Drottningarviðtal og forsíðufrétt

Þann 22. janúar 2020 birtist langt viðtal Stefáns E. Stefánssonar við forstjóra Landsvirkjunar, Hörð Arnarson, í Morgunblaðinu.  Þar gætir ósamkvæmni og ranghugmynda um samkeppnishæfni viðskiptavinar Landsvirkjunar með hæsta raforkuverðið í langtíma samningi við fyrirtæki forstjórans. Hugmyndaheimur hans á ekki samleið með raunveruleikanum.  Það birtist síðan svart á hvítu á forsíðu Morgunblaðsins þremur dögum síðar.  Þar gaf á að líta í frétt sama Stefáns E. Stefánssonar:

"Draga úr raforkukaupum-Álver Rio Tinto í Straumsvík hefur ákveðið að draga úr framleiðslu sinni um 15 % á þessu ári-Samdrátturinn jafngildir 28 þúsund tonnum-Landsvirkjun verður af 20 milljónum dollara". 

Þar birtist hin nöturlega afleiðing stórtaps álversins undanfarin ár.  Það er raforkuverðið til ISAL, sem er að sliga fyrirtækið.  Markaðurinn vill ekki greiða fyrirtækinu verð fyrir afurðir sínar, sem duga því fyrir breytilegum kostnaði. Ástæðan er offramboð hrááls á markaðinum, sem vonandi er tímabundið, því að hin gríðarlega framleiðsluaukning Kínverja er ósjálfbær (niðurgreiðslur, mengun). ISAL bregst nú við með því að lágmarka breytilegan kostnað sinn, og það er gert með því að draga úr raforkukaupum niður að kaupskyldumarkinu, en kaupskylduna verður fyrirtækið að inna af hendi til Landsvirkjunar samkvæmt upprunalegum og núverandi raforkusamningi, þótt það myndi nota minni orku en henni nemur. Þetta var ein af forsendum lágs raforkuverðs í upphafi, og hlutfallið, 85 % af forgangsorku, hefur ekki verið lækkað þrátt fyrir meira en tíföldun upphaflegs orkuverðs í bandaríkjadölum talið á hálfrar aldar rekstrartíma ISAL.

Málflutningur forstjóra Landsvirkjunar er hins vegar á allt öðrum nótum, og jarðsambandsleysi hans er grafalvarlegt og sýnir, að stjórn fyrirtækisins og ráðherrar verða að grípa í taumana með nýrri stefnumörkun fyrir þetta kjölfestufyrirtæki ríkisins.  Forstjórinn gaf í skyn, að breytilegur kostnaður álveranna á Íslandi væri undir 1800 USD/t Al.  Þetta er ekki rétt gagnvart þeim, sem hæst borgar orkuverðið.  Þar er einfölduð staða þessi: Ksúrál+Kskaut+Krafmagn=3x600 USD/t Al=1800 USD/t Al.  Þá er launakostnaður o.fl. eftir. 

Úr drottningarviðtalinu:

"Á meðan verðið er 1800 USD/t, þá hafa fyrirtækin upp í breytilegan kostnað, en til þess, að menn sjái ástæðu til þess að auka framleiðslu að nýju, þá þarf heimsmarkaðsverðið að fara í 2200 eða 2300 USD/t."

Þetta eru skrýtnar fullyrðingar m.v. kostnaðartölurnar hér að ofan, þar sem eftir er að bæta við launakostnaði, verktakakostnaði og efniskostnaði viðhalds, og allir þessir kostnaðarliðir eru háðir framleiðslumagni og teljast því til breytilegs kostnaðar. Ekkert hefst upp í fasta kostnaðinn við þessar aðstæður. 

Meðalverð á LME-markaðinum var nálægt 1800 USD/t árið 2019 og lækkaði töluvert frá árinu áður, en framleiðsla ISAL er hins vegar öll sérvara (stengur), sem viðbótar verð fæst fyrir. Hefur sú sérhæfing haldið fyrirtækinu fjárhagslega á floti að undanförnu. Engu að síður mun tap ársins 2019 hafa verið nálægt 325 USD/t Al. 

Við þessar aðstæður er hæsta raforkuverð á Norðurlöndum til álvera einu fyrirtæki augljóslega sem drápsklyfjar, og endurskoðun raforkusamninga þess brýn nauðsyn.  Landsvirkjun verður að gæta að stöðu sinni. Hlutverki fyrirtækisins sem kjölfestu iðnvæðingar, atvinnu- og gjaldeyrissköpunar hefur ekki verið breytt af fulltrúum eigendanna, Alþingi, þótt stjórn fyrirtækisins virðist vera á allt öðru róli.

  Við endurskoðun langtímasamninga er Landsvirkjun í einokunaraðstöðu, því að viðskiptavinirnir hafa ekki í önnur hús að venda, nema fyrir brot af þörfinni.  Við slíkar aðstæður er ótækt, að ríkisfyrirtækið stilli erlendum viðskiptavinum, sem starfað hafa hér áratugum saman og vilja halda samstarfinu við landsmenn áfram, þreyja þorrann og góuna, upp við vegg, "take it or leave it", eins og virðist hafa átt sér stað hjá Landsvirkjun síðan 2010.  Síðan hafa markaðsaðstæður hríðversnað vegna vaxandi álútflutnings frá Kína. Fátt fælir nýja fjárfesta meira frá landinu en hegðun af þessu tagi að hálfu ríkisfyrirtækis og er það síðasta, sem Ísland þarf á að halda á fjárfestingasviðinu. Erlendar fjárfestingar á Íslandi eru hlutfallslega mjög litlar í samanburði við önnur Vesturlönd.   

Hörður Arnarson ver framgöngu sína með nauðsyn þess, að Landsvirkjun greiði háan arð, en málið er ekki svo einfalt.  Þessi arður er ósjálfbær sem stendur og þar af leiðandi ótraustur, þar sem hann er fenginn með því að blóðmjólka viðskiptavinina.  Það er þó enginn að tala um að selja orku Landsvirkjunar með tapi.  Síður en svo, en það er óeðlilegt að fara fram á það, að gamlir viðskiptavinir greiði jaðarkostnaðarverð fyrir alla orkuna, sem þeir kaupa, þótt eðlilegt megi telja, að þeir greiði jaðarkostnaðarverð fyrir viðbótar orkuna, sem samið er um við endurskoðun samninga. 

Þá er það innihaldslaus alhæfing hjá forstjóranum, að álverin muni ekki fara að auka framleiðslu sína aftur fyrr en verð umbræðsluáls á LME-markaði nái 2200-2300 USD/t, þ.e. hækki um fjórðung frá meðalverðinu 2019.  Það fer eftir kostnaðarþróun fyrirtækjanna, viðbótarverði þeirra á sérvörur sínar og markaðshorfum, svo og tæknilegri stöðu þeirra, hvenær þau munu auka framleiðslu sína aftur. Aftur gerist téður Hörður sekur um sleggjudóma. Þegar verðið er komið upp fyrir breytilegan kostnað fyrirtækjanna, borgar sig að auka framleiðsluna, og í tilviki ISAL, sem þarf aðeins að hækka kerstraum til að auka framleiðsluna, þarf aðeins um helmingshækkun á við það, sem forstjóri Landsvirkjunar heldur fram til að auka framleiðsluna að nýju.

Ef samningar takast um nýtt fyrirkomulag við ákvörðun raforkuverðsins, þannig að framlegð (EBITDA) fyrirtækisins verði jákvæð, þá er líklegt að fyrirtækið muni sjá sér hag í að auka framleiðsluna strax aftur í kjölfarið, svo að sölutekjur og hagnaður Landsvirkjunar aukist á ný.  Allir tapa á núverandi þvermóðsku forstjórans á grundvelli þess, að hann hefur spennt bogann til hins ýtrasta á vitlausum tíma.  Slíkt er aldrei ráðlegt að gera, nema í blússandi góðæri hjá viðskiptavinunum. Hvort það kemur aftur í áliðnaðinum ræðst af því, hvort Kínverjar halda sínum undirboðum á álmarkaðinum áfram á einhvers konar vegferð til að ná þar varanlegum undirtökum. 

Stefán E. Stefánsson minntist á gagnrýni Samtaka iðnaðarins á framgöngu Landsvirkjunar við endurnýjun langtímasamninga í téðu drottningarviðtali sínu:

"Hörður segir, að nýjar virkjanir, sem nú hafa verið teknar í notkun, styðji enn við getu félagsins í þessa veru [til að greiða eigandanum arð-innsk. BJo].  Það geri einnig nýir orkusölusamningar.  Það eru sömu samningar og hafa verið harðlega gagnrýndir af Samtökum iðnaðarins að undanförnu.  Í málflutningi samtakanna hefur því verið haldið fram, að LV hafi gengið of hart fram í samningsgerðinni og að hátt raforkuverð sé farið að skaða samkeppnishæfni landsins."

"Það verður að minnast þess, hvað þessir nýju samningar þýða fyrir fjárhag félagsins, bætt lánshæfismat og lægri vaxtakostnað.  Þetta hefur gríðarleg áhrif á það, hvernig okkur tókst að bæta fjárhagsstöðu félagsins.  Það hefur mikið að segja upp á trúverðugleika okkar gagnvart fjármálamörkuðum, að menn sjái, að við getum endursamið og náð betri verðum á vöruna, sem við erum að selja.  Auk þess er ábyrgð okkar mikil.  Landsvirkjun er eitt fyrirtæki með fáa starfsmennn, en því er falið að gæta einna mestu hagsmuna Íslands.  Verkefnið felst í að semja við alþjóðleg stórfyrirtæki um verðið á afurðum, sem við fáum úr einni verðmætustu auðlind landsins."

Á meðal nýju virkjananna, sem forstjórinn telur hér, vafalaust með réttu, að séu reknar með hagnaði, er Búðarhálsvirkjun.  Hún var byggð til að anna viðbótar orkuþörf ISAL samkvæmt endurnýjuðum rafmagnssamningi fyrirtækjanna á milli árið 2010 og komst í full afköst 2014.  Það er eðlilegt, að orkusala frá nýjum virkjunum standi undir kostnaði við þær og skili góðri raunávöxtun fjármagns.  Verðið, sem ofan á varð í samningunum, gerir það, en það átti ekki um leið að hækka allt rafmagn frá gömlu, bókhaldslega afskrifuðu virkjununum, sem reistar voru til að standa straum af orkusölu til ISAL (Búrfellsvirkjun, Sigölduvirkjun) á frumbýlingsárunum og annarra.  Þetta er gagnrýnivert og við þessu hafa Samtök iðnaðarins brugðizt.  

Það skal draga í efa, að nýir afarkostasamningar hafi hækkað lánshæfismat Landsvirkjunar. Að trúverðugleiki Landsvirkjunar gagnvart fjármálamörkuðum aukist við að setja viðsemjendum fyrirtækisins afarkosti ("take it or leave it"), er mjög hæpinn málflutningur forstjórans.  Samningarnir eru ósjálfbærir og hafa fælingarmátt fyrir aðra áhugasama fjárfesta.  Þeir eru nú þegar teknir að slá til baka fyrir Landsvirkjun með minni orkusölu, bæði til stóriðnaðarins og til gagnaveranna.  Fulltrúar eigenda Landsvirkjunar verða nú þegar að leiðrétta kúrsinn, því að stefna hennar er tekin að valda þjóðhagslegum skaða með minnkun útflutnings með rætur í innlendri orkuvinnslu.   

Frétt um þetta í Markaði Fréttablaðsins, bls. 8, 30. janúar 2020, hófst þannig:

"Raforkukaup gagnavera á Suðurnesjum hafa dregizt saman á síðasta ári vegna minni eftirspurnar frá viðskiptavinum.  Forstjóri Advania Data Centers segir notkun viðskiptavina fyrirtækisins hafa dregizt saman um 10 MW frá því í lok árs 2018.  Orkuverðið, sem gagnaverum býðst á Íslandi, sé ekki samkeppnishæft og hætta sé á frekari samdrætti, þegar kemur að endurnýjun samninga við stóra viðskiptavini."

Þetta heitir að skjóta sig illilega í fótinn með því að ofmeta gróflega verðmæti afurða auðlindanna, sem fyrirtækinu (Landsvirkjun) er falið að ávaxta.  Betra væri, að forstjóri Landsvirkjunar sýndi sanngirni, hófstillingu og framsýni við samningagerð fyrir hönd fyrirtækisins líkt og forverar hans, en hann vitnaði reyndar í fyrsta stjórnarformann fyrirtækisins í viðtalinu:

"Hann segir, að Landsvirkjun sé um þessar mundir að komast í þá stöðu, sem Jóhannes Nordal skrifaði um á sínum tíma, þegar verið var að hleypa Landsvirkjun af stokkunum.  "Hann sagði, að það myndi taka tíma og mikið fjármagn að byggja fyrirtækið upp.  Það yrði skuldsett, og að greiða þyrfti þær niður, en það myndi hafa mikil jákvæð áhrif ekki sízt, þegar stundir liðu fram.  Hann benti einnig á, að í fyrstu þyrfti að bjóða raforkuna á tiltölulega lágu verði, á meðan við værum að fá fyrirtæki til landsins, sem hefðu áhuga á orkunni.  Hins vegar myndi sú staða breytast, og orkuverðið myndi færast nær því, sem gerist annars staðar.""

Það var rétt hjá dr Jóhannesi Nordal, að greiða varð fórnarkostnað á frumbýlingsárum stóriðjunnar, á meðan landsmenn voru að sýna fram á viðunandi afhendingaröryggi raforku á Íslandi, og að þeir stæðu öðrum á sporði við framleiðslu málma, þ.e. í orkukræfum þungaiðnaði.  Landsvirkjun hefur villzt af leið, skotið yfir markið, og stjórnendur hennar þurfa að lifa eftir þeim gildum, sem forstjórinn heldur fram í eftirfarandi tilvitnun, en passar engan veginn við raunveruleikann:

"Við erum með 3 stóra viðskiptavini af þeim toga, og í mínum huga skiptir mestu máli að styðja vel við þeirra þróun og hóflegan vöxt, sem bætir arðsemi þeirrar framleiðslu, sem þeir standa í."

Ef forstjóri Landsvirkjunar gengur í þeirri dulunni, að ofangreint sé rétt lýsing á framferði hans, þá skortir hann allt raunveruleikaskyn og er sennilega á rangri hillu.