Sæstrengsblæti og stendur á fimmtugu

Landsvirkjun á sér gagnmerka hálfrar aldar sögu, en þann 1. júlí 1965 var hún stofnsett með lögum frá Alþingi.  Þessi lög voru síður en svo óumdeild, og það átti reyndar við í enn ríkari mæli um lögin, sem sett voru næsta ár á eftir og fjölluðu um stofnun Íslenzka Álfélagsins hf í Straumsvík. Segja má, að afturhaldið í landinu hafi tekizt á flug í umræðunum um stofnun þessara tveggja fyrirtækja, sem hvorugt gátu án hins verið, því að hér var brotið blað í atvinnuþróun landsins og lagður traustur grunnur að iðnvæðingu þess með hagfelldri nýtingu endurnýjanlegra orkulinda. Allt orkar tvímælis, þá gert er, segir máltækið, en fyrir atvinnuþróun og lífskjör í landinu voru hér stigin gæfuspor.

Stofnaðilar Landsvirkjunar voru ríki og borg, og gengu virkjanir borgarinnar, t.d. Sogsvirkjanir, inn í Landsvirkjun, en vegna samninga Landsvirkjunar við Alusuisse um orkusölu til ISAL í Straumsvík varð hún þegar í stað að hefjast handa um hönnun og byggingu stærstu virkjunar Íslands á þeim tíma og fram að Kárahnjúkavirkjun, Búrfellsvirkjun.

Því miður fylgdu bölbænir andstæðinga þessara stórhuga áforma hönnun og byggingu Búrfellsvirkjunar, og fullyrtu andstæðingar hennar, að hún yrði óstarfhæf stóran hluta vetrar vegna krapa og ísingar við inntaksmannvirkin.  Hér reyndist skrattinn vera málaður á vegginn, eins og yfirleitt hefur orðið reyndin síðar, þegar afturhaldið hefur þvælzt fyrir mikilvægum framkvæmdum.  Á upphafsárunum voru vissulega vandamál vegna grunnstinguls við inntaksristar Búrfellsvirkjunar haust og vor, en starfsmenn hennar og verktakar leystu þessi rekstrarvandamál farsællega. 

Annað vandamál frumbýlingsáranna var ofurveik tenging höfuðborgarsvæðisins og álversins í Straumsvík við stofnkerfið, því að aðeins ein háspennulína tengdi þetta meginálag við Búrfellsvirkjun, og hún slitnaði einu sinni vegna ísingar á hafinu yfir Hvítá.  Stóð þá glöggt með reksturinn í Straumsvík, en frumkvöðlarnir þar náðu þó með dugnaði og seiglu að takmarka tjónið, eins og kostur var. Má segja, að raforkukerfi landsins hafi á þessum árum og fram um aldamót verið vanbúið fyrir stóriðjuálag, þar sem miklar kröfur eru gerðar til raforkugæða.

Mikið vatn hefur runnið til sjávar síðan þetta var, og afhendingaröryggi raforku tekið stakkaskiptum, þó að betur megi, ef duga skal samkeppnihæfni Íslands á sviði raforkugæða.  Jafnframt hefur Landsvirkjun vaxið fiskur um hrygg, þó að flutningur raforku sé ekki lengur á hennar könnu, heldur Landsnets, vegna tilskipunar Evrópusambandsins, ESB, um að efla samkeppnisumhverfi raforkugeirans með því að kljúfa hann upp í orkuvinnslu, orkuflutning, orkudreifingu og orkusölu. 

Velgengni Landsvirkjunar er ánægjuefni og ekki þjóðhagslegt vandamál, því að hún hefur leitt til lægsta raforkuverðs til almennra fyrirtækja og almennings, sem um getur í heiminum. Frjálsri samkeppni stafar hins vegar ógn af hlutfallslegri stærð Landsvirkjunar á raforkumarkaðinum, þar sem hún er markaðsráðandi með um 70 % markaðarins. Hún er þess vegna verðmyndandi á markaði, hvort heldur um er að ræða forgangsorku eða afgangsorku.  Hún er reyndar næstum einráð á afgangsorkumarkaðinum og jöfnunarorkumarkaði. Þrátt fyrir þetta hefur forgangsorkumarkaðurinn þróazt með hagfelldum hætti hingað til fyrir neytendur, en á afgangsorkumarkaði hefur hins vegar verið kvartað opinberlega undan framkomu fyrirtækisins við viðskiptavini, sem sumir hverjir hafa fjárfest mikið til að nýta afgangsorku, sem tölfræðilega á að vera fyrir hendi í mismiklum mæli í 27 ár af 30. 

Um nokkra hríð og þó aðallega í tíð fyrrverandi og núverandi stjórnar Landsvirkjunar og núverandi forstjóra hennar, Harðar Arnarsonar, hefur Landsvirkjun kynnt áhuga sinn á að stækka markað sinn verulega, og hún hefur lagt í undirbúningsvinnu og kostnað þess vegna, þó að vafi geti leikið á, að sú viðskiptahugmynd sé í samræmi við lögin um Landsvirkjun og mikill vafi sé enn ríkjandi um þjóðhagslega hagkvæmni hennar, en gera verður kröfu um hana til ríkisfyrirtækis. 

Þann 18. nóvember 2010 fór fram kynning á vegum Landsvirkjunar á viðskiptahugmynd um 700 MW, 1170 km langan sæstreng á milli Íslands og Skotlands, sem leggja þyrfti að allt að 1100 m dýpi, sem er verulegum tæknilegum annmörkum háð.  Helztu röksemdir  hennar fyrir þessari 30 % stækkun markaðar síns voru þá:

• vaxandi munur á orkuverði Íslands og grannríkja og því hugsanlegt að auka arð Landsvirkjunar með þessu verkefni. [BJo: Landsvirkjun birti samtímis spá um orkuverð í Evópu til ársins 2035.  Samkvæmt þessari spá átti raforkuverð í Þýzkalandi, Bretlandi og Hollandi að hækka úr um 50 USD/MWh í um 115 USD/MWh. Hér er um stigul að ræða, sem nemur 2,6 USD/MWh á ári, sem eftir olíuverðlækkanir 2014 vegna aukins framboðs, t.d. á jarðgasi, og minni aukningar eftirspurnar vegna bættrar nýtni og minnkandi hagvaxtar í heiminum vegna aukinnar öldrunar, er orðin óraunhæf. Það vekur athygli, að í þessari spá var áætlaður sami verðstigull á Íslandi, sem að jafnaði gæfi á téðu 25 ára tímabili 4,3 % árlega raunhækkun raforkuverðs.  Þetta er að mati höfundar þessa pistils, BJo, algerlega óásættanlegt markmið hjá markaðsráðandi ríkisfyrirtæki, og eigandinn, með fulltrúa sína á Alþingi, hefur ekki og mun líklega aldrei samþykkja þetta, enda óvíst um þjóðhagslega hagkvæmni.  Þetta er væntanlega það, sem Hörður Arnarson á við í grein sinni í Morgunblaðinu, laugardaginn 25. apríl 2015:                "Verðmæti til framtíðar - Það er okkar hlutverk að horfa fram á veginn og búa í haginn fyrir afkomendur okkar með því að hámarka afrakstur af þeim orkulindum, sem fyrirtækinu er trúað fyrir, með sjálfbæra nýtingu, verðmætasköpun og hagkvæmni að leiðarljósi."]
• Betri nýting virkjana, einkum vatnsaflsins. [BJo: Nú hefur komið fram hjá Landsvirkjun, að búið sé að selja megnið af ónýttri orku, svo að lítið sem ekkert er þá eftir fyrir sæstreng.  Fulltrúar Landsvirkjunar vísa oft til Noregs, því að þaðan hafa verið lagðir nokkrir sæstrengir til nágrannalandanna án þess að virkja nokkuð fyrir þá.  Hér er hins vegar verið að bera saman tvö ólík raforkukerfi, því að svipað hlutfall húsnæðis er í Noregi hitað upp með rafmagni og hérlendis með jarðhita.  Þar af leiðandi er toppálag í Noregi hlutfallslega ferfalt meira en á Íslandi, og hérlendis, þar sem álag á raforkukerfið er tiltölulega jafnt allan ársins hring, er þess vegna ekkert borð fyrir báru fyrir markaðssókn af þessu tagi.  Hlutfall hreins útflutnings raforku og vergrar raforkunotkunar í Noregi hefur verið á bilinu - 9 % (innflutningur) til + 16 % (útflutningur) á ári.  Til samanburðar mundi áætlaður orkuútflutningur á 5200 GWh/a um téðan 700 MW sæstreng nema tæplega 30 % af núverandi raforkunotkun á Íslandi.  Þetta sýnir í hnotskurn, hversu miklu meiri áhrif íslenzk-brezki sæstrengurinn hefði á íslenzka raforkukerfið og markaðinn en allir sæstrengirnir hafa í Noregi. Málpípum sæstrengs væri sæmra að kynna sér málin áður en þær bera innantóman samanburð á eplum og appelsínum á borð fyrir lesendur sína.]
• Aðgengi að stórum raforkumarkaði. [BJo: Það er draumsýn Landsvirkjunar að stækka markað sinn verulega og geta jafnframt keypt orku til landsins, ef hér verður orkuleysi. Með þessu móti yrði Landsvirkjun ríki í ríkinu, mundi ná nánast einokunarstöðu, og raforkuverðið á innanlandsmarkaði mundi hækka upp úr öllu valdi, enda er óheimilt samkvæmt jafnræðisreglum ESB að mismuna fólki og fyrirtækjum á samtengdum orkumarkaði. Það er freistandi fyrir virkjunar- og lónseigendur að selja orku um sæstrengi til útlanda, t.d. þegar lygnt eða sólarlítið er þar, og miðla fallorku vatnsaflsvirkjana af gáleysi, svo að þau nánast tæmist á útmánuðum. Við slíkar aðstæður yrði Ísland háð orkuflutningi um einn sæstreng, sem er óásættanlega lítið afhendingaröryggi forgangsorku. Um þetta eru dæmi frá Noregi, en Noregur er hins vegar þokkalega vel tengdur við nágrannalöndin um NORDEL-samkeyrslukerfið. Það er vissulega stefna ESB að samtengja orkukerfi ESB-landanna rækilega, og er miðað við flutningsgetu yfir landamæri um 20 % af meðalaflþörf 2020.  700 MW sæstrengur jafngildir 35 % af núverandi meðalaflþörf Íslands, og tækni og kostnaður setja þessu markmiði ESB eðlilegar skorður, hvað Ísland varðar, hvað sem síðar verður.]
• Landsvirkjun áætlaði kostnað af öllum mannvirkjum téðrar strengframkvæmdar að meðtöldum nauðsynlegum virkjunum um 2500 MEUR, sem á þáverandi gengi nam um MUSD 3300.  Þetta er miklu lægra en Hagfræðistofnun Háskóla Íslands áætlaði nokkru síðar, og er þess vegna líklega gróf vanáætlun.
• Í téðri kynningu Landsvirkjunar var reiknað með afltöpum í sæstreng til Skotlands 6 %.  Að viðbættum töpum í íslenzka flutningskerfinu, afriðlum og áriðlum á landtökustöðum verða heildartöpin ekki undir 10 % með núverandi tækni. Með þessu gildi hefur höfundur þessa pistils reiknað í útreikningum sínum á flutningskostnaði og varðandi tapskostnaðinn reiknað með meintu markaðsverði á Englandi. 
• Landsvirkjun reiknaði með ótrúlega háum nýtingartíma toppafls eða 7430 klst/a í kynningu sinni, sem svarar til hámarksálags í 85 % af árinu.  Í sömu kynningu var hins vegar boðað, að "horft er til þess að selja toppafl ekki síður en grunnafl".  Þetta gengur ekki upp.  Miðað við þekkta bilanatíðni og viðgerðartíma, sem getur varað mánuðum saman á biluðum sæstreng á milli Íslands og Skotlands, er óvarlegt að reikna með hærri nýtingartíma en 6000 klst/a.
• Landsvirkjun lagði til grundvallar hagkvæmniútreikningum sínum orkuverð, sem hún taldi hafa verið fáanlegt á Bretlandseyjum árið 2009, 60 EUR/MWh, og taldi það mundu duga fyrir bæði virkjanakostnaði hérlendis á ótilgreindu afli og flutningskostnaði um sæstrenginn.  Þó að evran hafi árið 2009 verið mun sterkari en hún er nú, er þetta alveg af og frá hjá Landsvirkjun.  Raunhæfur flutningskostnaður um 700 MW sæstrengsmannvirki, þegar lagður er saman stofnkostnaður og rekstrarkostnaður að meðtöldum orkutapskostnaði og með ávöxtunarkröfu 10 % og afskriftatíma 25 ár, sem er ekki of í lagt fyrir svo áhættusama framkvæmd, er 140 USD/MWh.
• Téð markaðsverð, 60 EUR/MWh, er nálægt því að vera markaðsverð raforku á Englandi um þessar mundir, sem er talið vera 45 GBP/MWh eða 67 USD/MWh m.v. gengi 1 GBP=1,49 USD.  Verð frá nýju kjarnorkuveri á Englandi er núna 92,5 GBP/MWh eða um 140 USD/MWh.  Þetta verð er talið, að Bretar væru tilleiðanlegir að greiða um umsaminn tíma fyrir græna orku frá Íslandi.  Það er hins vegar ófullnægjandi fyrir raforkusölu frá Íslandi, því að eftir er að reikna vinnslukostnað raforku á Íslandi og bæta honum við flutningskostnaðinn.  Heildarkostnaður orku frá Íslandi er þannig um 170 USD/MWh út af 700 MW streng, sem er of hátt fyrir Bretlandsmarkað um fyrirsjáanlega framtíð.  Miðað við beztu upplýsingar nú um kostnað slíks verkefnis, virðist alls enginn viðskiptagrundvöllur vera fyrir verkefninu; ekki einu sinni innan ramma niðurgreiðslna brezka ríkisins á endurnýjanlegri orku.

Af þessum sökum er nú komin fram hugmynd hérlendis um öflugri sæstreng en ofangreindan, sem lækkað gæti flutningskostnaðinn.  Var nefndur 1200 MW sæstrengur, sem jafngildir rúmlega 70 % aukningu á flutningsgetu.  Var í sömu andrá nefnt, að fyrir þennan streng þyrfti að virkja 600 MW af vatnsafli og 600 MW af jarðgufu.  Þetta er ekkert smáræði á íslenzkan mælikvarða, og slagar vatnsaflið upp í aflgetu Kárahnjúkavirkjunar, stærstu virkjunar Íslands, og jarðgufuvirkjanirnar nema tvöfaldri aflgetu núverandi Hellisheiðarvirkjunar, enda nemur þetta hvorki meira né minna en 50 % af núverandi uppsettu afli sjálfbærra virkjana.  Þetta sýnir í hnotskurn, að um allt aðra Ellu er að ræða en norsku sæstrengina, sem ekkert hefur verið virkjað fyrir vegna mikillar ónýttrar aflgetu þar í landi, en miðlunargeta lónanna er hins vegar sniðin við að duga í 27 ár af 30 í röð.

Samkvæmt upplýsingum í enska tímaritinu The Economist, 17.-23. janúar 2015, bls. 5 í "Special Report on Energy & Technology", nemur stofnkostnaður þessara flutningsmannvirkja USD 6,0 milljörðum.  Þá fæst orkuflutningskostnaður þessara mannvirkja 125 USD/MWh með sömu forsendum og áður eru raktar fyrir 700 MW streng, og hefur þá stækkun strengsins og aukinn orkuflutningur lækkað flutningskostnaðinn um 15 USD/MWh eða 11 %.

Ef áfram er reiknað með, að brezk stjórnvöld mundu vilja greiða sama verð fyrir græna orku frá Íslandi og þau eru fús til að greiða fyrir orku frá nýju kjarnorkuveri um þessar mundir, jafngildi 140 USD/MWh, sem er um 20 USD/MWh hærra en þau þurfa að greiða fyrir orku frá vindorkuverum á landi um þessar mundir, þá fást aðeins 15 USD/MWh fyrir orkuna frá Íslandi, sem er sennilega aðeins um 40 % af kostnaðarverði næstu 1200 MW í vatnsafli og jarðgufu að jafnaði. 

Með öðrum orðum þyrftu brezk stjórnvöld að greiða sem svarar til  P=125 + 35 = 160 USD/MWh, sem er 14 % hærra en þau þurfa að greiða fyrir innlenda orku, sem ekki veldur gróðurhúsaáhrifum við vinnslu.  Miðað við núverandi markaðsaðstæður jafngildir þetta niðurgreiðslum úr brezka ríkissjóðnum um 90 USD/MWh.  Viðfangsefnið gagnvart brezku ríkisstjórninni er þá að fá pottþétta skuldbindingu frá henni um kaup á 7200 GWh/a á 160 USD/MWh í 30 ár.  Þetta gæti jafngilt MUSD 650 eða um ISK 90 milljörðum á ári.  Það er hins vegar enginn umframhagnaður fólginn í þessum viðskiptum Landsvirkjunar eða annarra virkjunarfyrirtækja á Íslandi miðað við að selja þessa orku til atvinnustarfsemi á Íslandi. Þetta virðist vera ferð án fyrirheits.

Í tilvitnaðri grein Harðar Arnarsonar ritar hann eftirfarandi undir millifyrirsögn:

"Viðskiptaforsendur ráða":

"Það er mikilvægt að hafa í huga, að sæstrengur er eins og hver annar viðskiptavinur og hvert annað tækifæri í  hugum okkar."

Þetta getur varla verið rétt.  Viðskiptahugmyndin að baki sæstrengnum er að gera út á stórfelldar niðurgreiðslur úr brezka ríkissjóðnum á grundvelli stefnumörkunar ESB og brezka þingsins um 40 % orkunotkunar Bretlands á landi úr endurnýjanlegum orkulindum árið 2030.  Auðvitað er það ekki venjulegt viðskiptalíkan, að meira en helmingur söluandvirðis viðskiptanna komi sem niðurgreiðslur úr ríkissjóði erlends ríkis. 

Það ber að gjalda varhug við málflutningi Landsvirkjunar, sem snýst um, að hún hafi fundið gullgæs.  Slíkt er fjarri öllu lagi.  Ríkissjóður Bretlands er nú rekinn með halla, og hann er stórskuldugur.  Hvað ætlar Landsvirkjun að gera eftir að vera búin að virkja 1200 MW, ef ríkisstjórn Stóra-Bretlands, eða Englands eftir klofning UK, tilkynnir, að hún sjái sér engan veginn fært að standa við skuldbindingar sínar og taki sér neyðarrétt til að rifta samningum um niðurgreiðslur á verði orku frá Íslandi ? 

Minnir þetta ekki óþarflega mikið á útrásarvíkingana, sem settu fyrirhyggjulaust á Guð og gaddinn ?  Hér er teflt á tæpasta vað, þar sem virkjunarfyrirtæki á Íslandi gætu setið með skeggið í póstkassanum (norskt orðalag), þ.e. staðið uppi með gríðarlegar fjárfestingar, sem lítil not eru fyrir vegna tæknilegra bilana á frumsmíði og/eða samningsbrigða erlendrar ríkisstjórnar.  Íslendingar hafa slæma reynslu af fjármálalegum samskiptum við erlendar ríkisstjórnir eftir bankahrunið, þar sem íslenzkir hagsmunir voru fyrir borð bornir, og var þar brezka ríkisstjórnin ekki barnanna bezt í þeim efnum, svo að vægt sé til orða tekið.  Sannaðist þar hið fornkveðna, að enginn er annars bróðir í leik.

 

 

 

 

 

   

 

 

 

 

Athugasemdir

[Gunnar Heiðarsson, 2.5.2015 kl. 08:23]

Góð grein hjá þér Bjarni. Því miður virðast draumóramennirnir fá hljómgrunn hjá þjóðinni, enda málflutningur þeirra meir í ætt við kosningaslag en staðreyndir.

Forstjóri Landsvirkjunar talar mikið um að auka þurfi arðsemi Landsvirkjunnar. Arðsemi þess fyrirtækis er mjög góð, reyndar frábær. Eigendurnir, landsmenn, fá stórann hluta þeirrar arðsemi í eigin vasa, í gegnum ódýrt rafmagn. Af þessu erum við öfunduð um allan hinn vestræna heim. Þessi arðsemi er að öllu leyti til komin vegna þess stórhug sem menn höfðu, þegar ákveðið var að byggja upp rafmagnsframleiðsluna í landinu og koma eins öruggu rafmagn á hvern bæ eins og hægt var. Sú uppbygging gat einungis orðið til með stórum raforkukaupendum, stóriðju. Að vísu hefur látið undan í þessari uppbyggingu, sem er jú eilíf, hin síðari ár. Orkuframleiðslan er ekki nægjanleg til að sinna þeirri þörf sem í landinu er og flutningskerfið er bæði farið að eldast sem og að eðlileg framþróun í uppbyggingu þess hefur ekki verið við haldið.

Það sem mér kemur þó mest á óvart er að þeir sem eru á móti aukningu á raforkuframleiðslu, eru á móti eðlilegri uppbyggingu og þróun dreifikerfisins, mæla þessum blessaða rafstreng bót. Það er eins og það sé allt í lagi að virkja hvern foss og hvern kver í landinu og allt í lagi að leggja raflínur um viðkvæmustu ferðamannastaðina, bara ef rafmagnið er ekki notað til stóriðju, að það verði sent ónýtt úr landi. Jafnvel þykir þessu fólki ekkert athugunarvert við að raforka til heimila muni stór hækka, bara ef megnið af okkar orku flyst ónotuð burt úr landinu. Þetta er undarlegur hugsanaháttur, svo ekki verði meira sagt.

Það væri annað og verra ástand í orkumálum okkur Íslendinga ef ekki hefði komið til stóriðjan og orkuuppbyggingin sem henni fylgdi. Þá væru enn flestir sveitabæir án landrafmagns, orkuverð til heimila svo hátt að fáar fjölskyldur stæðu undir því og Landvirkjun sennilega ekki til. Afhendingaröryggi til þeirra sem þó hefðu aðgang að landrafmagni væri með mun verra og engin leið fyrir orkuframleiðendur til að taka á þeim orkutoppum sem óneitanlega verða til. Skammtanir við slíkar aðstæður, eins og t.d. á aðfangadagskvöld, væru eðlilegar í okkar þjóðfélagi.

Menn geta haft mismunandi skoðanir á stóriðjunni, en enginn getur deilt um að vegna hennar erum við Íslendingar í algjörri sérstöðu í hinum vestræna heimi, bæði varðandi orkuöryggi heimila sem og lágu orkuverði.

[Helga Kristjánsdóttir, 2.5.2015 kl. 11:46]

Góð grein og þakkarverð.      Gunnar,þarna lýsir þú tvöfelldni þessara afla rækilega.Þakka guði fyrir að þau eru ekki við völd. 

[Bjarni Jónsson, 2.5.2015 kl. 18:29]

Sæl verið þið, Gunnar og Helga;

Þú nefnir, Gunnar, að forstjóri Landsvirkjunar tali um, að auka þurfi arðsemi hennar.  Höfum þá í huga, að aukinni arðsemi Landsvirkjunar mun fylgja meiri áhætta en hún tekur núna, eins og ég rek í vefgreininni.  Ég sýni reyndar einnig fram á það þar, að téðum sæstreng fylgir að öllum líkindum tap, en ekki gróði, eins og dæmið lítur út um þessar mundir, og þróunin er ekki hliðholl arðsemi þessa sæstreng.  Niðurstaðan er, að sæstrengur frá  Íslandi til Skotlands, hvort sem hann er 700 MW eða 1200 MW, er meinloka.  Meintur stuðningur Landverndar og annarra slíkra væri náttúrulega fullkomin meinloka, og trúi ég ekki, að slík samtök ljái máls á slíku. Það er rétt, sem þú segir, Gunnar, að raforkukerfi landsins væri ekki svipur hjá sjón og hagkerfið á brauðfótum án orkusölusamninga til stóriðju. 

Alls konar fuglar eru að tjá sig um, að orkuverð til áliðnaðar sé allt of lágt.  Þeir skilja ekki, hvaða áhrif munurinn á afhendingarskilmálum raforku til álvers og annars álags á borð við gagnaver, kísilver eða gróðurhús hefur á kostnað virkjunar- og flutningsaðila.  Samt telja þeir sig í færum til að bera brigður á arðsemisútreikninga kunnáttumanna og eru með fullyrðingar út í loftið, sem hafa ekki við annað að styðjast en fullkomna fáfræði eða kannski blaðamannavizku í bezta tilviki.  Það þarf ekki lengur vitnana við.  Staðreyndir um rafmagnsverð til almennings og framlegð Landsvirkjunar tala sínu máli.