Af sviðsmyndum og ómyndum

Sitt sýnist hverjum um það, hvort raforkusala um sæstreng frá Íslandi til Bretlands geti orðið arðsöm, eins og nú horfir með heimsmarkaðsverð á raforku, en það hefur hríðfallið frá því, að Bandaríkjamenn náðu undirtökunum á gas- og olíumörkuðum árið 2014 með jaðarframboði á grundvelli nýrrar vinnslutækni, þ.e. setlagasundrun með vatni, sandi og aðskotaefnum undir þrýstingi (e."fracking") til að vinna eldsneytisgas og olíuvinnsla úr tjörusandi. 

Nú eru Persar að koma inn á eldsneytismarkaðinn, og munu þeir heldur betur velgja Aröbunum undir uggum, ef að líkum lætur.  Mun þá botninn úr markaðinum, og eiga þá Norðmenn o.fl. enga möguleika lengur á þessum markaði til vinnslu með hagnaði. Verður þá tvennt í boði fyrir olíusjeika Norðursins.  Annaðhvort að opna rækilega fyrir útstreymi úr olíusjóði sínum og halda þannig uppi fölskum lífskjörum eða að herða sultarólina.  Blanda af þessu gæti orðið fyrir valinu að hætti Norðmanna.

Nær væri orkuyfirvöldum á Íslandi að kanna fýsileika raforkusölu um sæstreng frá Íslandi til Færeyja en til Bretlands.  Hér er um mun minna og viðráðanlegra verkefni að ræða.  Hins vegar kann að styttast í, að Færeyingar setji upp kjarnorkuver hjá sér af nýrri kynslóð og stærð, sem hentar þeim.  Þessi nýju kjarnorkuver nota frumefnið Þóríum í kjarnakljúfa sína og nýta efnið mun betur en Úran-kjarnakljúfarnir, svo að geislavirkur úrgangur verður viðráðanlegur og skaðlaus á innan við einni öld.  Búizt er við þessari orkubyltingu um 2025, og mun þá engum detta í hug lengur að leggja sæstreng yfir 500 km, hvað þá á 1 km dýpi.

Elías Elíasson, fyrrverandi sérfræðingur í orkumálum hjá Landsvirkjun, skrifaði fróðlega grein, sem birtist í Morgunblaðinum á Bastilludaginn 2015 undir heitinu:

"Sviðsmynd Landsvirkjunar og sæstrengsumræðan".     Hann hefur greinina með eftirfarandi hætti:

"Margir hafa að undanförnu séð ástæðu til að stinga niður penna og fjalla um sæstreng.  Nú síðast Ketill Sigurjónsson á mbl.is; erindi hans þar virðist helzt það, að allir þeir, sem ekki hrópa "hallelúja" yfir sæstrengnum, hljóti að bera hagsmuni stóriðjunnar fyrir brjósti.  Þetta er ömurlegur málflutningur."

Þessi orð Elíasar varpa ljósi á þá staðreynd, að orkulindir landsins eru takmörkuð auðlind ekki sízt vegna þess, að málamiðlanir verður að gera á milli þeirra, sem vilja "nýta og njóta" og hinna, sem vilja bara "njóta" eða öllu heldur "nýta með því að njóta", þó að sú stefna sé nú reyndar komin í ógöngur vegna skipulagsleysis, svo að stefnir í óafturkræfar skemmdir á viðkvæmum landsvæðum vegna "ofnýtingar við að njóta", svo að yfirgengilegur sóðaskapur sumra ferðamanna og leiðsögumanna þeirra með tilheyrandi sóttkveikjuhættu sé nú látinn liggja á milli hluta.

Landsvirkjun hefur reynt með kúnstum, sem reyndar hefur verið flett ofan af hér á þessu vefsetri, að breiða yfir þá staðreynd, að líklega þarf að virkja upp undir 1200 MW fyrir Skotlandsstrenginn til að senda utan um 7500 GWh/a. Þetta er rúmlega fimmtungur af hagkvæmt virkjanlegu afli, að teknu tilliti til umhverfissjónarmiða.  Til samanburðar hafa Norðmenn ekkert virkjað fyrir sína sæstrengi, enda er raforkukerfi þeirra gjörólíkt hinu íslenzka.  

Það eru í meginatriðum 2 sviðsmyndir í umræðunni.  Sviðsmynd Landsvirkjunar er naglasúpusviðsmynd, þ.e. að selja orku, sem ekki er til, eins og einnig hefur verið útskýrt á þessu vefsetri.  Um hundakúnstir talsmanna Landsvirkjunar hefur Elías þessi orð:

"Sæstrengurinn kemur þá ofan á því sem næst fullnýtt kerfi.  Þegar enn er skrifað, eins og hægt sé að ná allt að 10 % betri nýtni úr kerfinu án þess að kosta nokkru til, sæmir það varla Landsvirkjun." 

Sviðsmynd Landsvirkjunar er með einum sæstreng, 1000 MW að flutningsgetu, og árlegan orkuútflutning inn á strenginn 5,0 TWh (flutningstöp ótilgreind,nýting 57 %, 5000 klst/a), sem yrði aflað á eftirfarandi hátt:

• 2,0 TWh/ár frá bættri kerfisnýtingu og óskilgreindum stækkunum núverandi vatnsaflsvirkjana. Aðeins stækkun Búrfells er ráðgerð nú, þ.e. 100 MW afl og 0,3 TWh/a, svo að 1,7 TWh/ár virðast eiga að koma frá óskilgreindri bættri nýtingu vatnsorkukerfis.  Hér vantar allt að 1,7 TWh/a.
• 1,5 TWh/ár frá vindmyllum (þýðir líklega 500 MW uppsett afl frá 170 vindrafstöðvum á um 90 m háum turnum), en Landsvirkjun hefur aðeins ráðgert Búrfellslund og Blöndulund, sem gefa líklega 0,9 TWh/ár. Hér vantar 0,6 TWh/ár.
• 1,5 TWh frá jarðgufuvirkjunum, sem þarfnast a.m.k. 200 MW uppsetts afls frá um 40 holum í rekstri samtímis. Þetta er aðeins um 30 % af virkjanakostum Landsvirkjunar í jarðgufu, en mikil óvissa er enn um getu þessara gufuforðabúra til að standa undir virkjun áratugum saman.  Óvissustig: HÁTT 
• Vegna vöntunar og óvissu gæti þurft að virkja nýtt vatnsafl, sem nemur 2,5 TWh/a (1,7+0,6+0,2=2,5)
• Ekki hefur enn verið útveguð orka til tveggja kísilmálmvera og eins sólarkísilvers, sem Landsvirkjun þó virðist hafa veitt ádrátt um orku, sem gæti numið 2,5 TWh/a frá vatnsorkuverum. 
• Alls þarfnast þessi sviðsmynd sæstrengs, ásamt iðnvæðingu næstu ára, vatnfallsvirkjana að framleiðslugetu um 5,0 TWh/a.  Þetta eru 75 % af þeim virkjanakostum vatnsafls, sem Landsvirkjun hefur lagt fram.  Það er óvíst, að Landsvirkjun fái virkjanaleyfi fyrir þessum 5,0 TWh/a á næstu 10 árum, og þess vegna er ljóst, að annað verður undan að láta, iðjuverin eða sæstrengurinn. 

Charles Hendry, fyrrverandi orku- og umhverfisráðherra Bretlands, kynnti hins vegar aðra sviðsmynd sæstrengs á fundi í Reykjavík 20. apríl 2015.  Sú er ívið stærri í sniðum og með mun meira afhendingaröryggi en sviðsmynd Landsvirkjunar hér að ofan:

Tveir sæstrengir með 600 MW flutningsgetu hvor um sig og orkuflutningur inn á báða strengina 7,5 TWh/a (nýting 71 %, 6250 klst/a), sem aflað yrði á eftirfarandi hátt:

• 4,3 TWh/a frá 530 MW nýjum jarðgufuvirkjunum.  Landsvirkjun hefur borið víurnar í 5,3 TWh/a af jarðgufuvirkjunum, svo að 80 % af þeim færi inn á sæstrengina.  Hér aftur er alger óvissa um, hvernig umrædd 5 svæði munu bregðast við virkjun. Óvissustig MJÖG HÁTT.
• 1,2 TWh/a frá 400 MW vindmyllum.  Landsvirkjun hefur áformað 300 MW frá tveimur vindmyllulundum, svo að hér vantar 0,3 TWh/a.
• 0,8 TWh/a frá 250 MW stækkun eldri virkjana Landsvirkjunar.  Miðað við stækkunaráform Landsvirkjunar vantar hér 0,5 TWh/a.
• Þó að allt þetta gengi eftir, fengjust aðeins 6,3 TWh/a.  Þá vantar 1,2 TWh/a og vegna óvissu og vöntunar virkjunarkosta þarf að bæta við 0,5+0,3+0,5=1,3 TWh/a, sem þýðir, að 2,5 TWh/a þurfa að koma frá nýjum vatnsfallsvirkjunum, sem er nákvæmlega sama orkuþörf frá nýjum vatnsfallsvirkjunum og í sviðsmynd Landsvirkjunar.

Þriðja sviðsmyndin, sem reyndar er afbrigði af þeirri fyrstu hér að ofan, kom svo fram í Morgunblaðinu 17. júlí 2015 í frétt á bls. 16 undir fyrirsögninni:

"Sæstrengur sniðinn að stefnu ESB".  

Þarna eru tilvitnanir í Björgvin Skúla Sigurðsson, framkvæmdastjóra markaðs- og viðskiptaþróunar hjá Landsvirkjun.  Eins og fram kemur í fyrirsögninni, snýst þessi "frétt" um að sýna fram á, að sæstrengstenging Íslands við Bretland mundi falla vel að orkustefnu Evrópusambandsins-ESB og að okkur beri að fylgja henni vegna aðildar að EES.

Eftirfarandi tilvitnun í "fréttina" snýr að þessu:

"Lögð er sérstök áherzla á að fjármagna innviðauppbyggingu, sem snýr að samtengingu orkumarkaða á milli landamæra.  Áður hafa ýmis slík verkefni verið studd, m.a. lagning sæstrengs frá Noregi til Bretlands.  Þessi vinna kann að hafa áhrif á möguleikann að tengja orkukerfi Íslands með sæstreng til Bretlands."

Það blasir við, að Landsvirkjun reynir að stækka markað sinn með flutningskerfi fyrir raforku sína, sem ESB ætti hlut í, og með því að selja "græna orku" til brezka ríkisins, sem sárlega þarf að auka hlutdeild slíkrar til að ná markmiðum ESB um hlutdeild endurnýjanlegrar orku í heildarorkunotkun landsins.

  Það er alveg ljóst, að búið verður að kippa markaðslögmálum úr sambandi, ef þetta gengur eftir.  Þess vegna kemur ekki til mála, að risinn á íslenzka markaðinum taki þátt í þessu, heldur verður að stofna nýtt fyrirtæki um þær virkjanir, sem reisa þarf vegna rafmagnsflutninga til og frá Bretlandi, en samkvæmt sömu frétt í Morgunblaðinu jafngilda þær fjárfestingum að upphæð ISK 164 milljörðum, og er það líklega stórlega vanáætlað vegna mikillar óvissu um 2,0 TWh/a, sem Landsvirkjun heldur fram, að sé "strönduð" orka í vatnsorkukerfinu, en eru líklega að mestu helberir hugarórar og þegar nýttir af áliðnaðinum. 

Eins og fram hefur komið, verður samkeppni um vatnsorkuvirkjanir á milli iðjuvera á landinu og sæstrengs, hvað sem líður orðagjálfri talsmanna Landsvirkjunar um annað.  Stærsti notandi raforku í hópi núverandi iðjuvera er áliðnaðurinn.  Það er kaldranalegt að fá smjörþefinn af hugarfarinu til áliðnaðarins frá náunga, sem af trúarlegum sannfæringarkrafti hefur boðað landslýð fagnaðarerindi sæstrengsins um nokkurra ára bil.  Þessi ósköp gaf að líta í athugasemd við ágætt vefinnlegg Viðars Garðarssonar á Bastilludaginn 2015 undir fyrirsögninni "Markmið Landsvirkjunar". 

Þar tók Ketill Sigurjónsson meira upp í sig en hann eða nokkur annar getur staðið við, enda er um almenn og órökstudd stóryrði hans að ræða, sem eru ósönn, eins og þau voru sett þarna fram:

"Áliðnaður er sá viðskiptavinahópur, sem almennt skilar lægstri arðsemi raforkufyrirtækja og þar með lægstri arðsemi til eigenda slíkra fyrirtækja (sem í tilviki LV eru landsmenn allir)."

Sá, sem setur fram svigurmæli af þessu tagi um heila atvinnugrein, áliðnaðinn, setur sig á háan hest gagnvart öllum þeim, sem að Íslands hálfu hafa beitt sér fyrir samningum um raforkusölu til álvera, og opinberar téður Ketill reyndar um leið vanþekkingu sína á orkumálum almennt, og hvað er ákvarðandi fyrir arðsemi raforkusölu, eins og nú skal greina:

Eins og um alla aðra vöru og þjónustu, gildir það um raforkuvinnslu og raforkusölu, að hagnaður af starfseminni er í senn háður söluverðinu og kostnaðinum við framleiðslu og flutning til kaupandans. Af ástæðum, sem taldar verða upp hér að neðan, er framleiðslukostnaður og flutningskostnaður á hverja orkueiningu, t.d. MWh, umtalsvert lægri til álvera en til nokkurra annarra viðskiptavina orkufyrirtækjanna á Íslandi.  Af þeim sökum er viðskiptagrundvöllur og arðsemisgrundvöllur fyrir því, að álverin njóti lægsta verðs fyrir forgangsorku á markaðinum.  Þessu skautar téður Ketill algerlega framhjá, og þess vegna er engin skynsemi í fullyrðingu af því tagi, að álver séu óhagstæðir viðskiptavinir út af fyrir sig. Það markast einfaldlega af bilinu á milli umsamins verðs og kostnaðar í þeirri virkjun, sem stendur undir viðkomandi orkusölu á öllu samningstímabilinu. Ketill Sigurjónsson virðist aðeins horfa á aðra hlið jöfnunnar, söluverðið, og dregur af því alrangar, almennar ályktanir. Þetta hugarfóstur hans, að orkusamningar við álverin séu þjóðhagslega óhagkvæmir, hefur leitt hann út á braut óviðeigandi svigurmæla í garð heillar iðngreinar, sem flokka má til atvinnurógs.

Meðalraforkuverð Landsvirkjunar til álveranna þriggja var 25,9 USD/MWh að meðtöldum flutningi til þeirra árið 2014, og má þá ætla, að verð frá virkjun sé 24,0 USD/MWh. Meðalverð Landsvirkjunar nam þá 32,8 USD/MWh, en verð til almenningsveitna nam hins vegar 68 USD/MWh eða 8,9 kr/kWh.  Hlutfallið 24/68=0,35 er allt of lágt og ætti að vera nálægt 0,45, ef verðin mundu endurspegla raunverulegan tilkostnað, sem er eðlilegt og sanngjarnt. 

Það er hins vegar röng ályktun af þessu, að meðalverð til álvera ætti að hækka um 28 %, heldur er verðið til almenningsveitna orðið allt of hátt og þarf að lækka um 22 %. Það sést, þegar vinnslukostnaður í virkjun til þessara tveggja viðskiptamannahópa er skoðaður. Gríðarlegur hagnaður Landsvirkjunar um þessar mundir gefur þetta auðvitað til kynna, en það sést líka, ef jaðarkostnaður rafmagns í vatnsaflsvirkjun er reiknaður, því að þá fást 24,4 USD/MWh fyrir áliðnað og 54,2 USD/MWh eða um 7,1 kr/kWh fyrir almenningsveitur.  Það er alger óhæfa að selja orku úr núverandi kerfi á mun hærra verði en nemur reiknuðu verði frá næstu virkjun (jaðarkostnaður).

Helztu ástæður þess, að ódýrara er að framleiða rafmagn fyrir álver en almenningsveitur:

• Nýtingartími uppsetts afls í virkjun er um 60 % hærri, ef hún framleiðir fyrir álver en fyrir almenningsveitur.  Ástæðan er, að það eru engar álagssveiflur í álveri, háðar tíma sólarhrings, viku, eða árstíð, eins og dæmigert er fyrir almenningsveitur.  Af þessum ástæðum nýtist fjárfestingin að sama skapi betur og hærri tekjur koma inn, en kostnaður eykst mjög lítið, sérstaklega í vatnsaflsvirkjunum, því að vatnið kostar ekkert, þar sem vatnsréttindin eru í höndum virkjunareigandans.
• Ný virkjun kemst upp í fulla nýtingu á fyrsta ári eftir gangsetningu, ef hún framleiðir fyrir álver, en full nýting meðalstórrar virkjunar (150 MW) verður fyrst að áratug liðnum, ef hún framleiðir aðeins fyrir almenningsveitur.  Til að gefa sömu tekjur yfir samningstímabilið getur einingarverð til álvers þess vegna verið lægra en til almenningsveitna.
• Eigandi álvers gerir skuldbindandi samning til 25-45 ára um kaup á a.m.k. 85 % af umsaminni orku á hverju ári, þó að hann noti hana ekki. Orkusölufyrirtæki til almennings er ekki skuldbundið til að kaupa orku frá einum birgi, enda mundi slíkt brjóta í bága við samkeppnislög. Þessi tekjutrygging verður þess valdandi, að hagstæðari lánskjör fást til fjárfestingar í virkjuninni, sem lækka fjármagnskostnaðinn. 
• Mun meiri kröfur eru gerðar til aflstuðuls álvera en almenningsveitna, sem leiðir af sér lægri fjárfestingarþörf í rafbúnaði í virkjun fyrir álver m.v. sömu raunaflsþörf í MW, og töpin verða minni.
• Samantekið leiðir þetta til, að vinnslukostnaður raforku fyrir álver er í mesta lagi 45 % af vinnslukostnaði raforku fyrir almenningsveitur.

 Það skekkir örlítið myndina af hlutföllum meðalorkuverða til mismunandi notenda, að þau fela í sér vegið meðalverð forgangsorku og afgangsorku (ótryggðrar orku), en varðandi álverin getur sú síðar nefnda numið allt að 10 % af heild, en nær líklega ekki svo háu hlutfalli hjá almenningsveitunum. Orkufyrirtækin eru ekki skuldbundin til stöðugrar afhendingar á afgangsorku, og þess vegna geta miðlunarlónin verið minni að sama skapi.

Önnur iðjuver, t.d. kísilver, hafa annars konar álagsmynztur en báðir notendahóparnir, sem að ofan voru til skoðunar, og liggur kostnaður orkuvinnslu til þeirra einhvers staðar á milli þeirra, og þar af leiðandi ætti verðið til þeirra að gera það einnig. 

Um væntanlegt sæstrengsálag ríkir óvissa, því að í öðru orðinu mæla talsmenn Landsvirkjunar fyrir aflsölu, þ.e. sölu á rafmagni aðeins á háálagstíma á Englandi, en hins vegar virðast Englendingarnir miða við hefðbundna orkusölu með nýtingartíma tveggja sæstrengja yfir 70 %, sbr 60 % nýtingu almenningsveitna á Íslandi og 95 % hjá álverum. Vinnslukostnaður orku inn á sæstreng er þess vegna hugsanlega svipaður og á orku til kísilvera. Hins vegar er flutningskostnaðurinn gríðarlegur og margfaldur á við vinnslukostnaðinn að meðtöldum gríðarlegum flutningstöpum 1200 km leið.

Niðurstaðan er sú, að takmörkun orkulindanna á Íslandi verður þess valdandi, að frekari iðnvæðing og sala um sæstreng fara ekki saman, og á grundvelli arðsemi fer ekki á milli mála, að velja ber iðnvæðinguna.