bil að ganga sér til húðar, og æ fleirum verður nú ljóst, að keisarinn er ekki í neinu.