Mývatn

Nýjasta birtingarmynd ofálags á íslenzka náttúru af völdum ferðaþjónustunnar er "eyðilegging" Mývatns.  Botni vatnsins er lýst sem eyðimörk, þar sem ljós nær ekki niður af völdum bláþörunga og gerla. Ofálag ferðamannafjöldans á innviði samfélagsins kemur fram á fleiri sviðum, t.d. í heilbrigðisgeiranum, og verður hreinlega að taka upp beina gjaldtöku af erlendum ferðamönnum fyrir heilbrigðisþjónustu á Íslandi, svo að 2,0 milljónir slíkir kollsigli ekki læknisþjónustu 334 þúsund manna þjóðar.  Verður þá vonandi hægt að fjölga starfsfólki og mæta vaxandi eftirspurn án íþyngjandi útláta fyrir ríkissjóð Íslands. Slíka gjaldtöku af ferðamönnum er bráðnauðsynlegt að taka upp á fjölförnum stöðum, þar sem náttúran á undir högg að sækja, til að fjármagna mótvægisaðgerðir.  Við Mývatn, þar sem neyðarástand ríkir, kemur til greina að leggja sérstakt aðstöðugjald á fyrirtækin til að fjármagna mótvægisaðgerðir til bjargar náttúruverðmætum. 

Blágerlar dafna vel, þar sem ofgnótt er af köfnunarefni og fosfór.  Köfnunarefni í umframmagni gæti borizt eftir skurðum af túnum bænda og fosfórinn frá byggðinni og í sérstökum mæli frá hótelum og veitingastarfsemi. Afrennsli skurðanna í Mývatn hlýtur að hafa verið efnagreint m.v. allar rannsóknirnar, sem sagðar eru hafa farið fram við Mývatn, svo að það er þá vitað, hvort veita þarf skurðvatninu um hreinsistöð. 

Það lýsir ótrúlegu sleifarlagi, að hótel- og veitingarekstur skuli heimilaður í hjarta einnar viðkvæmustu náttúruperlu Íslands án þess að krefjast skilyrðislausrar beitingar beztu fáanlegu hreinsitækni á skolp frá þessari starfsemi og í ljósi aðstæðna tafarlausra aðgerða að viðlagðri sviptingu rekstrarleyfis.  Fram hefur komið, að nýjasta hótelið muni vera útbúið slíkri hreinsitækni, og mismunun eftir aldri starfseminnar er auðvitað ótæk í þessu sveitarfélagi sem öðrum. Þessi stjórnsýsla þeirra, sem véla með umhverfisvernd á staðnum og á vegum ríkisins er til háborinnar skammar.

Kostnaðaráætlun verkfræðistofu um nægjanlegar úrbætur í skolpmálum á vegum sveitarfélagsins mun hljóða upp á Mkr 300, sem í samhengi við heildarfjárfestingarþörf á ferðamannastöðum er lítil upphæð.  Framkvæmdasjóður ferðamannastaða ætti að koma að fjármögnun með sveitarfélaginu strax, og það er komið meira en nóg af því, að viðkomandi ábyrgðaraðilar lóni og góni út í loftið á meðan óafturkræft umhverfisslys á sér stað við Mývatn.

Um mengunarvarnir sitja atvinnuvegirnir ekki við sama borð.  Iðnaðinum er gert að setja upp beztu fáanlegu hreinsivirki á skaðlegar gastegundir og loftborið ryk ásamt beztu skolphreinsun og standa undir kostnaðinum sjálfur. 

Útgerðirnar búa við strangar mengunarvarnarkröfur um alla losun frá skipum. 

Virkjanafyrirtæki, sem eiga og reka jarðgufuorkuver hafa barizt við að þróa aðferðir til að draga úr losun brennisteinsvetnis út í andrúmsloftið að kröfu yfirvalda, og þau hafa einnig þróað aðferðir til að vinna CO2, gróðurhúsalofttegundina koltvíildi, úr afgasinu.

Hvernig stendur á því, að ferðaþjónustan kemst upp með stórfellda mengun og landeyðingu, sem líkja má við "hernað gegn landinu" á nútímavísu ?  Ferðaþjónustunni líðst að fara sínu fram, eins og starfsemin sé enn í reifum og fjöldi erlendra ferðamanna enn 0,2 milljónir á ári, en ekki 2,0.  Frumkvæðisleysi er stórkostlegur ljóður á ráði hennar sjálfrar, og sofandaháttur einkennir hegðun allra viðkomandi yfirvalda á þessu sviði. 

Náttúruverndarsamtök eru sem stungin líkþorni, þegar ferðaþjónustan er annars vegar, enda hafa þau í fávísi sinni löngum bent á ferðaþjónustu sem mun heppilegri atvinnugrein í umhverfislegu tilliti en t.d. iðnað.  

"O, sancta simplicitas", varð Rómverjum stundum að orði um "heilaga einfeldni". Það er kominn tími til að taka þessa atvinnugrein úr bómull og meðhöndla hana sem stórkostlega umhverfisvá og ógn við innviði landsins án alvarlegra mótvægisaðgerða. Engisprettufaraldur gæti einhverjum dottið í hug um ferðamannastrauminn. 

Enginn veit með vissu, hvort breytingarnar á Mývatni eru afturkræfar, og líklega eru þær það ekki að öllu leyti, t.d. brotthvarf kúluskítsins, sem var stóráfall að missa í alþjóðlegu samhengi.  Iðnaðarandstæðingar fjandsköpuðust lengi vel út í Kísiliðjuna við Mývatn og gerðu hana að blóraböggli breytinga í Mývatni til hins verra. Þeir höfðu sitt fram í nafni umhverfisverndar, og verksmiðjan var rifin, sem jafngilti einhæfara atvinnulífi og tekjumissi fyrir íbúana í grennd við vatnið og tekjumissi fyrir sveitarfélagið. 

Vöxtur ferðaþjónustunnar kann að einhverju leyti að hafa bætt þetta upp.  Að fjarlægja verksmiðjuna reyndist engu breyta um óheillaþróun Mývatns, enda einkenndist málflutningur iðnaðarandstæðinga af móðursýkislegum upphrópunum um, að náttúran yrði að njóta vafans.  Sams konar upphrópanir um ofnýtingu ferðaþjónustu á viðkvæmustu náttúruperlu Íslands hafa ekki farið hátt. 

Það er dæmigert, að þeir, sem að þessu sinni skáru upp herör um mótvægisaðgerðir, voru veiðiréttareigendur og veiðiréttarhafar í Mývatni og Laxá.  Sannast hér enn, að hinir raunhæfustu umhverfisverndarsinnar eru jafnan handhafar afnotaréttarins, en ekki "atvinnumótmælendur og aðgerðasinnar" með dulið erindi.  Náttúruverndarsamtök virðast ekki hafa haft sig mikið í frammi til verndunar Mývatni, síðan verksmiðjan var fjarlægð, enda málflutningur þeirra orðinn meira en lítið vandræðalegur, þar sem þeir urðu berir að því enn einu sinni að mála skrattann á vegginn.  Náttúruverndaráhugi sumra virðist bundinn við tilburði til að koma höggi á iðnaðinn, virkjanafyrirtækin, orkuflutningsfyrirtækið og Vegagerðina, og þvælast fyrir öllu, er til framfara horfir, undir yfirvarpi umhverfisverndar. Menn eigi fremur að gera "eitthvað annað", og nú er vitað, að eitthvað annað er að stússa við ferðamenn, sem löngu er vitað, að er sóðalegast allra starfa fyrir náttúruna.  

Allir helztu atvinnuvegir landsmanna utan ferðaþjónustu virðast hafa staðið sig með stakri prýði í umhverismálum síðan um 1990, og verður nú stiklað á stóru í þeim efnum. 

Þann 6. maí 2016 birtist frétt frá Umhverfisstofnun í Morgunblaðinu undir fyrirsögninni:

"Minnkandi losun frá stóriðjunni":

"Árið 2014 var losunin (landsins alls - innsk. BJo) 4597 kílótonn (4597 kt = 4,6 Mt - innsk. BJo) af CO2 ígildum, sem er 26,5 % aukning frá árinu 1990, en losunin hefur þó dregizt saman um 10,7 % frá árinu 2008.  Þennan samdrátt í losun má einkum rekja til minni losunar frá stóriðju, þar sem myndun PFC (aðallega CF4 og C2F6, sem eru sterkar gróðurhúsalofttegundir og myndast t.d. við spennuris í rafgreiningarkerum álvera - innsk. BJo) í álverum hefur minnkað vegna betri framleiðslustýringar, en einnig vegna minni losunar frá fiskisipum."

Með hugbúnaðarþróun fyrir kertölvur álveranna og iðntölvum aðveitustöðva álveranna fyrir straumstýringar kerskálanna ásamt markvissri þjálfun rafgreinanna við að vinna bug á spennurisum, sem þó enn myndast, hafa íslenzku álverin náð stórkostlegum árangri í baráttunni við myndun gróðurhúsalofttegunda og t.d. ISAL sum árin verið bezt í heimi á þessu sviði.  Þess vegna hefur verið hægt að auka framleiðsluna og samt að draga úr myndun koltvíildisjafngilda áliðnaðarins.

 

Ísland er með einna mestu losun koltvíildis á mann í heiminum, og nam hún 13,97 t/íb árið 2014 og hafði þá dregið úr henni frá viðmiðunarárinu 1990, þegar hún nam 14,20 t/íb, eða um 1,6 %.  Þetta er jákvætt, en lítið, og sýnir, hversu mikilvægt er að taka losunarmál Íslands á gróðurhúsalofttegundum föstum tökum.  Ef Íslendingum tekst, með því að notfæra sér tækniþróunina á hagfelldan hátt, að ná markmiði sínu um 40 % minnkun losunar árið 2030 m.v. 1990, og ef landsmönnum fjölgar að jafnaði um 1,5 %/ár, þá verður losun á hvern íbúa komin niður í 5,4 t/íb og verður þá aðeins 38 % af gildinu 1990.  Þetta yrði vel viðunandi áfangi, en endanlegt markmið hlýtur að vera 0 nettó losun 2050.

Hér að neðan er tafla, sem sýnir helztu losunaraðilana og hlutdeild þeirra árin 2014 og 2013:

 

Losunargeiri            2014     2013

• Iðnaður              45 %     47 %
• Samgöngur            17 %     18 %
• Landbúnaður          16 %     15 %
• Sjávarútvegur        10 %     11 %
• Úrgangur, hiti/rafm. 12 %      9 %

Hlutdeild samgangna minnkar þrátt fyrir fjölgun farartækja og aukna notkun.  Þetta stafar af sífellt sparneytnari sprengihreyflum og vaxandi hlutdeild umhverfisvænna ökutækja.  Þessi þróun þarf  þó að verða hraðari 2016 - 2030 og hlutdeild umhverfisvænna bifreiða að vaxa úr 1,4 % nú í um 30 % 2030 og 100 % 2050. 

Landbúnaður er með hátt hlutfall vegna metanmyndunar frá dýrunum, sem fer fjölgandi vegna aukinnar kjötneyzlu í landinu, sem erlendir ferðamenn standa að mestu undir.  E.t.v. verður í einhverjum mæli unnt að fanga þetta metan, sem er 22 sinnum öflugri gróðurhúsalofttegund en CO2, en hagkvæmast er samt fyrir landbúnaðinn að fara út í stórfelldar mótvægisaðgerðir, t.d. með skógrækt og endurheimtur votlendis.

Sjávarútvegur hefur tekið forystu á Íslandi í að minnka losun gróðurhúsalofttegunda út í andrúmsloftið.  Sú forysta er svo ótvíræð, að atvinnugreinin þarf ekki að fara í neitt sérstakt átak til að standa við markmiðið um 40 % minnkun losunar árið 2030 m.v. árið 1990.  Greininni dugir einfaldlega að halda þeim takti, sem hún hefur haft að þessu leyti á árabilinu 1990-2014.  Þannig hefur losun fiskiskipa dregizt saman á þessu tímabili um 34 % vegna fækkunar togara, sparneytnari véla og bætts veiðibúnaðar.  Meiri fiskigengd á Íslandsmiðum að undanförnu hefur verið meðvirkandi í, að á tímabilinu 1990-2013 minnkaði olíunotkun fiskiskipa um 68´000 t eða 29 %.  Afköst hvers togar hafa á sama tímabili 4,5 faldast í tonnum talið á fiskveiðiárinu.  Þarna leggjast á eitt fjárhagslegur hvati og fjárhagsleg geta til framleiðniaukandi fjárfestinga. 

Fiskimjölsverksmiðjurnar eru í bókhaldi um gróðurhúsalofttegundir taldar með iðnaðinum.  Fjárfestingar í rafvæðingu fiskimjölsverksmiðja á Íslandi nema undanfarinn áratug um miakr 60.  Það er bæði synd og skömm að því, að ekki skuli unnt að nýta þessar fjárfestingar að fullu vegna takmarkana á aflflutningi til verksmiðjanna.  Það verður að ryðja sérlunduðum sérhagsmunum úr vegi til að ráða bót á þessu á þessum áratugi, ef landsmenn eiga að eygja möguleika á að standa við skuldbindingar sínar árið 2030 frá París í desember 2015.

Nýfallinn dómur Hæstaréttar um heimildarveitingu iðnaðar- og viðskiptaráðherra til eignarnáms á landi undir Suðvesturlínu sýnir, að Landsnet verður að rannsaka af alvöru tæknilegar, fjárhagslegar og umhverfislegar afleiðingar beggja valkostanna, loftlínu og jarðstrengja, við verkefnisundirbúning, fyrir samningaumleitanir við landeigendur og, ef allt um þrýtur, heimildarumsókn um eignarnám á landi.  Þar dugir ekkert hálfkák lengur.

 

 

Athugasemdir

[Snorri Hansson, 14.5.2016 kl. 10:17]

 Án þess að vera fræðingur veit ég að lífríki Mývatns  hefur verið í vanda í marga áratugi

Þegar Kísilgúrverksmiðjan var  sett á stofn var það í umræðunni að vötn með þessu kísildýri hefðu þann eiginleika að grynnast stöðugt og þorna að lokum upp.  Að nýta kísilinn myndi  koma lífríki vatnssins til góða.

Kröflu eldar höfðu margvísleg áhrif langt út fyrir gossvæðið sjálft. Við munum til dæmis að Grjótagjá varð of heit til baða. Það kom hraunsletta úr borholu. Hvorutveggja örstutt frá vatninu.

Fræðingar töldu að eiturgufurnar frá Holuhrauni myndu hafa slæm áhrif á lífríki áa og vatna.  Fræðingur skrifar nýlega að megnið af því vatni sem í Mývatn rennur, komi undan Ódáðahrauni Þannig að það er ef til vill ekki svo galið að velta því fyrir sér.

Það er aftur á móti rétt sem fræðingar tala um að það eina sem við fólkið getum haft áhrif á er að athafnir okkar  hafi sem minnst áhrif. 

[Bjarni Jónsson, 14.5.2016 kl. 17:29]

Sæll, Snorri;

Úr iðrum jarðar koma ógrynni af flúor og brennisteini í eldgosum.  Á basískan jarðveg virkar brennisteinninn svipað og áburður, nema hann keyri úr hófi fram.  Flúorinn er óheppilegur fyrir bein og tennur spendýra, svo að dæmi sé tekið.  Súrt regn af völdum eldgosa hefur neikvæð áhrif á lífríki vatna erlendis, en þar er jarðvegur yfirleitt súrari en hér.  Vísindamenn hljóta að hafa fylgzt með sýrustigi Mývatns, en ég hef ekki séð það tíundað sem skaðvald nú.  Aðaláhrifavaldar á lífríki Mývatns eru væntanlega frumefnin P og N (fosfor og köfnunarefni), og bæði koma frá mönnum, en að vísu í miklu meiri mæli með náttúrulegu innstreymi í vatnið.  Hins vegar skiptir líklega máli, á hvaða formi þessi efni berast inn í viðkvæmt lífríkið.

Þriðja efnið, sem berst í miklum mæli inn í vatnið með náttúrulegu innstreymi, er Si, kísill, og hann fellur að miklu leyti út sem setlag.  Það er rétt, að kísilnámið var talið geta seinkað grynningu vatnsins, og námamenn voru taldir eiga sök á auknu gruggi í vatninu, leirlosi, sem reyndist tilhæfulaust. 

Einar Sveinbjörnsson, veðurfræðingur, bendir á það í fróðlegri grein í Morgunblaðinu í dag, að hlýnandi veðurfar með lengri sumarveðráttu (hitastigi) kunni að hafa áhrif til hins verra á lífríki Mývatns.  Það er sorglegt, hversu óburðug vitneskjan virðist vera um helztu áhrifavalda á lífríki Mývatns þrátt fyrir áratugarannsóknir.  Nú nýlega komust vatnarannsóknir undir Hafrannsóknarstofnun.  Við skulum vona, að nú verði málefni lífríkis Mývatns tekin fastari tökum. 

[Snorri Hansson, 15.5.2016 kl. 01:33]

Já ég er sammála. Alvöru ransóknir.