Áliðnaðurinn á undir högg að sækja

Engum dylst, að áliðnaðurinn í heiminum, og þá einkum álver á Vesturlöndum, á mjög erfitt uppdráttar um þessar mundir.  Þar er um að ræða fjárhagserfiðleika af völdum mikils og langvarandi verðfalls á álmörkuðunum, sem stafar af offramboði áls og síðan á árinu 2014 af mikilli aukningu áls frá Kína á vestrænum mörkuðum vegna minni eftirspurnar þar í landi.  

Þó að álver hafi dregið úr framleiðslu sinni og nokkrum verið lokað, þá hefur ekki náðst slíkt jafnvægi á markaðinum, að verðið hafi nokkuð náð að mjakast upp í það, sem álver með tiltölulega háan framleiðslukostnað þurfa til að lifa af án þess að ganga á varasjóði, t.d. móðurfyrirtækja, sem sum eru með fleiri tekjulindir en álsölu.  Slíkt ástand getur ekki varað lengi, og það er ástæða þess, að síðan á síðari hluta árs 2015 hefur verið "rosabaugur" yfir Straumsvík.

Hjá hvers konar álverum er róðurinn þyngstur ?  Þar eiga í hlut álver með hæstan heildarframleiðslukostnað, fastan og breytilegan, á hvert tonn.  Lítil álver, eins og t.d. ISAL í Straumsvík, eru með tiltölulega litla framleiðni og þar af leiðandi tiltölulega háan launakostnað á hvert tonn að öðru jöfnu.  Ný álver eru með háan fjármagnskostnað, þ.e. háan fastan kostnað, en eru yfirleitt mun stærri en álverið í Straumsvík, sem framleiðir tæplega 200 kt/ár, og þar af leiðandi með meiri framleiðni og lægri breytilegan kostnað. 

Nú vill svo til, að miklar fjárfestingar áttu sér stað í Straumsvík árin 2010-2014, svo að fjármagnskostnaður er baggi á fyrirtækinu. Fyrirtækið er þannig með háan fastan og breytilegan kostnað, en hefur skákað í skjóli mikilla gæða sérhæfðrar framleiðslu.  Nú er hátt viðbótar verð, premía, hins vegar rokin út í veður og vind og þar með fokið í flest skjól hjá fyrirtækinu. 

Hráefniskostnaður er stærsti þáttur heildarkostnaðar álvera, en hann er mjög svipaður hjá þeim öllum á hvert framleitt tonn áls og fylgir venjulega álverði.  Það, sem sköpum skiptir fyrir rekstrarafkomu álvera og samkeppnishæfni þeirra, er raforkuverðið og áreiðanleiki raforkuafhendingarinnar til skemmri og lengri tíma.  

Fram hefur komið í fjölmiðlum, að verðið til ISAL sé 35 USD/MWh, en það er í raun enn hærra og samanstendur af verði Landsvirkjunar inn á flutningskerfið, flutningskostnaði Landsnets, jöfnunarorkuverði og rafskatti.  Rafskatturinn féll reyndar niður við árslok 2015 hjá öllum raforkunotendum í landinu samkvæmt sólarlagsákvæði í lögum.  Stórnotendur panta orku fyrir hverja klst og frávik, of eða van, er svo kölluð jöfnunarorka og þarf að greiða fyrir hana til Landsnets á markaðsverði hverrar klst. Jöfnunarorkan getur verið umtalsverð hjá álverum, því að óvæntir atburðir geta orðið, t.d. í kerrekstri, sem gjörbreyta álaginu í MW. 

Téð heildarorkuverð til ISAL getur numið 35 % af tekjunum í núverandi slæmu árferði á álmörkuðunum.  Þetta eru drápsklyfjar að burðast með fyrir fyrirtækið, enda tvöfalt hlutfallið, sem eðlilegt getur talizt og búast má við að jafnaði.  Það er þess vegna ekki að ófyrirsynju, að áhyggjur eru uppi vegna framtíðar fyrirtækis, sem tapað hefur miaISK 10 á undanförnum þremur árum. 

Við aðstæður sem þessar reynir á sambandið við raforkubirginn, og það hefur alls ekki verið, eins og bezt verður á kosið og ætlast má til m.v. hagsmunina, sem í húfi eru.  ISAL er í sérstöðu álveranna þriggja á Íslandi að því leyti, að tengingin við álverðið var rofin illu heilli árið 2010.  Erlendis hafa álfyrirtæki notið verðlækkana á orkumörkuðunum og þannig náð að skrimta í erfiðu árferði. Orkubirgjar hafa einnig komið sérstaklega til móts við viðskiptavini sína til að tryggja áframhaldandi starfsemi þeirra, eins og rakið verður síðar í þessum pistli. 

Elías Elíasson, fyrrverandi sérfræðingur í orkumálum hjá Landsvirkjun, ritar yfirvegaða grein í Morgunblaðið 28. desember 2015 undir fyrirsögninni "Straumsvíkurdeilur":

"Margir vilja efalaust sjá á bak þeim álfyrirtækjum, sem starfa hér nú, en þó ætti mönnum að vera ljóst eftir umræður undanfarna mánuði, að þessi fyrirtæki hafa mikla þýðingu fyrir land okkar og mikil nauðsyn á, að við getum sjálf haft hönd í bagga með það, hvenær þau fara, og hvernig það gerist.  Við megum ekki taka of mikla áhættu á að missa atburðarásina úr höndunum."

Þarna lítur út fyrir, að Elías beini orðum sínum til forstjóra Landsvirkjunar, sem hefur reynzt ósveigjanlegur og algerlega andsnúinn því að koma til móts við fyrsta viðskiptavin Landsvirkjunar í miklum fjárhagsþrengingum hans og hætt þar með á, að eigandinn grípi fyrsta tækifæri til að loka fyrirtækinu.  Elías dregur upp líklega sviðsmynd:

"Raforkusamningur Landsvirkjunar er því ein af ástæðum þess, að lokun í Straumsvík er hugsanleg.  Önnur ástæða er nýgerðir orkusamningar við kísilver, þar sem sagt er, að orkuverð sé yfir 40 USD/MWh, en talið er, að álver í vestrænum iðnríkjum fari að hugsa sér til hreyfings, þegar orkan nálgast að verða svo dýr.  Það má því vera, að álverum finnist varla vært hér lengur að núgildandi samningum útrunnum."

Það er rétt athugað, að meðalraforkuverð til álvera á bilinu 35 - 40 USD/MWh er ósamkeppnishæft.  Það gengur í góðu árferði á álmarkaði, en ekki í slæmu.  Þess vegna voru það mjög slæmar lyktir á orkusamningunum 2010 á milli Rio Tinto Alcan  (RTA) og Landsvirkjunar, innleiddar að kröfu þáverandi nýs forstjóra Landsvirkjunar, Harðar Arnarsonar, sem kom að tilbúnum raforkusamningi án nokkurrar þekkingar eða reynslu á bakgrunni slíkrar flókinnar samningagerðar, að afnema tengingu raforkuverðsins við markaðsverð á áli, en taka í þess stað upp tengingu við neyzluverðsvísitölu í Bandaríkjunum.

Hér verður líka að gefa því gaum, að raforka til álvers er allt önnur vara en raforka til kísilvers.  Í álveri samanstendur álagið aðallega af hundruðum rafgreiningarkera með ohmsku álagi, t.d. eru þau í Straumsvík 480 talsins, en í kísilverum er um að ræða örfáa ljósbogaofna. Í álverum er þess vegna álagið einstaklega jafnt og hreint, en í kísilverum ójafnt og óhreint, þar sem álagið sveiflast á milli rofs og skammhlaups. Nýting mannvirkja og þar með fjárfestingar verður þess vegna miklu meiri, þegar virkjað er og framleitt fyrir álver en kísilver. Álag álvera er þar að auki í flestum tilvikum heilli stærðargráðu stærra en kísilvera, svo að hagkvæmni stærðar verður mun auðveldara að koma við í fjárfestingu og vinnslu fyrir álver.

Allt leiðir þetta til þess, að stofnkostnaður og vinnslukostnaður rafmagns fyrir álver er lægri en fyrir kísilver fyrir hvert uppsett MW eða fyrir hverja selda MWh (megawattstund). Fáist eðlileg ávöxtun fjár Landsvirkjunar við orkusölu til kísilvers á 40 USD/MWh að meðtöldum flutningskostnaði, er samsvarandi verð til álvers á bilinu 25 - 30 USD/MWh.

Heildarverð til álvers 35 - 40 USD/MWh er okurstarfsemi í núverandi árferði, og eitthvað mun þá undan verða að láta.

Téður Elías skrifar síðan upp eftirmál lokunar álversins í Straumsvík af völdum "óviðráðanlegra afla":

"Fyrst mundu þeir neita greiðslu á kaupskyldu samkvæmt rafmagnssamningi, bera fyrir sig óviðráðanleg öfl og láta málið ganga til dómstóla, þar sem það yrði tafið eftir föngum.  Tapi þeir málinu hér, þá er eftir að ganga að móðurfélaginu, hugsanlega gegnum erlenda dómstóla, og enn má tefja. Ein af dómkröfunum yrði, að ekki þyrfti að greiða kaupskylduna lengur en það tekur Landsvirkjun að selja orkuna, og biðja dómstólinn að ákvarða hámarkstíma þess.  Ef álverinu verður lokað á annað borð, þá er enduropnun þess síðari tíma ákvörðun, og hugsanlega yrði krafizt endurskoðunar á rafmagnssamningi til að af því geti orðið.  Þessa atburðarás þarf að forðast.  Þá er betra að loka álverinu í góðu samkomulagi."

Þessi atburðarás Elíasar er líkleg, og undir hið síðasta hjá honum er hægt að taka.  Því miður er forstjóri Landsvirkjunar enn við sama heygarðshornið og með þvergirðingshætti búinn að stefna samskiptum RTA og Landsvirkjunar í óefni og framtíð dótturfélagsins, ISAL, í óvissu með því að ljá ekki máls á að létta undir með fyrirtækinu, t.d. með endurupptöku tengingar við álverð, eins og víða hefur þó verið gert. 

"Það er hins vegar ekki álitlegt fyrir Landsvirkjun að ganga til endurskoðunar á samningi álversins í Hvalfirði með allt í lausu lofti í Straumsvík.  Það er of mikil áhætta, ef loka þarf tveimur álverum í einu.  Þá er betra að innleiða aftur einhverja tengingu orkuverðs við álverð, en það táknar ekki endilega, að meðalverð til lengri tíma þurfi að lækka."

Þetta voru niðurlagsorð greinar Elíasar.  Hann hefur greinilega miklar áhyggjur af framferði forstjóra Landsvirkjunar gagnvart álfyrirtækjunum, og það er full ástæða til þess.  Ætlar stjórn fyrirtækisins að láta þennan mann komast upp með að vinna fyrirtækinu óbætanlegt tjón ? 

Viðar Garðarsson, viðskiptafræðingur MBA og sjálfstætt starfandi verktaki, ritar téðum forstjóra opið bréf í Morgunblaðið 19. desember 2015.  Það er einstætt í sögunni, að maður á borð við Viðar Garðarsson segi farir sínar ekki sléttar í viðskiptum við forstjóra Landsvirkjunar, og verður nú gripið niður í bréf Viðars, en svarið hefur ekki farið hátt, hafi það verið veitt.  Í raun er ádeiluefni Viðars sama eðlis og áhyggjur Elíasar.  Allt ber að sama brunni.  Vegferð téðs forstjóra í orkusamningsmálum er fáheyrt feigðarflan:

"Vissulega er það rétt, að ég hef blandað mér af krafti í umræður um orkumál.  Hvorki hef ég gert það að beiðni einhvers eða þá, að ég leiði hóp manna til þeirra verka.  Slíkar ásakanir eru fráleitar og ógeðfelldar.  Vísvitandi rangfærslur af þinni hálfu hafa kveikt áhuga minn á því að veita þér og Landsvirkjun aðhald."

Viðari er misboðið vegna hegðunar forstjórans og tjáningar á opinberum vettvangi og ber brigður á sannleiksgildi málflutnings forstjórans.  Blekbóndi getur algerlega tekið undir með Viðari, sem varpar fram spurningum til Harðar Arnarsonar:

"1.  Hvernig kemst þú að þeirri niðurstöðu, að orkuverðið, sem Rio Tinto Alcan í Straumsvík greiðir Landsvirkjun, sé samkeppnishæft ?

Upplýst er, að verksmiðjan í Straumsvík greiðir 35 Bandaríkjadali á hverja megawattstund.  Hydro Quebec í Kanada, sem bauð sama verð á orku til stóriðju og Landsvirkjun fyrir stuttu, hefur nú gert nýja samninga við fjögur álver: Alcoa Becancour, Alcoa Deschambault og Alcoa Baie-Comeau og Alouette álverið í Kanada, sem er eitt hið stærsta í heimi.  Þetta eru risasamningar til langs tíma upp á 2700 megavött.  Meðalverð þessara samninga lætur nærri að vera 23 Bandaríkjadalir á hverja megavattstund að teknu tilliti til tengingar við heimsmarkaðsverð á áli.  Einnig er rétt að nefna, að nú er verið að ganga frá nýjum langtíma samningum í Noregi og á fleiri stöðum í Evrópu.  Þessir samningar eiga það sameiginlegt, að verðið í þeim er um 25 Bandaríkjadalir á megavattstund.

Hvernig getur þú í ljósi þessara staðreynda komizt að þeirri niðurstöðu, að verðið, sem Rio Tinto Alcan í Straumsvík greiðir Landsvirkjun, sé:

a) samkeppnisfært við raforkuverð annars staðar ?

b) ekki orsakavaldur að skertri samkeppnishæfni álversins í Straumsvík ?"

Hörður Arnarson, forstjóri Landsvirkjunar, er fullyrðingasamur maður og hefur iðulega verið staðinn að því að fara opinberlega með fleipur um orkumál.  Í þessu deilumáli um, hvort raforkuverð Landsvirkjunar til ISAL sé samkeppnihæft eður ei, er málflutningur téðs forstjóra annaðhvort til merkis um, að hann er algerlega úti á þekju, þegar að orkumálum kemur, eða hann fer vísvitandi með rangt mál.  Hvort tveggja er óþolandi fyrir stjórn Landsvirkjunar og ólíðandi fyrir fulltrúa eigandans, ríkisstjórn, Alþingi og landsmenn.

"2. Þú fullyrðir, að margir vilji kaupa þá orku, sem losnar, ef starfsemin í Straumsvík stöðvast.  Þú lætur jafnvel í það skína, að fyrirtæki bíði í röðum eftir því að fá að kaupa orku á því verði, sem Landsvirkjun telur samkeppnisfært.  Er ekki rétt, að þú upplýsir, hvaða fyrirtæki þetta eru, og hversu mikla orku þau vilja kaupa ? 

Ég hef rökstuddan grun um, að þú farir með rangt mál í báðum þeim atriðum, sem spurt er um hér að ofan.  Gríðarlegar lækkanir á orkuverði, þ.m.t. raforkuverði, hafa verið um allan heim, nema á Íslandi.  Mín skoðun er sú, að þú sért að verðleggja Landsvirkjun út af orkumarkaði.  Þess vegna tel ég líklegt, að þú munir kjósa að hunza þessa bón eða reyna að bera fyrir þig trúnað."

Blekbóndi tekur undir þá hörðu gagnrýni, sem hér kemur fram á forstjóra Landsvirkjunar.  Það er ljóst, að hann hefur glatað trausti a.m.k. nokkurra þeirra, sem um orkumál fjalla opinberlega á Íslandi.  Á meðan ekki heyrist múkk frá stjórnarmönnum Landsvirkjunar, hafa þeir að sama skapi glatað trausti.  Nú er spurning, hvort þeir, sem skipa í þessa stjórn, ráðherrar og aðrir þingmenn, beri enn traust til stjórnarmanna sinna, eða hvort þeir ætla að reka af sér slyðruorðið og fjalla um uppsafnaðan stjórnunarvanda Landsvirkjunar og láta síðan verkin tala ?  Annað getur reynzt landsmönnum, eigendum umrædds fyrirtækis, þungt í skauti.