Er betra að veifa röngu tré en öngu ?

Í lok 9. áratugar 20. aldarinnar voru aðrir við stjórnvölinn hérlendis en sjálfstæðismenn. Þáverandi ríkisstjórn stóð frammi fyrir bullandi tapi á sjávarútvegi, af því að fiskiskipin voru allt of mörg m.v. leyfilegan heildarafla að ráði Hafrannsóknarstofnunar.  Ríkisstjórnin gat beitt stjórnvaldsákvörðunum til að aðlaga stærð flotans að ástandi fiskimiðanna í íslenzku lögsögunni, en hún ákvað að láta markaðinn um að leysa vandamálið. Það gerði hún með því að leggja fyrir Alþingi frumvarp um frjálst framsal fiskveiðiheimilda, kvóta á skip, sem ríkið hafði úthlutað 1983-1984 á grundvelli veiðireynslu árin 3 þar á undan. Sjálfstæðismenn, sem þá voru í stjórnarandstöðu, voru sumir hverjir andsnúnir þessu, og flokkurinn átti engan veginn frumkvæði að kerfi, sem aðrir hafa eignað honum og hann tekið upp á sína arma, af því að það reyndist vera þjóðhagslega hagkvæmt (hvergi hefur annað fyrirkomulag reynzt hagkvæmara).

Það kom sem sagt í ljós, að markaðurinn svínvirkaði.  Aflahlutdeildir gengu kaupum og sölum á milli útgerða, útgerðum og skipum fækkaði og kaupendur efldust, m.a. af því að þeir náðu smám saman aukinni hagræðingu í krafti stærðar og fjárfestinga í nýrri tækni.  Nú er samhljómur á meðal hagfræðinga um, að þessi breyting hafi orðið til góðs, og staðreyndirnar tala sínu máli.  Íslenzkur sjávarútvegur er sjálfbær í öllum skilningi (hann notar að vísu enn olíu, en minna af henni á hvert veitt tonn en annars staðar þekkist), og hann stendur sig vel á erlendum mörkuðum, þangað sem yfir 95 % af vöruframboði hans fara. 

Sjálfstæðismenn áttuðu sig fljótt á því, að þarna hafði heillaspor verið stigið, enda varð atvinnugreinin nú sjálfstæð, hefur lagt mikið að mörkum til samfélagsins og hefur ekki þurft að leggjast inn á vöggustofu ríkisins, sem áður fyrr hlynnti að veikburða fyrirtækjum. Hins vegar bregður svo við, að sumir aðrir stjórnmálaflokkar, t.d. Samfylking, Viðreisn og líklega hentistefnuliðið, sem kallar sig pírata, hafa nú horn í síðu þessa árangursríka fyrirkomulags sjávarútvegsstefnunnar. Að sjálfsögðu ráðast þeir á Sjálfstæðisflokkinn fyrir að hafa tekið þessa vel heppnuðu stefnu upp á sína arma, en hvað hafa þeir á móti kerfinu ? Sjálfstæðisflokkurinn sýndi þarna, að hann er víðsýnn flokkur og næmur fyrir breytingum, sem vel reynast.  Hann kastar þó ekki fyrir róða, því sem vel hefur gefizt, nema annað enn betra sé örugglega í boði.

Sagt er, að þeir, sem fjárfest hafa í kvóta og dýrum búnaði til að nýta sjávarauðlindirnar í íslenzku lögsögunni, og þeir af meinfýsni uppnefndir "sægreifar", ausi af auðlind í eign þjóðarinnar.  Loddarar hafa alið á tortryggni og jafnvel andúð í garð útgerðarmanna á þeim fölsku forsendum, að þeir græði á því, sem aðrir eiga.  Þetta er auðvitað fráleitur málflutningur, sérstaklega þar sem kvótinn hefur að mestu leyti gengið kaupum og sölum samkvæmt landslögum.  Vitleysan á rætur að rekja til misskilnings á fiskveiðistjórnunarlögunum. 

Þar er því slegið föstu, að fiskimiðin innan íslenzku lögsögunnar séu eign íslenzku þjóðarinnar.  Það er góð hugsun að baki þessu ákvæði, því að það tryggir fullveldi íslenzka ríkisins yfir miðunum, en ekki, að ég geti gert kröfu á þá sem eiga afnotaréttinn um u.þ.b. 1/365000 af aflaverðmætunum, þegar kostnaðurinn við að afla verðmætanna hefur verið dreginn frá.  Þar sem ríkisvaldið fer með þennan fullveldisrétt þjóðarinnar, merkir þjóðareignarákvæðið, að ríkisvaldið hefur óskoraðan rétt til að fara með stjórnun aðlindarinnar. Það er gert með fiskveiðistjórnarlöggjöf og reglugerðum, reistum á henni.

Þá er mikið gert úr því, að aðgengi nýrra, sem vilja spreyta sig á að afla verðmæta úr sameiginlegri auðlind þjóðarinnar, sé heft.  Það er markaðurinn, sem myndar þann inngönguþröskuld, að kaupa þarf eða leigja aflahlutdeild.  Verðið markast að nokkru af því, að hér er um mjög takmarkaða auðlind að ræða, jafnvel m.v. núverandi afkastagetu fiskiskipastólsins eftir mikla fækkun skipa.  Að minnka veiðiheimildir núverandi útgerða og úthluta þeim til annarra á einhverju verði er löglaust athæfi (brot á eignarréttarákvæði stjórnarskrár (afnotaréttur er ein tegund eignarréttar)) og hagfræðilega óverjandi ráðstöfun, því að þar með væri ríkisvaldið að stuðla að óhagkvæmari rekstri allra útgerða, með því að fjölga þeim,og tapi hjá þeim, sem nú eru lítið eitt ofan við bókhaldslegt 0.  Að auka heildaraflamarkið til að hleypa öðrum að er ósjálfbær ráðstöfun og óréttlætanleg gagnvart eigandanum, þjóðinni, sem á rétt á því, að bezta þekkta þekking sé nýtt til að hámarka afrakstur miðanna til frambúðar, eins og manninum er fært á hverjum tíma. 

Umræðan um sérgjaldtöku af sjávarútvegi umfram aðrar atvinnugreinar, s.k. auðlindagjald, hefur verið á villigötum frá upphafi einfaldlega vegna þess, að engum hefur tekizt að sýna fram á með skýrum hætti, að s.k. auðlindarenta væri fyrir hendi í sjávarútvegi, þ.e. umframhagnaður greinarinnar m.v. aðrar greinar vegna aðgangs hennar að náttúruauðlind. Ef hún væri fyrir hendi hér, hlyti hún að finnast í norskum sjávarútvegi líka, því að í norsku lögsögunni eru gríðarlega auðug fiskimið.  Það er öðru nær og stafar m.a. af því, að kostnaðarsamt er fyrir fyrirtækin að sækja sjóinn.  Norsk sjávarútvegsfyrirtæki fá fjárhagsstuðning frá hinu opinbera, og þannig háttar til alls staðar annars staðar í Evrópu, nema í Færeyjum. 

Kjarni málsins er sá, að íslenzki sjávarútvegurinn á í höggi við þennan niðurgreidda sjávarútveg á evrópskum mörkuðum og víðar.  Gjaldtaka af sjávarútveginum umfram venjulega skattheimtu rýrir óneitanlega samkeppnishæfni fjármagnsfrekrar starfsemi eins og sjávarútvegsins. Þess vegna þarf ríkisvaldið að gæta hófs.  Núverandi gjaldtaka tekur þriðjung hagnaðar.  Það er ekki hófleg gjaldtaka í ljósi almenns tekjuskatts af lögaðilum á Íslandi, sem er fimmtungur hagnaðar. 

Evrópusambandið (ESB) stjórnar fiskimiðum aðildarlandanna utan 12 sjómílna.  Ef Ísland gengur í ESB, eins og Samfylking og Viðreisn berjast fyrir og píratar virðast vera hlynntir, þá fellur íslenzka lagaákvæðið um þjóðareign fiskveiðiauðlindarinnar fyrir lítið, því að Evrópuréttur er rétthærri landsrétti innan ESB og reyndar EES, en fiskveiðistjórnun er undanskilin í EES-samninginum. Það mun þá verða mikill þrýstingur frá frönskum, spænskum og fleiri útgerðum ESB-landanna á Framkvæmdastjórnina um að hleypa þeim inn í íslenzku landhelgina, enda að missa spón úr aski sínum við Bretlandsstrendur.

  Íslenzkir aðildarsinnar, t.d. Þorsteinn Pálsson, fyrrverandi forsætisráðherra, halda því statt og stöðugt fram, að hægt verði að semja um "hlutfallslegan stöðugleika", sem er reistur á veiðireynslu.  Spurning er, hvort veiðireynsla Frakka, Spánverja o.fl. á fyrri tíð við Ísland er fyrnd.  Alla vega er núverandi fyrirkomulag bráðabirgða fyrirkomulag innan Evrópusambandsins, og samkvæmt hvítbók ESB um þetta efni er stefnt að því, að markaðurinn stjórni aðgangi að öllum miðum aðildarlandanna, er fram í sækir. Það er gert með því að bjóða út eða upp aflaheimildir.  Íslenzk fiskveiðistjórnun í lögsögu Íslands mun þá fara veg allrar veraldar, og þjóðarframleiðslan mun minnka að sama skapi með slæmum afleiðingum fyrir hag landsmanna og byggð í landinu. Innganga í ESB mun gera Ísland að óaðlaðandi verstöð með of lágar þjóðartekjur til að keppa um hæfasta vinnuaflið.

Stefna Viðreisnar í fiskveiðistjórnarmálum er þannig aðeins liður í aðlögun Íslands að stjórnkerfi Evrópusambandsins.  Stefán Einar Stefánsson birti útdrátt úr Dagmálaviðtali við varaformann Viðreisnar, Daða Má Kristófersson, í Morgunblaðinu, 15. júlí 2021, undir fyrirsögninni:   

"Nýtt kerfi skili ekki meiri tekjum".

Frásögnin hófst þannig:

"Ekki standa líkur til þess, að tekjur ríkissjóðs af fiskveiðiauðlindinni muni aukast, nái tillögur Viðreisnar um svo kallaða samningaleið fram að ganga.  Þetta segir Daði Már Kristófersson, varaformaður flokksins og prófessor í auðlindahagfræði við Háskóla Íslands.  Bendir hann á, að veiðigjöld, sem nú eru lögð á útgerðina, nemi um þriðjungi af hagnaði þeirra, og að kerfisbreytingar þær, sem hann telji nauðsynlegt að ráðast í, muni skila svipuðum tekjum til lengri tíma litið."

Yfirleitt hefur jarmurinn út af fiskveiðistjórnunarkerfinu snúizt um að skattleggja sjávarútveginn enn þá meira en gert er. Oftast er um að ræða fólk útblásið af hugsjónum og réttlætiskennd fyrir hönd þjóðarinnar með afar takmarkað vit á útgerð.  Þau slá um sig með slagorðum á borð við: "látum sjávarútveginn greiða markaðsverð fyrir aðganginn að þjóðareigninni".  Nú játar varaformaður Viðreisnar, að sjávarútvegurinn muni ekki geta greitt meira í ríkissjóð en hann gerir nú þegar. Með þetta hljóta margir vizkubrunnar að hafa orðið fyrir vonbrigðum.  Þeir hafa gjarna bent á leiguverð kvóta sem líklegt markaðsverð hans.  Þetta er algerlega fráleit hugmynd, sem sýnir, að þau hafa ekki minnsta vit á því, sem þau bera fyrir brjósti að umbylta. Leiguverð er jaðarverð.  Leigður kvóti þarf aðeins að standa undir rekstrarkostnaði við að veiða viðbótarfisk við grunnkvóta skipsins.  Þess vegna getur verið hagkvæmt að leigja kvóta á yfir 200 ISK/kg, sem gæti verið 10-20 falt núverandi veiðigjald fyrir þorsk.  Þannig er rekinn skefjalaus falsáróður til að vekja öfund og ólund gagnvart útgerðarmönnum.

Síðan var vitnað beint í Daða Má:

"Auðvitað gæti einhver sagt, að verulegur partur [arðsins] væri skilinn eftir hjá útgerðinni.  En tilfellið er, að það er mjög mikilvægt, að útgerð sé ábatasöm atvinnugrein [...]; allir skattar valda einhvers konar skaða, og umfangið af þeim skaða, og umfangið af þeim skaða er háð umfangi skattlagningarinnar, og það er mjög mikilvægt, að við séum örugglega réttum megin þar.  Ég vil benda á, að sambærileg skattlagning auðlindagreina í nágrannalöndunum er iðulega ekki meiri en þetta með beinni skattlagningu."

Þarna ratast varaformanni rétt orð í mun um skattheimtuna.  Sjávarútvegur verður ekki mjólkaður meira með nýju fiskveiðistjórnunarkerfi. Hvers vegna er þá talin þörf á nýju fiskveiðistjórnunarkerfi ?  Það er til að aðlaga kerfið stefnu ESB í sjávarútvegsmálum, en það er að sjálfsögðu ekki viðurkennt, heldur skálduð skýring: 

"Spurður út í, hvað knýi á um breytt fyrirkomulag í kringum úthlutun fiskveiðiheimilda, fyrst slíku kerfi sé ekki ætlað að skila meiri tekjum í ríkissjóð, segir Daði Már, að innköllun núverandi veiðiheimilda yfir langt tímabil, þar sem hægt væri að bjóða þær upp í kjöldarið, sé líklegri til þess að tryggja sátt um sjávarútveginn."  

Þessi útskýring er eins og hver önnur þvæla.  Hvaða heilvita manni dettur í hug, að mesta þjóðnýting Íslandssögunnar sé líkleg til að skapa aukna sátt um eina atvinnugrein ?  Viðreisn hefði varla getað framreitt heimskulegra og ótrúverðugra yfirklór yfir þá sorglegu staðreynd, að hún starfar hér á Íslandi sem eins konar útibú frá framkvæmdastjórn Evrópusambandsins og allar gerðir hennar miða að því einu að flækja Íslandi undir yfirráð hennar.  

Ragnar Árnason, prófessor emeritus í hagfræði við HÍ, var líka á téðum Dagmálafundi:

"Nýverið birtu Samtök fyrirtækja í sjávarútvegi skýrslu, sem Ragnar Árnason vann fyrir þau og var eins konar "uppfærsla" á ríflega 10 ára gamalli skýrslu Daða Más, sem unnin var fyrir tilhlutan starfshóps um mögulega endurskoðun á fiskveiðistjórnunarkerfinu íslenzka. Þar kemst Ragnar að þeirri niðurstöðu, líkt og Daði Már, að innköllun aflaheimilda fæli í sér eignaupptöku." 

Ragnar hefur áreiðanlega ekki hrapað að þessari niðurstöðu, svo vandaður fræðimaður sem hann er.  Þetta er "fait accompli" eða þegar framkvæmt, og það er ekki til neins að láta eins og afturkalla megi þennan gjörning og þar með aflaheimildirnar, nema með því að ógilda eignarréttarákvæði stjórnarskrárinnar, og það verður aldrei gert með samþykki meirihluta kjósenda, svo mikið er víst.  Friður um stjórnkerfi fiskveiða er almenningi fyrir beztu, enda nýtur þetta fyrirkomulag alþjóðlegrar viðurkenningar og er grundvöllur þróunar sjávarútvegsins á öllum sviðum, s.s. öryggis skipverja (gott skipulag veiðanna), orkusparnaðar og orkuskipta (afl til fjárfestinga í nýrri tækni) og gjörnýtingar aflans (hvati til aukinnar verðmætasköpunar úr hverju kg). 

 

 

 

 

 

Athugasemdir

[Tryggvi L. Skjaldarson, 25.7.2021 kl. 08:22]

Sæll Bjarni.  Kvótinn var settur til að vernda fiskinn í sjónum en ekki einstakar fiskvinnslur og fisksölumenn í landi.  Ennþá 37 árum eftir að kvótinn var settur á fer 80% framhjá uppboðsmarkaði. Gott að hafa virðiskeðju er sagt eða með öðrum orðum einokun er góð fyrir suma. Kvótakerfið eins og það hefur fengið að þróast er ekki betra en svo að við erum að veiða sama magn af þorski og fyrir 37 árum. Stærri útgerðir með góðan aðgang að bönkum fóru um og gleyptu allt sem að kjafti kom segir okkur ekkert um hvernig staðan væri í dag ef aðrar leiðir hefðu verið valdar.  Gleymum ekki að á síðasta áratug síðustu aldar tölvuvæddist landið og flæði upplýsinga gerbreyttist og stóra málið, við gerðum samning um evrópska efnahagssvæðið, með dyggri aðstoð Davíðs Oddsonar.  Gerbreytt staða. Svo er allt í lagi að halda til haga að Jón Baldvin Hannibalsson samþykkti frjálsa framsalið gegn því að skerpa á eignarákvæði þjóðarinnar á auðlindum.  Að halda því fram að útgerðin eigi veiðiréttinn er einfaldlega rangt. Framundan er barátta um að tryggja eigendum auðlinda til lands og sjávar, þjóðinni, ráðstöfunarréttin á eigum sínum.

[Bjarni Jónsson, 25.7.2021 kl. 14:00]

Skoðanir hafa verið skiptar um íslenzka fiskveiðistjórnunarkerfið frá upphafi þess 1984, en þó hefur engum tekizt með rökum að sýna fram á, að eitthvert annað fyrirkomulag yrði þjóðhagslega hagkvæmara en núverandi kerfi, eða hefur sú rökleiðsla farið fram hjá mér og prófessor Ragnari Árnasyni o.fl.  Sleggjudómar og stóryrði, sem enn eymir af í þessari umræðu, eru léttvæg og vitna aðeins um götótta hugmyndafræði, sem aldrei nær neinum hljómgrunni.  

[Jósef Smári Ásmundsson, 26.7.2021 kl. 08:09]

Góð og þörf grein. Varðandi veiðigjöldin: Það er ekki nema sjálfsagt að þjóðin fái arð af eignarréttinum að auðlindunum. Það á að byggja sjávarútveginn upp sem grein sem skilar hámarksgróða . Þannig er hægt að skila meiri arð til hluthafa og þjóðar. Mín skoðun er sú að veiðigjöldin eins og þau eru í dag séu afnumin en í staðinn féngi þjóðin eignarhlut í hverju fyrirtæki í samræmi við eignarhlutinn í auðlindinni. Hvað sá eignarhlutur eigi að vera mikill er svo spurning en kannski ætti að miða við hámarksskattlagningu upp að því marki að það skaði ekki rekstrargrundvöll fyrirtækjanna og áframhaldandi vöxt. Þessi ráðstöfun, sé ég fyrir mér, myndi leiða jafnframt til meiri nýliðunar í greininni þar sem stóru fyrirtækin eru að greiða út arð árlega meðan þau sem eru að byrja í greininni greiða engan arð fyrstu árin meðan þau eru að byggja sig upp.

[Bjarni Jónsson, 26.7.2021 kl. 10:39]

Ég held, Jósef Smári, að sú þróun undanfarið, að stór útgerðarfélög séu skráð í kauphöllinni hér, sé þjóðfélagslega og hagfræðilega jákvæð.  Að við getum eignast hlut í útgerðarfélögum með milligöngu ríkisins með góðu móti, eins og mér sýnist hugmynd þín útheimta, hef ég þó efasemdir um, en kannski ert þú tilbúinn með útfærslu á því.  

[Jósef Smári Ásmundsson, 26.7.2021 kl. 10:59]

Kannski ekki tilbúinn með útfærslu en það þarf að sjálfsögðu lagafrumvarp til. Hugmyndin felur einfaldlega í sér að eignin í auðlindinni sé breytt í þennan hlut í fyrirtækjunum.

[Tryggvi L. Skjaldarson, 27.7.2021 kl. 06:20]

Sæll aftur Bjarni.  Hefði kosið að þú svaraðir með rökum.

[Bjarni Jónsson, 27.7.2021 kl. 17:35]

Sæll, Tryggvi.  Það hefur enginn sýnt fram á með rökum, að uppstokkun á fiskveiðistjórnunarkerfinu, eins og þú virðist bera fyrir brjósti, þ.e. að taka veiðiréttinn af núverandi handhöfum hans og færa hann einhverjum öðrum, muni verða þjóðinni fjárhagslega til góðs.  Daði Már, hagfræðingur, er einn af þeim, sem þetta styðja, en hann játaði í viðtalinu, sem ég vitnaði til í pistlinum hér að ofan, að slíkt mundi ekki færa ríkissjóði (þjóðinni) meiri tekjur til lengdar.  Til hvers að fara slíka óvissuferð, sem enginn sér fyrir endann á ?  Eru einhvers staðar fordæmi að hafa ?  Þeir, sem hafa reynt eitthvað svipað, hafa mér vitanlega allir runnið á rassinn með það.  Ég held, að frændur vorir, Færeyingar, séu nýjasta dæmið.  Þetta eru bara gamaldags sósílistahugmyndir um þjóðnýtingu auðlinda, sem alls staðar hafa endað með ósköpum, þar sem þjóðir hafa verið svo ógæfusamar, að "hugsjónamenn" hafa komizt í aðstöðu til að framkvæma slíkt.  

[Tryggvi L. Skjaldarson, 29.7.2021 kl. 07:48]

Sæll aftur Bjarni. Eitthvað hefur þú lesið skakkt í orð mín. Það sem ég ber fyrst og fremst fyrir brjósti er að klippt sé á milli veiða og vinnslu.  Allur fiskur fari á markað. Það er réttlætismál. Enda engin rök fyrir að vernda einstakar fiskvinnslur og fisksala á þurru landi. Ég hef engan áhuga á að tekinn sé veiðiréttur af einum eða neinum sem spilar eftir þeim leikreglum sem eigandinn, þjóðin, ákveður. 

[Bjarni Jónsson, 29.7.2021 kl. 16:39]

Sæll, Tryggvi; Ég veit ekki, hversu vel ígrunduð sú hugmynd er lögfræðilega og hagfræðilega að þvinga útgerðir til að setja allan afla sinn á markað.  Það kemur mér spánskt fyrir sjónir, ef stjórnarskráin heimilar löggjafanum að taka fram fyrir hendur fyrirtækjanna um að ráðstafa afla sínum að vild.  Ef allur aflinn færi á markað, mundi verðið á markaðinum væntanlega lækka samkvæmt lögmáli framboðs og eftirspurnar, þar sem um kaupendamarkað yrði að ræða.  Hver er þá bættari með hvað ?  Við sætum uppi með millilið og töf, sem er alls ekki til þess fallinn að styrkja samkeppnisstöðu íslenzkra fiskafurða erlendis, en þangað fer yfir 95 % aflans.  Stjórnvöld ættu að forðast í lengstu lög inngrip, sem veikja samkeppnisstöðuna.  Slíkt er til þess fallið að draga úr hagvexti og verðmætasköpun, sem bætir ekki lífskjör almennings.  

Ég er þó áfram um, að sem minnst, helzt ekkert, af óunnum afla úr íslenzku lögsögunni fari á erlendan markað.  Sjálfstæðar vinnslur í landi berjast í bökkum og fá jafnvel ekki nægan fisk á mörkuðunum hér.  Að skipa útgerðarmönnum að setja afla, sem þeir ætla að sigla með óunninn, á markað til að veita vinnslum hérlendis kost á að bjóða í hann, er sennilega ekki lagalega fær leið, en það mætti beita hamlandi aðgerðum til að beina a.m.k. hluta af þessum afla til vinnslustöðva hér til að skapa meiri vinnu í landi og auka útflutningsverðmætin.