Af orkumálum Evrópu

Nú hefur nýskipaður forseti Framkvæmdastjórnar Evrópusambandsins - ESB - í innsetningarræðu gert grein fyrir sínum helztu stefnumiðum.  Hann ætlar ekki að stækka ESB á næstu 5 árum, og af því leiðir, að hann ætlar ekki að setja tíma og fjármuni sambandsins í viðræður, sem ekki eru í gangi núna. 

Það er engum blöðum um það að fletta, að efnislega stöðvaði fyrrverandi utanríkisráðherra, Össur Skarphéðinsson, viðræðurnar í janúar 2013, eftir að ESB hafði reynzt ófáanlegt til að ræða sjávarútvegs- og landbúnaðarmál við hann og menn hans á forsendum skilmála Alþingis.  Núverandi utanríkisráðherra, Gunnar Bragi Sveinsson, sleit þessum viðræðum með því að leysa samninganefndina frá störfum og tilkynna ESB um afstöðu ríkisstjórnarinnar til inngönguferlis.  Þess vegna sagði Juncker við Íslendinga, hvað sem líður farsakenndum furðutúlkunum Árna Páls, formanns Samfylkingar, í ræðu sinni, að ESB yrði því miður ekki tilbúið til að taka upp þráðinn fyrr en árið 2019.  Aðstoðarkona Junckers hefur síðan nafngreint þær þjóðir, sem Juncker átti við, og er Ísland þar á meðal. Enn verður Árni Páll að gjalti.

Carl Bildt virðist vera óánægður með þessa þróun mála, en hvorki Stórsvíinn né smámörlandinn fá nokkru breytt um "fait accompli" - frágengið mál í Brüssel.

Þessi frestun kemur sér ágætlega fyrir Íslendinga.  Á næstu 5 árum mun þróun ESB skýrast, og vonandi mun íslenzka hagkerfinu vaxa svo fiskur um hrygg, að landsmenn geti keikir gengið til samninga við þá, sem þá lystir að starfa nánar með.  Hvernig fer með núverandi umsókn, er nánast formsatriði.  Hún er dauð og hrökk upp af á meðulum frá ESB.  Það er aðeins eftir að auglýsa útförina, og hún mun fara fram án viðhafnar, þó tæplega í kyrrþey. 

Á sviði orkumála er margt á döfinni hjá ESB, enda hafa orðið atburðir og reyndar stefnumótun, sem knýja nú þróunina áfram.  Fróðlegt er fyrir Íslendinga að fylgjast með þessu, þó að Ísland sé of fjarri Bretlandi og meginlandinu til að geta með góðu móti tengzt þessari þróun, nema óbeint, og vegna vaxandi innflutningsþarfar Evrópu á orkukræfum vörum, sem gerir Íslendingum kleift að flytja utan alla orku, sem þeir kæra sig um að virkja, sem framleiðsluvörur með orku sem framleiðsluþátt.

Það er kunnara en frá þurfi að segja, að þýzka ríkisstjórnin hefur ákveðið að loka kjarnorkuverum landsins fyrir 2030.  Þá á að vinna a.m.k. 20 % raforkunnar úr endurnýjanlegum orkulindum í öllum ESB löndunum árið 2020. 

Þriðji hvatinn og ekki sá minnsti er stríð ESB við Rússa út af Úkraínu.  Það harðnar enn, og það verður að skrifa dráp á tæplega 300 manns, er glæpamenn, sem starfa í skjóli rússnesku ríkisstjórnarinnar, hvort sem þeir eru í rússneskum herklæðum eða í felubúningum, og þiggja af þeim vopn, skutu niður farþegaflugvél með tæplega 300 manns innanborðs í lofthelgi Úkraínu.  Það er glæpsamlegur verknaður, sem ógnar friði í Evrópu og Rússar bera ábyrgð á, þó að þeir beri af sér sakir, sem er lítilmannlegt.  Ekkert annað en kúvending Rússa í málefnum Austur-Úkraínu er siðferðislega ásættanlegt, en Pútín er búinn að koma sér í úlfakreppu og á óhægt um vik. Slíkir stjórnmálamenn eru hættulegir og þá þarf að fjarlægja.  

ESB er nú þegar búið að setja í gang 250 rafmagns- og gasverkefni til að verða í minni mæli háð Rússum um orku.  Eitt af þeim er að stuðla að nýtingu gríðarlegra jarðgaslinda, sem nýlega hafa fundizt undir botni austanverðs Miðjarðarhafs.  Eru mestu lindirnar í lögsögu Ísraels og Kýpur að því, er virðist.  Árið 2017 á að ljúka fyrsta áfanga lagnar lengsta sæstrengs í heimi.  Lögnin verður alls 1520 km löng í þremur hlutum.  

Strengurinn mun flytja rafmagn, sem framleitt verður í Ísrael og á Kýpur og sent verður um Kýpur og Krít til meginlands Grikklands, þar sem það mun fara inn á stofnkerfi Evrópu, líklega eftir talsverðar styrkingar á rafkerfinu.  Það verða líka tengingar við stofnkerfi Kýpur og Krítar til að draga verulega úr eldsneytis- og rafmagnskostnaði eyjarskeggjanna. 

Leiðin er sem sagt alls 1520 km löng, þar af eru 3 hlutar sæstrengir, 330 km, 880 km og 310 km.  Frá tæknilegu sjónarmiði er það lengd hvers hluta, sem máli skiptir, því að í áfangastöðunum á landi gefst tækifæri til að hækka spennuna og vega þannig upp spennufall á leiðinni.  Af þessum sökum mun Miðjarðarhafsstrengurinn geta notazt við kerfisspennu, sem sæstrengir hafa þegar verið gerðir fyrir, en Íslandsstrengurinn þarf líklega enn hærri spennu til að töpin verði fjárhagslega viðráðanleg.

Hvers vegna reiknar Landsvirkjun ekki með viðkomu í Færeyjum fyrir sinn sæstreng ?  Þá væri hægt að selja Fæeyingum rafmagn og minnka flutningstöpin.  Mest öll raforka Færeyinga er unnin með jarðefnaeldsneyti.  Það kann að verða viðskiptagrundvöllur fyrir sölu rafmagns frá Íslandi með viðkomustað í Færeyjum á leið til Skotlands, ef einhvern tíma finnst viðskiptagrundvöllur fyrir streng á milli Íslands og Skotlands, sem höfundur þessa pistils reyndar telur hverfandi líkur á.  Öðru máli gegnir um minni og styttri streng til Færeyja.  

Téðir sæstrengir í Miðjarðarhafinu verða á dýpi allt að 2,2 km, sem er tvöfalt mesta dýpi áformaðs sæstrengs frá Íslandi til Skotlands.  Sá hluti Miðjarðarhafsstrengsins, sem verður á mestu dýpi, verður með álleiðara í stað koparleiðara annars staðar.  Þetta þýðir tæknilegt gegnumbrot við hönnun nægilega sterkra strengja fyrir hinn feiknarlega togkraft, sem þeir verða fyrir við lögn á mikið dýpi.  Ber að fagna því, og verður þá einni tæknilegri hindrun af nokkrum slíkum rutt úr vegi Íslandsstrengsins. 

Það hafa verið uppi miklar efasemdir um hagkvæmni þess að leggja 1000 km langan sæstreng frá Íslandi með aðeins 700 MW flutningsgetu, svo að ekki sé nú minnzt á véfréttir af hugmynd úr Háaleitinu um að flytja aðeins núverandi yfirfallsorku um hann.  Fjárfestar munu missa neðri kjálkann niður á bringu, þegar þeir heyra um slíka nýtingu á 500 milljarða kr fjárfestingu. 

Téður Miðjarðarhafsstrengur mun geta flutt 2000 MW eða 2,0 GW.  Það er svipað og allt uppsett afl í vatnsafls- og jarðgufuvirkjunum Íslands.  Orkulindir Íslands eru litlar á alþjóðlegan mælikvarða, ef hugsanlegum olíu- og gaslindum er sleppt, en mjög miklar á innlendan mælikvarða vegna fámennis.  Kostnaðaráætlun Miðjarðarhafsstrengsins með endabúnaði hljóðar upp á 3,5 milljarða evra eða 4,7 milljarða USD.  Strengurinn á að geta flutt jafnstrauminn í báðar áttir, eins og áform eru uppi um með þann íslenzka.  

Einingarkostnaður Miðjarðarhafsstrengsins er 3,1 MUSD/km, en þess íslenzka 4,0 MUSD/km samkvæmt kostnaðaráætlun Hagfræðideildar Háskóla Íslands.  Mismunurinn, tæp 30 %, kann að stafa af dýpri legu Íslandsstrengsins.  

Íslandsstrengurinn hefur of litla flutningsgetu fyrir hagkvæman rekstur á svo löngum og sterkbyggðum sæstreng, en aflflutningur um hann, 700 MW, verður jafnframt of mikill fyrir tengingu við hið litla íslenzka stofnkerfi rafmagns og getur hreinlega myrkvað landið við bilun. 

Íslandsstrengurinn er þess vegna sem stendur óburðug hugmynd frá viðskiptalegu og tæknilegu sjónarmiði.  Í hausthefti tímaritsins Þjóðmála mun verða sýnt fram á, að síðasta útgáfa af viðskiptahugmynd Landsvirkjunarmanna um að flytja raforkuna fram og til baka eftir strengnum, geyma hana að næturþeli í íslenzkum miðlunarlónum og nota hana endanlega sem jöfnunarrafmagn til að jafna bilið á milli framboðs og eftirspurnar á Bretlandseyjum að deginum gengur ekki upp, viðskiptalega, því að þá þarf tvisvar að borga háan flutningskostnað um strenginn, sem leggst ofan á verð næturrafmagns frá Bretlandi, þannig að kostnaðurinn við afhendingu að deginum á Bretlandi verður:    K = 50 + 2 x 140 =330 USD/MWh. 

Með þessar upplýsingar við hendina er áhugavert að bera saman flutningskostnað um Miðjarðarhafsstrenginn og Atlantshafsstrenginn á milli Íslands og Skotlands.  Höfundur þessa pistils hefur áður reiknað út flutningskostnað um þann síðarnefnda, 140 USD/MWh, og með sömu forsendum fékk hann út fyrir þann fyrrnefnda 65 USD/MWh, sem skapar grundvöll fyrir viðskipti með orku til Evrópu.  Þannig er flutningskostnaður Ísraelsstrengs til Evrópu innan við helmingur af flutningskostnaði Íslandsstrengs til Evrópu.  Mismuninn má aðallega skýra með hagkvæmni stærðarinnar.  Íslandsstrengurinn er allt of lítill til að bera sig, þó að einhverjum hafi tekizt að reikna flutningskostnað um hann 40 USD/MWh, þá skal hér bera brigður á þá útreikninga, og nægir að bera sæstrengskostnaðinn saman við kostnaðinn af Kárahnjúkavirkjun, sem framleiðir svipað orkumagn og strengurinn á að flytja á hverju ári.  Hún kostaði aðeins fjórðung af kostnaðaráætlun sæstrengs, hefur a.m.k. tvöfaldan afskriftartíma, 1/3 af hlutfallslegum rekstrarkostnaði og ávöxtunarkrafan var mun lægri, þar sem áhætta fjárfestingar Kárahnjúkavirkjunar var mjög lítil vegna langtíma orkusamnings um trygg viðskipti við Alcoa.  Hvernig dettur mönnum þá í hug að kynna flutningskostnað 40 USD/MWh til sögunnar, sem er aðeins u.þ.b. tvöfaldur vinnslukostnaður í Kárahnjúkum ?

Kýpurbúar greiða einna hæst verð fyrir rafmagn í Evrópu eða 26 Ecent/kWh, sem jafngildir 350 USD/MWh.  Til samanburðar greiða Ísraelsmenn 110 USD/MWh í smásölu.  Þá má gera ráð fyrir heildsöluverði á hvorum stað um 180 USD/MWh og 60 USD/MWh.  Gera má ráð fyrir, að vinnslukostnaður raforku í stóru gasorkuveri í Ísrael verði ekki hærri en 50 USD/MWh.  Þá verður kostnaður raforku, sem afhent er við strengenda á Grikklandi, um 115 USD/MWh, sem er svipað og markaðsverð á meginlandi Evrópu um þessar mundir.  Raforkuverð á Kýpur mun stórlækka og líklega einnig á Krít.  Hér er þess vegna grundvöllur til viðskipta í mótsetningu við tenginguna Ísland-Skotland, og tæknilegu vandamálin með tengingu sæstrengs við stofnkerfi, sem er aðeins þrefalt að stærð á við flutningsgetu strengs, verða ekki fyrir hendi.   

"Spurn eftir rafmagni í Evrópu er einstök. . . . Við teljum, að í framtíðinni muni jafnvel verða markaður fyrir annan streng", sagði Nasos Ktorides, stjórnarformaður í PPC-Quantum Energy, sem er samstarfsvettvangur Kýpur Quantum Energy og PPC Grikklands, sem er þeirra Landsvirkjun.  Þetta er áreiðanlega rétt mat. 

Í þessari stöðu eru viðskiptatækifæri Íslands hins vegar ekki fólgin í sæstreng, heldur að nýta raforkuna hér innanlands til að framleiða vörur fyrir evrópskan markað.  Því orkukræfari sem framleiðslan er, þeim mun meiri ávinningur verður af viðskiptunum í ljósi orkuskortsins í Evrópu og baráttunnar við Rússland.