Iðnaðarstefna í skötulíki

Íslenzkt vatnsafl var virkjað að mestu af fyrirtækjum í almannaeigu í tvennu augnamiði: annað var að tryggja íslenzkum heimilum nægt rafmagn til lýsingar, eldunar og húshitunar við vægu verði til lengdar, þótt hitaveitur tækju víða við síðast nefnda hlutverkinu, og hitt var að útvega stöðugt og hagkvæmt afl til að knýja alþjóðlega samkeppnishæfan atvinnurekstur til að þróa íslenzkt atvinnulíf og skapa fjölskyldunum afkomuöryggi.  Þessi íslenzka iðnaðarstefna, sem átti sér hliðstæðu í vatnsorkulandinu Noregi og einnig í Svíþjóð, hafði í för með sér byltingu í lífskjörum landsmanna.

Landsvirkjun var stofnuð til að gegna síðar nefnda hlutverkinu, og engin lýðræðisleg ákvörðun hefur verið tekin um að breyta því hlutverki.  Fyrirtækið hefur engu að síður síðastliðinn áratug lent á algerum villigötum með óljósu tali um hámarksarðsemi.  Slíkt stingur algerlega í stúf við upphaflega, lýðræðislega og sígilda stefnumörkun fyrir þetta ríkisfyrirtæki, enda hlýtur stefna um hámarksarðsemi á fáokunarmarkaði að leiða til algers ófarnaðar atvinnulífsins. Er ámælisvert, að stjórnvöld skuli ekki hafa gert gangskör að því að leiðrétta þessa afdrifaríku skekkju í stefnu fyrirtækisins.     

Á vakt núverandi ríkisstjórnar, eins og það er stundum orðað, virðist þessa farsælu upphaflegu stefnu hafa steytt á skeri, án þess að lýðræðisleg stefnumótun hafi þó  farið fram um valkosti, eins og t.d. átti sér stað á Alþingi við mótun téðrar iðnaðarstefnu að frumkvæði Viðreisnarstjórnar Sjálfstæðisflokks og Alþýðuflokks á 7. áratugi 20. aldarinnar og kostaði reyndar hörð stjórnmálaátök við afturhaldið í landinu.  

Langstærsta orkufyrirtæki landsins, Landsvirkjun, hefur verið í almannaeign frá stofnun þess með lögum frá Alþingi 1965, þó ekki alla tíð alfarið í eigu ríkisins, eins og nú, heldur komu Reykjavík og Akureyri að eignarhaldinu í byrjun.  Stærðar sinnar vegna nú virðist hún geta, a.m.k. tímabundið, hagað sér eins og ríki í ríkinu. Lýðræðisleg mótun eigendastefnu fyrirtækisins virðist ekki liggja að baki kúvendingu á verðlagningarstefnu Landsvirkjunar, sem kemur með núverandi forstjóra fyrirtækisins, Herði Arnarsyni, árið 2010 og stjórnarformanni, Jónasi Þór Guðmundssyni, frá 2014, ásamt háum arðsemiskröfum frá eigandanum.

Þar er um þröngsýna stefnubreytingu að ræða frá því að reka verðlagsstefnu, sem lagði grunn að samkeppnishæfni íslenzkra fyrirtækja, að hámörkun arðsemi Landsvirkjunar, sem er öndverð hagsmunum atvinnulífsins og þar með eigendanna, almennings í landinu. 

Þessi stefna hefur gert íslenzkum fyrirtækjum róðurinn erfiðan undanfarin ár, og því erfiðari þeim mun meiri, sem orkunotkun á hverja framleiðslueiningu hefur verið hjá viðskiptavinum Landsvirkjunar.  Stefnan hefur fælt nýja viðskiptavini frá fyrirtækinu og valdið samdrætti í orkukaupum viðskiptavinanna, sem hafa farið halloka í samkeppninni á alþjóðlegum mörkuðum.  Þeir hefðu flúið til annarra orkubirgja, ef kostur væri, en á íslenzkum fákeppnismarkaði eru valkostir í mörgum tilvikim engir. 

Sem kunnugt er lá við lokun verksmiðjunnar í Straumsvík vegna þessarar verðlagsstefnu Landsvirkjunar, en á síðustu stundu í vetur tókst að forðast stórslys, sem okurstefna Landsvirkjunar gat hæglega valdið í Straumsvík.  Á Grundartanga liggja miklar fjárfestingar í steypuskála Norðuráls á ísi vegna þrákelkni Landsvirkjunar við að semja á skynsamlegum nótum við fyrirtækið um alþjóðlega samkeppnishæft verð.  Íslenzka raforkukerfið getur látið það í té með nægum hagnaði, og eigandinn, ríkissjóður, tekið ávinninginn út með skattlagningu á hinum endanum, eins og Roosevelt sagði um "New Deal" stefnu sína.  Þannig er þetta gert í rótgrónum iðnríkjum, en hér ríkir einhvers konar andi spákaupmennsku og barnalegrar iðnaðarfælni.  

Þann 10. marz 2021 birtist athyglisvert viðtal í Markaði Fréttablaðsins við forstjóra Elkem á Íslandi, Álfheiði Ágústsdóttur.  Fyrirtæki hennar, áður þekkt sem járnblendiverksmiðjan á Grundartanga, er e.t.v. aðalfórnarlamb aðfarar Landsvirkjunar að iðnaðinum í landinu um þessar mundir.  Það er makalaust, að ríkisorkufyrirtæki þetta skuli komast upp með það ár eftir ár að grafa undan atvinnurekstri og gjaldeyrisöflun í landinu.  Það er ekki vanzalaust, að þetta skuli gerast á vakt varaformanns Sjálfstæðisflokksins í iðnaðarráðuneytinu, því að t.d. orkukræfur iðnaður væri líklega enginn í landinu, ef forysta hans hefði aldrei haft þrek til að berjast fyrir tilvist orkusækins iðnaðar, og flokkurinn hefur aldrei á landsfundum sínum breytt um þá grundvallarstefnu í iðnaðarmálum, sem mótuð var á Viðreisnaráratuginum af dr Bjarna Benediktssyni og Jóhanni Hafstein.  Ríkur þáttur í henni var einmitt að virkja orkulindir landsins til að selja útflutningsiðnaði og gjaldeyrissparandi iðnaði raforku á samkeppnishæfu verði.  Fyrir kosningar til Alþingis í ár þarf Sjálfstæðisflokkurinn að sýna í verki, að hann hafi afl og einurð til að láta þá stefnu sína rætast, að raforkan skapi samkeppnishæft rekstrarumhverfi fyrir íslenzkan iðnað.  

Fyrirsögn áhrifaríks viðtals Fréttablaðsins við Álfheiði Ágústsdóttur var:

"Erfitt ár að baki á Grundartanga".

Þetta er vægt til orða tekið, því að um verstu afkomu í sögu fyrirtækisins var að ræða, og lögðust þar á eitt þrengingar Kófsins og íþyngjandi raforkukostnaður:

"Um 170 manns starfa hjá Elkem Ísland, en svo eru aðrir 50-60 verktakar, sem starfa á verksmiðjusvæðinu á hverjum degi, að sögn Álfheiðar.

"2020 var hins vegar afkoma verksmiðjunnar verst frá upphafi.  Verð voru lág á markaði, og kostnaður okkar vegna raforkukaupa hefur verið síðan afar hár, eftir að gerðardómur um raforkuverð okkar lá fyrir."

Álfheiður segir, að fyrirtækið sé ýmsu vant.  "Við lítum á þetta sem áskoranir, og við leitum sífellt lausna og reynum að nýta tækifæri, sem nýjar aðstæður skapa okkur", segir hún ennfremur."

Deilur Elkem á Íslandi og Landsvirkjunar um raforkuverðið voru komnar í öngstræti, og þess vegna var þrautalending að setja þrætuna í gerðardóm.  Þetta er mikill áfellisdómur yfir ríkisfyrirtækinu Landsvirkjun og stjórnarformanni hennar, sjálfstæðismanninum Jónasi Þór Guðmundssyni, sem þarna hefur gefið forstjóranum, Herði Arnarsyni og ósanngirni hans í garð stóriðju, lausan tauminn.  Það væri hins vegar í samræmi við hefðbundna iðnaðarstefnu Sjálfstæðisflokksins að beita sanngjarnri verðlagsstefnu m.v. samkeppnisaðilana.  Þetta má gera með því að láta raforkuverðið draga dám af afurðaverðinu hverju sinni.  Það er nánast iðnaðarfjandsemi að beita sér af hörku gegn slíku.  Iðnaðarfjandsemi af hálfu langstærsta orkufyrirtækis landsins, sem stofnað var til að iðnvæða landið og byggja upp traust, tæknivætt atvinnulíf, mun hins vegar rústa iðnaðinum. 

Nýr raforkusamningur á milli Landsvirkjunar og Rio Tinto/ISAL í Straumsvík gefur þó veika von um, að eyðimerkurgöngu iðnaðarins muni senn linna og að hér verði tekin upp iðnvæn stefna, sem er hefðbundin stefna Sjálfstæðisflokksins.  Forstjóri Elkem áÍslandi á lof skilið fyrir þrautseigju sína og bjartsýni í þessum ólgusjó af mannavöldum, sem Landsvirkjun átti að forðast.     

"Verðin [á afurðum Elkem á Íslandi-innsk. BJo] eru á fínum stað núna og hafa verið að stíga hratt á síðustu mánuðum.  Verðið stendur núna í 1360 EUR/t [1625 USD/t], sem er ágætt verð fyrir okkur.  Væntingar standa til þess, að verðið haldist út 2. ársfjórðung [2021].  Lagerstaðan á heimsvísu er anzi lág um þessar mundir, en það mun eflaust breytast á síðari hluta ársins, eftir því sem framleiðsla eykst víða um heim í kjölfar rekstrarstöðvana á síðasta ári.  

Við erum hins vegar vön miklum verðsveiflum.  Eins og ég horfi á þennan rekstur, þá koma góð ár og slæm ár, og þess vegna þarf að horfa á meðalarðsemina yfir lengra tímabil. Ef núverandi verð á kísilmálmi [kísiljárni] helzt, verður arðsemi [arður] á verksmiðjunni í ár.  Hins vegar er spurning, hvort arðsemin í ár verði nægilega mikil  til að bæta upp fyrir tap síðustu tveggja ára (rekstrartap ársins 2018 var MNOK 135 [=mrdISK 2,1].

Ársreikningur síðasta árs [2020] er tilbúinn, og rekstrartap ársins var um MNOK 150 [=mrdISK 2,3]. Það hefur verið saga þessarar verksmiðju, að það koma slæm ár og góð ár, en meðalarðsemin yfir lengri tíma hefur verið viðunandi.  En m.v. okkar kostnaðarumhverfi núna, sérstaklega m.t.t. raforkuverðsins, þá lítur út fyrir, að góðu árin verði töluvert magrari en við eigum að venjast." 

Hér er á kurteislegan hátt sagt, að búið sé að kippa rekstrargrundvellinum undan þessari kísiljárnverksmiðju með raforkuverði, sem verksmiðjan ræður ekki við.  Þetta er grafalvarlegt; ekki sízt í ljósi þess, að af hálfu Landsvirkjunar var því lýst yfir eftir uppkvaðningu gerðardómsins, að raforkuverðið væri óviðunandi fyrir Landsvirkjun og að fyrirtækið myndi beita sér fyrir hækkun þess að gildistíma gerðardómsins liðnum.  Með þessari skilningsvana afstöðu kveður Landsvirkjun í raun dauðadóm upp yfir þessu iðnfyrirtæki. 

Þessi framkoma af hálfu ríkisfyrirtækisins í garð iðnaðarins í landinu er gjörsamlega óviðeigandi og óviðunandi.  Vonandi beita ráðherrar sér fyrir því að koma vitinu fyrir Landsvirkjun með því að minnka arðsemiskröfuna til fyrirtækisins.  Það þarf að helminga hana. Það er síðan hlutverk Landsvirkjunar frá fornu fari að leitast við að treysta framtíð þessa viðskiptavinar síns, svo að hann hefji fjárfestingar af krafti, auki framleiðsluna og verðmæti hennar og þurfi fleira fólk í vinnu.  Til þess þarf langtíma raforkusamning með tengingu við afurðaverðið, sem tekur tillit til óhagræðis staðsetningar á Íslandi.  Enginn vafi er á, að Landsvirkjun mundi hagnast á samningi, sem Elkem á Íslandi getur staðið undir með samkeppnishæfum hætti.  

"Nýlega náðust samningar á milli Landsvirkjunar og Rio Tinto um breytingar og viðauka við raforkukaupasamning álversins í Straumsvík.  Álverðstenging var aftur tekin upp í samninginn, en stefna Landsvirkjunar síðustu ár [frá 2010-innsk. BJo] hefur verið að tengja raforkuverð því, sem gengur og gerist á evrópskum orkumörkuðum fremur en að tengja raforkuverðið við álverð.  Nú er hins vegar komið annað hljóð í strokkinn, og Landsvirkjun hefur lýst sig reiðubúna til að taka aukna verðáhættu með viðskiptavinum sínum."

Að kröfu Landsvirkjunar hvílir leynd yfir nýja raforkusamninginum við ISAL, þótt Rio Tinto vilji gjarna opinbera hann, enda er leyndarhyggjan farin að rakna upp á þessu sviði. Búast má við, að verð fyrir orku og flutning til ISAL losi nú 30 USD/MWh.  Þá er orkuverð frá virkjun vel undir 30 USD/MWh, sem veitir Landsvirkjun samt þokkalega arðsemi af hreinni eign sinni.  Nýja orkuverðið til ISAL er vel yfir meðalverði Landsvirkjunar til orkusækins iðnaðar, sem var 21,1 USD/MWh árið 2020. Þetta lága meðalverð gaf Landsvirkjun samt vel viðunandi arðsemi. 

Það lýsti hins vegar fullkomnu skilningsleysi á samkeppnisstöðu íslenzkra iðjuvera að heimta tengingu orkuverðs til þeirra við markaðsverð á Nord Pool uppboðsmarkaði, sem ræðst töluvert af veðurfari í norðanverðri Evrópu og olíuverði, en stórsamningar um raforkuviðskipti til langs tíma hafa allt aðrar viðmiðanir.  Haldið verður áfram að fjalla um þetta merka viðtal við forstjóra Elkem á Íslandi í næsta pistli hér á vefsetrinu.  

 

 

Athugasemdir

[Gunnar Heiðarsson, 23.3.2021 kl. 08:16]

Sæll Bjarni

Svo merkilegt sem það nú er að það orkuverð sem forstjóri Landsvirkjunar telur vera óraunhæft og nauðsynlegt að hækka verulega, hefur orku- og dreifikerfi raforku hér á landi verið byggt upp og að mestu greitt niður. Tæplega er hægt að ætla að hinn almenni notandi raforkunnar hafi staðið undir þeim kostnaði. Því er ljóst að það er einmitt stóriðjan, þessi sem hefur greitt "ósanngjarnt" verð fyrir orkuna, sem hefur greitt niður alla uppbyggingu orku- og dreifikerfis landsins, öllum landsmönnum til hagsbóta.

Þá má ekki gleyma þeim þætti Íslenska Járnblendifélagsins, nú Elkem Ísland, er verið var að byggja upp þetta kerfi okkar. Á fyrsta áratug þess fyrirtækis hér á landi og reynda nokkuð fram á þann næsta var verksmiðjan notuð sem einskonar dempari fyrir Landsvirkjun, þ.e. þegar orkunotkun almennings var mikil var lækkað í ofnum verksmiðjunnar. Þegar óstand var á dreifikerfinu, var verksmiðjan notuð til jöfnunar álags á kerfið og síðast en ekki síst að þegar lág staða var í miðlunarlónum og útlit fyrir að þau myndu ekki duga til vors, var einfaldlega slökkt á einum eða báðum ofnum fyrirtækisins! Eitt árið var vatnsbúskapur svo lélegur að í janúar var slökkt á báðum ofnum, annar fékk heimild til að fara í gang á vormánuðum en hinn ekki fyrr en um mitt sumar. Á þessum tíma var beint símasamband milli stjórnstöðvar ÍJ og Landsvirkjunar, rauður sími. Engar samningaviðræður fóru fram, einungis skipun frá Landsvirkjun, sem okkur bar að hlýða möglunarlaust. Allt var þetta gert til að tryggja almenningi eins stöðugt og öruggt rafmagn og hugsast gat, á þeim tíma.

Læt þetta duga í bili

Kveðja

[Bjarni Jónsson, 23.3.2021 kl. 18:06]

Það er hárrétt, Gunnar.  Verðið, sem var á undan þessum gerðardómi, ásamt verðinu til ISAL, um helmingur núverandi verðs, stóð lengi vel undir uppbyggingu alls raforkukerfisins, því að fjárfestingarnar voru að sjálfsögðu miðaðar við hámarksforgangsorku og hámarksheildarafl, en stóriðjan þurfti langstærstan hluta.  Ef hinn almenni raforkunotandi hefði staðið undir þessu, hefðu rafmagnsreikningarnir orðið svimandi háir og ekki getað lækkað stöðugt að raungildi á tímabilinu 1985-2005.  

Það er mjög hentugt fyrir vatnsorkufyrirtæki að geta selt ótryggða orku, þegar nóg er vatnið og aflgetan annar álaginu, en hafa svo samningsheimild til að skipta viðskiptavini að draga verulega úr álaginu í vatnsleysi eða aflskorti.  Með góðum vilja og skilningi er þannig vel unnt að gera samning um orkuafhendingu Landsvirkjunar til Elkem á Íslandi, sem er báðum í hag.  Gagnkvæmur vilji og skilningur er það, sem þarf.  Þar sem alvöru iðnaðarstefna er við lýði, kemur ekki upp þvílíkt þrátefli, sem við upplifum á milli Landsvirkjunar og allra helztu viðskiptavina hennar.  Málið er svo alvarlegt, að stjórnvöld verða að grípa í taumana hjá þessu ríkisfyrirtæki til að forða slysi. 

[Gunnar Heiðarsson, 24.3.2021 kl. 00:03]

Sæll aftur

Við sem munum hvernig ástatt var í raforkumálum landsins, fyrir stofnun Landsvirkjunar og það átak sem þá var hafið, þekkjum hvað það er að hafa ótryggt rafmagn. Ekki er gott að segja hvernig ástandið væri í þessum málum hér á landi í dag, ef ekki hefði verið ákveðið að fara þá leið að fá stórnotendur inn í landið, til að flýta uppbyggingu raforkukerfisins. Víst er þó að það væri varla jafn tryggt og nú og óvíst að allar sveitir landsins væru komnar með tengingu. Um þetta er þó erfitt að segja, en við vitum jú hvað við höfum og það er fyrst og fremst því að þakka að skútunni var siglt á réttri stefnu um miðjan sjöundaáratug síðustu aldar.

Fyrir nokkru sagði Landsvirkjun upp samningi við Elkem um ódýra umframorku, en hún var jú forsenda þess er ég nefndi í fyrri athugasemd. En það var þó ekki bara umframorkan sem var skert hjá ÍJ, þegar illa áraði. Forgangsorkan var einnig skorin niður ef á þurfti að halda. Hvort þörf er á í dag að hafa einhvern dempara fyrir raforkukerfið veit ég ekki, en sé þó fyrir mér að þær aðstæður gætu skapast að slíkt gæti verið Landsvirkjun hagkvæmt. Í það minnsta hlýtur að vera betra að láta einhvern njóta þeirrar orku í stað þess að láta hana falla til sjávar.

Stjórnun Landvirkjunar er vissulega áhyggjuefni og ótrúlegt að engin umræða skuli hafa farið fram á Alþingi um hana. Stjórnvöld á hverjum tíma skipa stjórn fyrirtækisins og forstjóri talar í nafni þeirrar stjórnar. Stjórnin ber hinsvegar að lúta vilja Alþingis. Um þetta er ekki deilt, en meðan Alþingi gerir ekkert mun stjórn og forstjóri fyrirtækisins haga sér sem ríki í ríkinu. Því miður virðist stjórnin hafa ráðamenn þjóðarinnar í vasanum, sama hvað flokki þeir tilheyra. Svokallaður landssjóður sem forsvarsmenn Landsvirkjunar hafa haldið að stjórnvöldum virðist þeim álitleg, þegar ljóst er að slíkur sjóður, fjármagnaður með sölu raforku, mun einungis leiða til dýrari orku til neytenda. Eins mætti stofna slíkan sjóð með aukinni skattheimtu, en það gengi sennilega ekki vel að rökstyðja. Betra, að mati ráðamanna, að fara bakdyramegin og taka peninginn úr vösum landsmanna með öðrum hætti. Þá hafa sæstrengsóróar Landsvirkjunar verið sem ljúfasta tónlist í eyrum núverandi iðnaðarráðherra. Það er ekki oft sem ráðherra yfir málaflokk vinnur beinlínis gegn honum, hellst að slíkt sé gert varðandi bændur, en það er önnur saga.

Það er deginum ljósara að ef haldið verður áfram á sama kúrs varðandi raforkumál landsins, mun skútan steyta á skeri og það fyrr en seinna.

Kveðja

[Bjarni Jónsson, 24.3.2021 kl. 10:49]

Án stóriðju í landinu væri raforkunotkun um þessar mundir innan við 5 TWh/ár, sem er fjórðungur núverandi notkunar.  Svo lítil raforkunotkun getur ekki staðið undir almennilegu flutningskerfi um allt land, nema með miklum útgjöldum fyrir raforkunotendur, fjölskyldur og atvinnulíf.  Raforkukerfið væri með allt öðrum hætti en nú og veigalítið.  Ef úrtölumenn hefðu fengið sínu framgengt, væru landsmenn ekki með einna mestar þjóðartekjur í heimi, eins og nú er reyndin.  Afturhaldið í landinu er iðið við kolann og reynir stöðugt að bregða fæti fyrir framfaramál.  

Í öllum vatnsorkukerfum er nauðsynlegt að hafa sveigjanleika hjá notendum til að nýta fjárfestingarnar til fulls.  Það lýsir furðulegri afstöðu Landsvirkjunar til viðskiptavina sinna og eigin kerfis að segja upp samningum um ótryggða raforku, eins og þú nefnir.  Hjá álverunum er hún um 10 % af heild.

Eigandastefna fyrir Landsvirkjun hefur enn ekki séð dagsins ljós.  Landsvirkjun hefur sjálf mótað sína eigin stefnu, sem er þvert á upphaflega stefnu Alþingis og skákar í skjóli orkupakka ESB.  Alþingi verður að taka af skarið áður en sérlunduð forysta Landsvirkjunar undir áhrifum orkupakkanna nær að valda atvinnulífinu og þar með efnahag landsmanna meira tjóni en orðið er.