Undarleg orkuverðlagning

Á sama tíma og raforkuverð í öllum viðskiptalöndum Íslendinga hefur farið lækkandi, þá hækkar raforkuverð Landsvirkjunar til almenningsveitna á Íslandi, og hagnaður fyrirtækisins vex. Það þekkist varla erlendis um þessar mundir, að hagnaður orkufyrirtækja fari vaxandi. Þetta misgengi raforkuverðs hérlendis og erlendis skaðar samkeppnishæfni íslenzkra fyrirtækja.  Íslenzka hagkerfið má sízt við þessari rýrnun samkeppnishæfni að halda nú, þegar margfalt meiri hækkun launakostnaðar ríður yfir fyrirtækin en þekkist erlendis. Úr því að Samkeppnisstofnun gerir ekki athugasemd við þessa afleiðingu markaðsráðandi aðstöðu, verða stjórnvöld að grípa í taumana, enda er risinn á markaðinum alfarið í ríkiseigu. 

Þessi staða mála er algerlega óþolandi í ljósi þess, að það er engin þörf á henni.  Landsvirkjun er leiðandi fyrirtæki og þar af leiðandi verðmótandi á raforkumarkaðinum.  Fyrirtækið lækkaði hreinar skuldir sínar árið 2015 um ISK 26 mia, og hagnaðurinn nam þá ISK 10,8 mia eða MUSD 84,2 og jókst um 7,4 % frá 2014 í sömu mynt.  Hagnaður fyrirtækisins sem hlutfall af tekjum nam 20 %. 

Afkoma Landsvirkjunar er mjög góð, og fyrirtækið á nægan orkuforða í vetur, því að vatnshæð miðlunarlónanna Þórisvatns og Hálslóns er yfir meðaltali. Eftir lækkun á verði til álvera Fjarðaáls og Norðuráls samkvæmt rafmagnssamningum fyrirtækjanna í tengslum við lækkun álverðs, en hækkun til ISAL samkvæmt rafmagnssamningi ISAL og Landsvirkjunar 2010, þá er nú meðalverð til stóriðju sem hlutfall af meðalverði til almenningsveitna orðið of lágt m.v. hlutfall vinnslukostnaðar fyrir þessa aðila í virkjunum Landsvirkjunar. Sumir kalla þetta, að almenningur greiði niður verð til stóriðjunnar.  Þá stöðu er nauðsynlegt að leiðrétta með afturköllun verðhækkana Landsvirkjunar til almenningsveitna undanfarin 2 ár.  

Það ber þess vegna allt að sama brunni.  Ríkisfyrirtækinu Landsvirkjun ber siðferðisleg og samfélagsleg skylda til að lækka orkuverð til almennings og fyrirtækja á orkumarkaði án langtímasamninga á borð við málmvinnslufyrirtækin.  Annað verður að flokka sem okur leiðandi fyrirtækis á fákeppnismarkaði, og yfirlýsingar forstjóra Landsvirkjunar um tíföldun arðgreiðslna, sem nú eru um ISK 1,5 mia, á næstu árum verður að skoða í þessu ljósi. 

Staða orkumála á Íslandi er mjög annarleg, þegar sú staðreynd er höfð í huga, að íslenzkir raforkunotendur brenna árið 2016 olíu, af því að þeir fá ekki raforku á samkeppnishæfu verði, enda okur í gangi, eins og hér hefur verið bent á. Eftir Björgvini Skúla Sigurðssyni, framkvæmdastjóra markaðs- og viðskiptaþróunarsviðs Landsvirkjunar, er eftirfarandi haft í Fréttablaðinu 15. febrúar 2016 í frétt undir fyrirsögninni:    "Vilja 30 % lægra rafmagnsverð":

"Fiskibræðslur hafa því beðið Landsvirkjun um að lækka rafmagnsverðið um allt að 30 % frá því í fyrra til að jafna núverandi olíuverð.  Það er meira en við teljum okkur geta gert.  Við vonum auðvitað, að hreinleiki íslenzku raforkunnar réttlæti hærra verð fyrir hana miðað við mengandi olíu, enda eru aðstæður á mjölmörkuðum nú mjög góðar."

Það er anzi hrokafullt af þessum orkusölumanni Landsvirkjunar að segja við fulltrúa fiskimjölsverksmiðjanna, að þeir hafi ráð á að auka rekstrarkostnað sinn og þá að draga úr hagnaði fyrirtækjanna, á sama tíma og rekstur Landsvirkjunar skilar methagnaði og tíföldun arðgreiðslna er boðuð af forstjóranum.  Hvernig halda menn, að þessir Landsvirkjunarfulltrúar hagi sér þá við viðskiptavini sína á lokuðum samningafundum ?  Ætli þeir neyti ekki aflsmunar með talsverðum bolabrögðum ?

Í sömu frétt Fréttablaðsins er haft eftir Jóhanni Peter Andersen, framkvæmdastjóra FÍF, að hann gæti trúað því, að álíka mikið sé nú brætt með olíu og rafmagni, en væri allt uppsett rafkyndingarafl verksmiðjanna notað, mundi raforkunotkunin vaxa um 50 % og fara í 75 % afkastagetunnar og olíunotkunin að sama skapi minnka.  Er einhverjum blöðum um það að fletta, á grundvelli þessara upplýsinga, að raforkuverð Landsvirkjunar er ósamkeppnishæft og stjórnendur Landsvirkjunar eru að verðleggja fyrirtækið út af markaðinum ?  Það er hins vegar ekki þannig, að Landsvirkjun sé ósamkeppnishæf.  Hún mundi áfram skila miklum hagnaði, þótt hún ýtti olíukyndingu út af markaðinum með verðlækkun, og hún hefur næga orku í miðlunarlónum sínum í vetur til að gera þetta. 

Stjórn og stjórnendur Landsvirkjunar hafa tapað áttum, og eigandinn, ríkið, og fulltrúar eigendanna, Alþingismenn, verða snöfurlega að sjá til þess, að stefnubreyting verði þar á bæ.

Afar athygliverð grein um raforkumál eftir Elías Elíasson, fyrrverandi sérfræðing í orkumálum hjá Landsvirkjun, birtist í Morgunblaðinu 23. febrúar 2016 undir fyrirsögninni,

"Sæstrengur og raforkumarkaður ES".  Þar segir um hlutverk íslenzkra raforkufyrirtækja:

"Íslenzk orkufyrirtæki voru stofnuð til þess, að almenningur og atvinnustarfsemi í landinu hefðu næga og ódýra orku úr að spila.  Orkuverðið þurfti þó að vera nægilega hátt til að hvati væri til fjárfestinga og orkuöryggi væri þannig tryggt til lengri tíma."

Þetta er hverju orði sannara, og ekki er vitað til, að eigendastefna frábrugðin þessari hafi verið samþykkt í neinu orkufyrirtækjanna.  Samt hefur Landsvirkjun síðan 2010 rekið alvarlega af leið og rekur nú okurstefnu og sinnir ekki þörfum ört vaxandi hagkerfis fyrir raforku, heldur virðist algerlega úti á þekju og góna út í heim, eins og eftirfarandi tilvitnun í Hörð Arnarson í frétt í Fréttablaðinu 23. febrúar 2016,

"Forstjórinn segir Landsvirkjun bjóða gott verð á raforku", ber með sér:

"Hörður sagði, að þessi mikla eftirspurn (á Íslandi) væri mjög sérstök í því efnahagsumhverfi, sem ríkir í heiminum í dag.  Almennt væri lítið um fjárfestingar, og orkuverð í heiminum væri lágt."

Nokkru síðar í grein sinni reit Elías:

"Landsvirkjun, sem er ráðandi fyrirtæki í raforkugeiranum, telur það þó hlutverk sitt að auka verðmæti þeirrar auðlindar, sem henni er trúað fyrir.  Innan þessarar stefnumörkunar rúmast býsna margt, bæði fyrrnefnd stefna sem og hin að reka fyrirtækið með hámarksgróða."

Landsmenn sjá nú svart á hvítu, að kúvending hefur orðið í stefnu Landsvirkjunar.  Það er ekki lengur ætlunin að sjá almenningi og atvinnulífi fyrir rafmagni á verði, sem telja má þeim hagstætt í samanburði við helztu viðskiptalöndin, heldur hefur verið söðlað um í átt að hámarksgróða Landsvirkjunar.  Fyrirtækið er alfarið í eigu ríkisins, svo að almenningur á Íslandi á heimtingu á útlistun á því, hvenær og hvernig þessi stefnubreyting átti sér stað í stjórn Landsvirkjunar, í ríkisstjórn og á Alþingi.

Það hefur sannarlega stundum verið efnt til undirskriftasöfnunar á meðal kjósenda af minna tilefni en þessu með áskorun til Alþingis um að semja, ræða og samþykkja þingsályktunartillögu, sem staðfestir, að hið upprunalega almenna hlutverk Landsvirkjunar, sem hér að ofan var tíundað með tilvitnun í Elías Elíasson, skuli áfram vera í gildi, þar til Alþingi ákveði annað.

Segja má, að gælur ríkisfyrirtækisins Landsvirkjunar við sæstreng á milli Íslands og Bretlands séu hneyksli, því að líta má svo á, að um sé að ræða samsæri spákaupmanna gegn hagsmunum almennings og atvinnulífs á Íslandi, svo að spyrja má, hvað stjórn Landsvirkjunar sé eiginlega að bauka ?  Um líklega verðþróun á samtengdum raforkumarkaði ritar Elías í téðri grein:

"Reglur um viðskipti yfir slíkar tengingar hvetja til jöfnunar orkuverðs við báða enda.  Slík tenging við raforkumarkað Evrópu með sæstreng mundi væntanlega hækka almennt orkuverð hér á landi, eins og mál standa nú, en óvíst er um framtíðina.  Viðræður um sæstreng hafa átt sér stað, en ekki borið árangur."

Það hefur verið merkilega hljótt um sæstrengsmálið á þessu ári, og rýninefnd verkefnisins á vegum iðnaðarráðherra hefur enn ekki skilað af sér, svo að tekið hafi verið eftir, og átti meðgöngutími hennar þó að vera liðinn, sé rétt munað.  Hlýtur að styttast í, að einhver afrakstur birtist af störfum þessarar nefndar, sem væntanlega verða sett undir Argusaraugu. 

Lokaorð tilvitnaðrar greinar Elíasar Elíassonar eru merkileg og umhugsunarverð:

"Sé sæstrengur skoðaður þannig í ljósi stefnu Landsvirkjunar og málflutnings, vaknar grunur um, að verðmæti Íslands sem staðar fyrir arðbæran rekstur fyrirtækja kunni að minnka meir en verðmæti auðlindarinnar vex.  Gerist það, er hafið ferli, sem erfitt getur orðið að snúa við aftur. 

Er ekki kominn tími til, að Landsvirkjun skýri áform sín á skiljanlegan hátt fyrir almenningi ?"

Er ekki kominn tími til, að stjórnvöld taki upp hanzkann fyrir íslenzkt atvinnulíf og almenning og leiðrétti þá ósvinnu, sem nú viðgengst á fákeppnismarkaði raforku ?  Þar sem stórt fyrirtæki makar krókinn í krafti ríkjandi stöðu á markaði, þar leiðrétta stjórnvöld stöðuna neytendum í vil í þjóðfélagi frjáls markaðshagkerfis með félagslegu ívafi.    

 

Raunir stjórnlaganefndar

Það á ekki af tilraunum til breytinga á Stjórnarskrá lýðveldisins Íslands að ganga.  Ástæðuna telur blekbóndi vera ranga aðferðarfræði við þetta verkefni.  Nú síðast hefur nefnd á vegum stjórnmálaflokkanna skilað af sér örverpi, þótt í löngu máli sé með viðhengjum, eftir meðgöngutíma, sem er lengri en fílsins. 

Vænlegra til árangurs væri að fela t.d. þremur valinkunnum stjórnlagafræðingum að breyta tilgreindum greinum Stjórnarskráarinnar eða að bæta við nýjum greinum um afmörkuð efni. Löglærður sérfræðingahópur fengi með öðrum orðum afmarkað verkefni, og með þessu móti væri nokkurn veginn tryggt, að texti draganna væri lögfræðilega skotheldur, hefði nógu greinilega merkingu til að reisa lagasetningu á eða dæma eftir, og að innbyrðis samræmi væri á milli gamalla og nýrra greina í Stjórnarskrá. Blekbóndi hefur efasemdir um, að allt þetta sé uppfyllt með núverandi drögum stjórnlaganefndar.

Drög þessa vinnuhóps sérfræðinga, sem vart þyrfti meira en 3 mánuði til að skila af sér ákvæðum um forseta lýðveldisins, þjóðaratkvæðagreiðslur, auðlindir og umhverfis- og náttúruvernd, yrðu lögð fyrir Alþingi til umfjöllunar og samþykktar, eitt þing eða tvö, eftir því hvor núgildandi aðferða yrði valin. 

Drögin, sem birtust frá téðri stjórnlaganefnd 19. febrúar 2016 á vef forsætisráðuneytisins eru óviðunandi fyrir þær sakir, að þau vekja fleiri spurningar en svör hjá leikmanni.  Ástæðan er afar ómarkvisst og óljóst orðalag, nánast orðagjálfur, sem á ekkert erindi í grundvallarlög þjóðar.  Textinn á að vera knappur, en ekki orðskrúð, og hann á að vera traustur og einhlítur, svo að hægt sé að reisa á honum lagasetningu og dóma, en ekki hægt að teygja hann og toga. Það mátti vera ljóst, að sú aðferðarfræði, að stjórnmálaflokkarnir skipuðu sitt handgengna fólk í Stjórnarskrárnefnd, mundi enda með hrossakaupum og loðmullu, sem mundu gera afraksturinn að mestu ónothæfan.

Ein tillaga nefndarinnar af þremur fjallar um auðlindir til lands og sjávar.  Þar er enn sáð efa um eignarhaldið með orðalaginu, að auðlindir náttúru Íslands tilheyri íslenzku þjóðinni, en ríkið hafi eftirlit og umsjón í umboði þjóðarinnar.  Eigandinn er í móðu samkvæmt þessum texta, því að þjóðin er ekki lögaðili og getur ekki verið eigandi að lögum.  Er ríkið þá eigandi auðlindanna ? Það er ekki skýrt, enda fæli slíkt í sér þjóðnýtingu, sem jafna má við það, sem kommúnistar framkvæmdu, þar sem þeir hrifsuðu til sín völdin. Texti í Stjórnarskrá á að vera einhlítur, en ekki svo margræður, að setja þurfi á langar greinargerðir í tilraun til að útskýra hann. 

Út yfir allan þjófabálk í auðlindagreininni tekur þó með eftirfarandi málsgrein:

"Að jafnaði skal taka eðlilegt gjald fyrir heimild til nýtingar auðlinda, sem eru í eigu íslenska ríkisins eða þjóðareign". 

Það á sem sagt ekki undantekningarlaust að taka "eðlilegt gjald".  Hvaða skilyrði þurfa þá að vera uppfyllt, svo að taka megi óeðlilegt gjald ?  Hvað í ósköpunum er eðlilegt gjald ?  Það eru vart færri en 300´000 skoðanir í landinu á því, hvað sé eðlilegt gjald fyrir heimild til auðlindanýtingar, svo að við blasir, að þessi texti er gjörsamlega ótækur í stjórnlög. 

Það verður að afmarka viðfangsefnið með einhlítum hætti, svo að eitthvert vit verði í framsetningunni, t.d. með eftirfarandi hætti:

Hafi verið sýnt fram á með óyggjandi hætti, að fyrir tilverknað lagasetninga og/eða reglugerða stjórnvalds, eða með annars konar stjórnvaldsaðgerðum, hafi tiltekin auðlindanýting orðið í senn sjálfbær og hagkvæmari fyrir nýtingaraðilana en ella, þá er stjórnvöldum heimilt að leggja á gjald fyrir nýtingarheimildir, sem þó mega ekki vera hærri en 5,0 % af verðmæti hráefnis úr auðlindinni (t.d. verðmæti óslægðs fiskjar upp úr sjó) eða af verðmæti hrávöru úr auðlindinni (t.d. úr orkulindum).  Slíkt nýtingargjald auðlindar skal þó ekki leggja í ríkissjóð, heldur í sérstakan sjóð, sem stendur straum af kostnaði við eftirlit og rannsóknir á vegum ríkisins á auðlindinni ásamt afkomujöfnun nýtingaraðila, ef brestur verður á náttúruauðlindinni. 

Nefndin setti í öðru lagi fram tillögu að ákvæði um þjóðaratkvæðagreiðslur.  Sú grein er meingölluð að formi og innihaldi. Það er óráðlegt að innleiða í stjórnlög ákvæði um þjóðaratkvæðagreiðslu án þess að endurskoða í nokkru ákvæðin um forseta lýðveldisins, því að hann hefur synjað lögum staðfestingar, eins og kunnugt er, á grundvelli umdeilds ákvæðis í Stjórnarskrá. 

Í nýju drögin vantar ennfremur varnagla, þannig að við getum setið uppi með mikinn kostnað vegna tíðra þjóðaratkvæðagreiðslna, sem eru fallnar til að valda óstöðugu stjórnarfari, sem er mjög dýrkeypt.  Núverandi hlutverk forseta lýðveldisins er óþarflega veigalítið, og þess vegna væri skynsamlegt að auka vægi embættisins.  Það má t.d. gera með því að kjósendur beini tilmælum aðeins til forsetans um þjóðaratkvæðagreiðslu um nýsett lög og hann taki ákvörðunina. 

Samkvæmt drögum stjórnlaganefndarinnar eru mikilvægir lagahópar undanþegnir ákvæði um þjóðaratkvæðagreiðslu, en þar ættu engar undantekningar að vera, ef virða á beina lýðræðið að fullu, og það er óhætt með téðum varnagla.  

Þá vantar í tillögu stjórnlaganefndar ákvæði, sem heimilar kjósendum að taka frumkvæði að lagasetningu.  Heimila ætti minnst 20 % kjósenda að setja fram þá ósk við forseta lýðveldisins, að hann fái forseta Alþingis það verkefni að leggja fyrir Alþingi frumvarp um tilgreint efni.  Ef forseti lýðveldisins er óánægður með afgreiðslu þingsins á þessu frumvarpi, getur hann valið um að endursenda lögin með athugasemdum óstaðfest til þingsins eða að senda þau í þjóðaratkvæðagreiðslu. 

Önnur lög verður hann að lokinni rýni að staðfesta eða senda þau til Hæstaréttar eða Stjórnlagaráðs, ef það hefur verið stofnað, ef hann hefur efasemdir um, að lögin standist Stjórnarskrá.  Ef Hæstiréttur úrskurðar þau í ósamræmi við Stjórnarskrá, endursendir forseti Alþingi lögin með fram komnum athugasemdum, en séu þau úrskurðuð í samræmi við Stjórnarskrá, verður forseti að staðfesta lögin með undirskrift sinni. Forseti er þannig verndari Stjórnarskrárinnar, sem með réttu á að vera réttindaskrá íbúa landsins.

Nefndin sendi ennfremur frá sér drög að ákvæði um umhverfis- og náttúruvernd, sem eru sama markinu brennd og annað frá téðri nefnd, þ.e. þau uppfylla ekki grundvallarskilyrði um skýrleika stjórnlagatexta. Þar stendur t.d., að almenningi sé heimil för um landið og dvöl þar í lögmætum tilgangi.  Þessi texti vekur fleiri spurningar en svör.  Verður mér t.d. heimilt að slá niður tjaldi innan girðingar á óræktuðu landi, eða jafnvel í skógræktarlandi, hjá landeiganda, eða verður það í lagi, ef ég held mig utan girðingar, en þó á einkalandi ?

Þar sem landsmenn vænta nú 2,0 milljóna ferðamanna á næsta ári, verður alls ekki séð, að umhverfis- og náttúruvernd í landinu sé þjónað með ákvæði af þessu tagi. Miklu nær er að bregðast nú með vitrænum hætti við þessari vá, eða tækifæri, með raunhæfu ákvæði um umhverfis- og náttúruvernd í Stjórnarskrá, t.d. eftirfarandi:

Umsjónaraðilum þjóðlendna og ríkisjarða og einkaeignaraðilum ber að hafa með höndum náttúruvernd á svæðum, sem þeir eru ábyrgir fyrir, nema sýnt hafi verið fram á sjálfbærni og afturkræfni nýtingarinnar, annað sé tilgreint í lögum eða framkvæmdaleyfi sé fyrir hendi, og gera ráðstafanir til að hefta ágang, sem viðkomandi sérfræðistofnanir ríkisins meta skaðvænlegan fyrir umhverfi og náttúru.  Ef viðkomandi öryggisyfirvöld telja gestum vera hætta búin á téðum svæðum, ber umráðaaðila tafarlaust að gera viðhlítandi úrbótaráðstafanir. 

Til að standa straum af kostnaði við téðar ráðstafanir, er umráðaaðila heimilt að heimta aðgangseyri að viðkomandi stöðum, enda sé þegar sjáanleg virðisaukandi aðstöðusköpun og þjónusta við gesti.

Verk stjórnlaganefndar tók lengri tíma en góðu hófi gegnir.  Samt varð afraksturinn dapurlegur, enda ekki gæfulega staðið að skipan nefndarinnar. Hér hefur téður afrakstur verið gagnrýndur, og aðrar tillögur sama efnis sendar forsætisráðuneytinu.  Miklu vænlegra er að fela stjórnlagafræðingum að setja fram pottþéttan, lögfræðilegan texta til breytinga á tilteknum greinum í Stjórnarskránni og sem viðbótar greinar í Stjórnarskrá en að láta fulltrúa stjórnmálaaflanna karpa þangað til moðsuða verður til. 

Ríkuleg aðkoma þingsins að stjórnlagabreytingum er tryggð, því að samkvæmt gildandi Stjórnarskrá þarf núverandi Alþingi að samþykkja breytingar með einföldum meirihluta atkvæða og næsta Alþingi einnig, og á yfirstandandi kjörtímabili dugar aukinn meirihluti á Alþingi til staðfestingar ásamt þjóðaratkvæðagreiðslu.  

Ójafnvægi á orkumarkaði

Það er kunnara en frá þurfi að segja, að ójafnvægi af ýmsum toga ríkir á orkumarkaði um allan heim. Á heimsmarkaði er ofgnótt jarðolíu af fjórum ástæðum:

Bandaríkjamenn eru orðnir nánast sjálfum sér nógir um olíu og jarðgas eftir að hafa þróað nýja vinnslutækni úr jörðu, bergbrot eða setlagasundrun (e.hydraulic fractioning). Framleiða þeir um þessar mundir 9 Mtu/dag (milljón tunnur (föt) á sólarhring).

Efnahagslægð á heimsvísu hefur dregið úr olíunotkun, einkum í Kína, þar sem samdráttarskeið gæti verið í uppsiglingu, ekki bara minnkun hagvaxtar. 

Þá hafa Arabar af trúflokki sunníta með Sauda í broddi fylkingar ekki þorað að draga úr olíuvinnslu sinni af ótta við að missa við það markaðshlutdeild til fjandmanna sinna,Persanna, sem eru af trúflokki sjíta. Átök og valdabarátta á milli Araba og Persa munu stigmagnast og hindra olíuverðshækkun, nema stórfelld, blóðug átök brjótist út á milli þeirra með skemmdum á olíuvinnslu og ógn við flutningaskip sem afleiðingu. Til lengri tíma litið, 5 ára, mun ný orkutækni ryðja sér til rúms á kostnað jarðefnaeldsneytis.

Það verður líka að telja til ójafnvægis á orkumarkaði, að yfirvöld sums staðar í hinum vestræna heimi hafa greitt niður orkuverð frá vindrafstöðvum og sólarhlöðum. Þetta hefur skekkt samkeppnisstöðuna og ekki haft í för með sér minni losun gróðurhúsalofttegunda, eins og látið var í veðri vaka, heldur þvert á móti.  Önnur raforkuver án kolefnislosunar hafa fyrir vikið átt erfitt uppdráttar og sum hrökklazt út af markaði og verið lokað.  Má þar t.d. nefna kjarnorkuver.

Í ljósi hins stutta nýtingartíma sólarhlaða og vindrafstöðva, 10 % - 30 % (sumar vindmyllur á Íslandi ganga þó á fullum afköstum 40 % af tímanum) er ljóst, að annars konar orkuver þurfa að hlaupa í skarðið 70 % - 90 % af tímanum.  Oftast hafa það verið eldsneytisknúin orkuver, svo að afraksturinn fyrir umhverfið af téðum orkuverum endurnýjanlegra auðlinda er neikvæður m.v. að reisa almennilegt kolefnisfrítt orkuver, t.d. kjarnorkuver, sem getur staðið undir grunnaflsþörfinni. 

Þá hingað heim.  Sagt er, að heimilisbölið sé verst, og þannig er háttað á Íslandi, að orkuvandamálið er skortur á afli og orku í náinni framtíð.  Það hefur verið framkallað með langtímasamningum ON og Landsvirkjunar, aðallega hins síðar nefnda, við 4 kísilfyrirtæki, eins og hér segir:

Kísilver    Heildaraflþörf    Gangsetning   Framl.

United Silicon    140 MW        2016       88 kt/a

PCC Bakki         104 MW        2017       56 kt/a

Silicor-hreinkís.  85 MW        2018       19 kt/a

Thorsil Helguvík  174 MW        2018      108 kt/a

Á Íslandi nam vinnsla raforku árið 2015 18´120 GWh, og má þá ætla m.v. árið áður, að toppurinn hafi numið 2400 MW. Það er sama aflið og gera má ráð fyrir, að ætíð sé tiltækt í kerfinu núna, ef 10 % eru dregin frá heildar uppsettu afli í vatnsafls- og jarðgufuvirkjunum vegna viðhalds og bilana, rennslisvandamála eða gufuleysis. 

Næsta virkjun Landsvirkjunar, Þeistareykir, 90 MW, á að komast í gagnið á hálfu afli 2017.  Hins vegar á fyrra kísilverið í Helguvík að koma inn með fjórðungsálag, 35 MW, árið 2016, svo að Landsvirkjun virðist setja á Guð og gaddinn veturinn 2017.  Ef vatnsbúskapur verður þá undir meðallagi og/eða gufuöflun verður undir væntingum, þá mun líklega koma til aflskerðinga veturinn 2017. 

Mikill hagvöxtur 2016-2017 gerir afl- og orkuskort á þessum tíma enn líklegri en ella, því að búast má við 3 % aukningu afl- og orkuþarfar hvort árið um sig án tillits til hinnar nýju stóriðju. Ástandið, sem skrifa verður á reikning stjórnar Landsvirkjunar, er alvarlegt, því að það mun hafa í för með sér tugmilljarða framlegðartap fyrir atvinnureksturinn í landinu og verða notendum afgangsorku vítt og breitt um landið svipað efnahagsáfall og lokun rússneska markaðarins.  Þetta er hins vegar heimatilbúinn vandi, sem skapazt hefur, af því að ríkisfyrirtækið Landsvirkjun hefur ekki hirt um að virkja í tæka tíð. Púðrið fór í baunatalningu og raup um mikinn hagnað ásamt lofsöng um væntan gróða af afl- og orkusölu til Bretlands um sæstreng, sem brezka ríkisstjórnin hefur nú kistulagt með stefnubreytingu varðandi fjárhagsstuðning við "græna orku" inn á enska markaðinn. 

Næsta virkjun á eftir Þeistareykjum, Búrfell 2, fer ekki á útboðsstig fyrr en 2016, sem að mati blekbónda er þremur árum of seint. Þetta er óskiljanlegt seinlæti.  Virkjunin á að verða 100 MW, en mun framleiða minni orku fyrst um sinn en efni standa til, af því að miðlunargeta vatnasviðs Þjórsár/Tungnaár er orðin allt of lítil fyrir núverandi orkuþörf, hvað þá stækkandi kerfi. Búrfell 2 á að komast í gagnið árið 2018.  Þar með hafa bætzt við aflgetu kerfisins 190 MW, en leggi menn saman aflþörf kísilveranna, fá menn út 503 MW.  Eitthvað mun þá hafa skilað sér inn af smávirkjunum til að mæta almennri aukningu og niðurdrætti í gufuforðabúrum, en það virðist verða um 300 MW vöntun á afli árin 2018-2020, sem er reginhneyksli í landi ofgnóttar virkjanlegrar frumorku.

Ekkert fæst úr þessu bætt fyrr en Hvammsvirkjun og stækkanir Bjarnarflags, Kröflu og Blöndu, komast í gagnið, Guð veit hvenær, með þessu sleifarlagi, og þær afkasta aðeins 250 MW.  Ætlar Alþingi að taka því með þegjandi þögninni, að hér verði æpandi rafmagnsskortur árum saman ?  Það er flotið sofandi að feigðarósi, enda maðkur í mysunni.

Aflátsformaður skriftar

Nú hafa þau undur og stórmerki orðið, að formaður Jafnaðarmannaflokks Íslands hefur sent út í eterinn bréf, þar sem hann tíundar axarsköpt flokksins síns á síðasta kjörtímabili, þegar hann fór með stjórnarforystu.  Er ekki að orðlengja það, að formaðurinn tekur þar undir með þáverandi stjórnarandstöðu um, að efnistök við öll helztu málefni hinnar afspyrnulélegu ríkisstjórnar Jóhönnu Sigurðardóttur hafi verið mistökunum mörkuð. Formaðurinn virðist þarna vera í hlutverki hins iðrandi syndara, en þar sem hann kennir öðrum um ófarir Samfylkingarinnar, er iðrunin ósannfærandi og þess vegna loku fyrir það skotið, að hann og flokkur hans verðskuldi nokkra syndakvittun frá almenningi, sem hefur í mörgum tilvikum mátt líða fyrir afglöpin.

Það er ástæða til að gefa gaum að téðum mistökum hins aflátandi formanns, því að um sögulegan syndalista er að ræða, hvað sem öðru líður.  Framarlega í bréfinu kemur sú furðustaðhæfing, að við "settum Íslandsmet í samgönguframkvæmdum".  Hið rétta er, að ríkisstjórn Jóhönnu skar allar framkvæmdir niður við trog, og ástand ríkiseigna ber þess enn merki.  Þá skrifar aflátsformaðurinn, að "við gengum inn í valdakerfi hinna gömlu flokka (2007)".  Samfylkingarfólkið hafði sem sagt ekki bein í nefinu til að snúa einu né neinu kerfislega til betri vegar, þrátt fyrir allan fagurgalann fyrir kosningar, og mistökin verður þess vegna að skrifa á kerfið, þ.e. á alla hina.  Þetta er svo ódýr og ómerkilegur málflutningur, að engu tali tekur.  Hann sýnir í sjónhendingu, að forystufólk Samfylkingar er engan veginn til forystu fallið og þess vegna í engu treystandi í stjórnmálum. 

1. "Kjarninn okkar:   Við misstum það nána samband, sem við höfðum haft við verkalýðshreyfinguna og talsambandið við atvinnulífið."                 Þetta er þvættingur.  Samfylkingin hefur aldrei átt náið samband við verkalýðshreyfinguna.  Hún er flokkur menntamanna á ríkisjötunni.  BHMR er skjólstæðingur Samfylkingarinnar. Þar er kjörorðið að meta menntun til launa, en með því að berjast fyrir því, er Samfylkingin að berjast fyrir auknum ójöfnuði í samfélaginu.  Það gengur ekki að bera kápuna á báðum öxlum, þ.e. að borga fyrir námsgráður og samtímis að þykjast vilja aukinn launajöfnuð.  Þetta sambandsleysi Samfylkingarinnar við atvinnulífið og hræsnin í málflutninginum ásamt ásamt eintómum þokulúðrum í forystunni, sbr Dag B. Eggertsson og verk hans í borgarstjórn, eru meginskýringin á hrakfallasögu flokksins.
2. "Icesave: Við studdum samning um Icesave, sem varði ekki ýtrustu hagsmuni þjóðarinnar, og mæltum gegn þjóðaratkvæðagreiðslu um hann."          Fyrsti Icesave-samningurinn voru svo hrapalleg mistök að hálfu stjórnvalda, að jafna má við landráð, enda virtust annarleg sjónarmið vera höfð í fyrirrúmi, sem miðuðu að því að friðþægja kröfuhafana og Evrópusambandið, sem gerði allt, sem í þess valdi stóð, til að tryggja ríkisábyrgð á bankaskuldum hvarvetna í Evrópu.  Þrátt fyrir að eignir slitabús Landsbanka Íslands hafi dugað til að greiða allan höfuðstól skuldanna við Breta og Hollendinga, þá hefðu samt fallið 208 milljarðar kr á ríkissjóð þann 5. júní 2016 vegna vaxtakostnaðar. Þáverandi stjórnarandstaða Sjálfstæðisflokks og Framsóknarflokks reyndi mikið til að koma vitinu fyrir ríkisstjórn Jóhönnu í Icesave-málinu, þ.á.m. með þingsályktunartillögu um að halda þjóðaratkvæðagreiðslu um málið, en einstrengingshátturinn reið þá ekki við einteyming, og slíkt er eðli vinstri flokka, sem til valda brjótast.
3. "Aðildarumsóknin:   Við byggðum aðildarumsókn að ESB á flóknu baktjaldasamkomulagi, sem aldrei hélt, í stað þess að fá skýrt umboð frá þjóðinni til að fara í aðildarviðræður, sem hefði bundið alla flokka við umsóknarferlið."  Þessi lýsing á málsmeðferð í örlagaríku máli, þar sem Samfylkingin stefndi á að færa ákvarðanatöku um lífshagsmuni íslenzku þjóðarinnar frá Reykjavík og niður til meginlands Evrópu, Brüssel eða annarra staða, sýnir í hnotskurn fyrirlitningu þingflokks Samfylkingarinnar á nærlýðræði og beinu lýðræði. Forgangsröðunin er flokkshagsmunir fyrst, og þjóðin getur síðan étið það, sem úti frýs. Fyrirlitning flokksins á þingræðinu hefur oft komið skýrt fram, en þarna krystallaðist hún í "kattasmölun", sem gekk svo langt, að "kettirnir" komu rófustýfðir í pontu, mæltu fyrst gegn aðild Íslands að Evrópusambandinu, en samþykktu svo aðildarumsóknina á grundvelli heimskulegustu kenningar íslenzkra utanríkismála "að kíkja skyldi í pakkann", en fulltrúar ESB hafa samt margítrekað við Íslendinga, að fullt gegnsæi ríki frá fyrstu stundu um, hvað í pakkann verði sett, þó að um gildistökuna, aðlögunartíma að innihaldinu, megi semja.  Þessi kattarþvottur Árna Páls dugir ekki til að sannfæra nokkurn mann um, að Samfylkingin mundi ekki leika nákvæmlega sama leikinn aftur, fái hún til þess aðstöðu, því að þetta eru hin "náttúrulegu" vinnubrögð vinstri manna.
4. "Skuldir heimilanna:  Þegar fólk var að drukkna í skuldafeni, tókum við að okkur í of ríkum mæli að útskýra fyrir fólki, að það ætti að borga skuldirnar sínar í stað þess að taka okkur stöðu með fólki gegn fjármálakerfi."   Í ríkisstjórn  Geirs Haarde fór Samfylkingin með bankamálin og gerði ekkert til að draga úr tjóni heimilanna.  Sú vinna var unnin síðar, aðallega af sjálfstæðismönnum, með frumvarpi og síðar lagasetningu, sem kallast Neyðarlögin.  Í ríkisstjórn Jóhönnu gekk Samfylkingin leynt og ljóst erinda fjármagnseigenda, kröfuhafa föllnu bankanna, og kórónaði axarsköpt sín á þessu sviði með því að afhenda þeim bankana tvo, Aríon- og Íslandsbanka, sem ríkið þó hafði lagt til endurreisnarféð. Hefur oft minni afbrotaferill en þessi verið rannsakaður. Fólk er enn að súpa seyðið af Árna Páls-lögunum, svonefndu, og hversu margar fjölskyldur skyldu hafa misst aleiguna í gin bankanna vegna þessara ólaga, sem Hæstiréttur dæmdi, að stríddu gegn Stjórnarskrá, en hafa samt ekki verið numin úr gildi af Alþingi.  Allur þessi viðbjóðslegi hernaður Samfylkingarinnar gegn fólkinu í landinu var samt öðrum að kenna, af því að "við tókum að okkur", þ.e. einhverjir fólu ráðherrum og þingmönnum Samfylkingarinnar að haga sér eins og "bestíur".  Lágkúran ríður ekki við einteyming á þeim bænum.
5. "Fiskveiðistjórnun:     Við lofuðum breytingum á fiskveiðistjórnunarkerfinu, en týndum okkur í langvinnum samningum fyrir luktum dyrum við samstarfsflokkinn um útfærslur á breytingum, sem strönduðu svo hver á eftir annarri.  Þess í stað hefðum við sem lýðræðisflokkur átt að leita til almennings um stuðning í glímunni við sérhagsmunaöflin."  Hér er eðli vinstri flokksins rétt lýst, hallur undir baktjaldamakk með gegnsæi á vörunum og ábyrgðarlaus um mestu lífshagsmuni þjóðarinnar, fiskveiðarnar.  Það er hent upp í loftið alls kyns ómótuðum hugmyndum um annars konar skipan fiskveiðanna, þótt aflahlutdeildarkerfið hafi gefizt frábærlega, og svo við lendinguna brotna þær allar í mél, af því að þær reynast með öllu óraunhæfar, hagfræðilegt óráð og byggðaleg rústun. Gríðarlegu púðri var þarna eytt í tóma vitleysu.  Þetta sýnir svart á hvítu, að þingflokkur Samfylkingarinnar "kunni ekki réttri hendi í rass að taka" og kann ekki enn.
6. "Stjórnarskráin:  Við höfðum forgöngu um stjórnarskrárbreytingar, en drógum það allt of lengi að áfangaskipta verkefninu til að koma mikilvægustu breytingunum í höfn.  Ég tók um síðir af skarið, en í stað þess, að samtalið væri lifandi og allt uppi á borðum, var upplifun fólks sú, að ég hefði brugðizt og fórnað málinu og allt hefði klúðrazt."   Þetta er í meira lagi ruglingslegur texti um mál, sem var einn allsherjar Samfylkingarsirkus frá upphafi til enda.  Þetta er þyngra en tárum taki, því að málefnið er ekki léttvæg málfundaræfing, heldur grundvallarlög ríkisins.  Samfylkingin er svo kolrugluð í ríminu, að henni þóknaðist að setja breytingaferli grundvallarlaganna í eitt samfellt lýðskrumsferli, þar sem horft var algerlega framhjá því réttarfarslega öngþveiti, sem leitt getur af hrákasmíð, þar sem hrossakaup eru venjan.  Bezt fer á því hér sem endranær að gæta faglegra sjónarmiða, eins og hægt er að koma þeim við, og í þessu tilviki þá að setja valinkunnum hópi stjórnlagafræðinga að endurskoða afmarkaða þætti Stjórnarskráarinnar í ákveðnu augnamiði.  Þeir gæta þá að því, að lögræðileg samfella sé í breytingunum og að þær stangist ekki á við aðrar greinar Stjórnarskráarinnar, alþjóðlega samninga eða þekkta dóma, t.d. Mannréttindadómstóls Evrópu.  Leið Samfylkingarinnar að semja algerlega nýja og tætingslega Stjórnarskrá var fallin til að skapa djúpstæða réttaróvissu og flókin málaferli í landinu.  Hún var þess vegna sízta leiðin, sem hægt var að velja.  Minnir þetta á efnafræðikennarann í MR, Þórarin að nafni, sem var með nemanda uppi við töflu, og þar voru 2 kostir, sem nemandinn átti að velja á milli.  Hann valdi ranga kostinn.  Þá sagði Þórarinn, að þar skildi á milli greindra og heimskra nemenda, að sá greindi veldi fremur rétta kostinn, en sá heimski skyldi ætíð velja verri kostinn.

Það er hægt að lýsa umræddu dæmalausa bréfi aflátandi formanns Samfylkingarinnar með einu orði: hræsni.        

 

 

Orkumál vestan hafs og austan

Það eru miklar mótsagnir fólgnar í aðgerðum ýmissa stórþjóða o.fl. í baráttunni við loftslagsbreytingar af völdum uppsöfnunar koltvíildis af manna völdum í andrúmsloftinu.  Ein afdrifaríkasta mótsögnin er sú að loka kjarnorkuverum án fullnægjandi öryggislegra raka í mörgum tilvikum á sama tíma og varið hefur verið háum fjárhæðum úr vasa skattborgaranna til að niðurgreiða orku frá getulitlum orkuverum á borð við vindrafstöðvar og sólarhlöður.  Hefur þetta leitt til aukins rekstrar á kolakyntum orkuverum, eins og nú skal rekja á grundvelli greinar í The Economist, "Half-death", þann 31. október 2015.

Pennsylvanía-ríkið í Bandaríkjum Norður-Ameríku, BNA, er nú aftur miðdepill orkuvinnslu í BNA, og kjarnorkuverið "Three Mile Island" í fylkinu er á ný í sviðsljósinu, en þar varð kjarnorkuslys fyrir mörgum árum, og var þá öðrum kjarnakljúfi virkunarinnar lokað. 

Gríðarlegt gasflæði úr setlögum Marcellus-svæðisins í ríkinu á síðustu árum hefur valdið svo miklu verðfalli á raforku sums staðar í BNA, að kjarnorkuver standa í ströngu í verðsamkeppninni.  Kjarnakljúfurinn, sem enn er í rekstri á "Three Mile Island" er í miklum vandræðum, ekki af öryggisástæðum, heldur af fjárhagsástæðum vegna lækkunar verðs á orkumörkuðum Bandaríkjanna, BNA. 

Í BNA og í Evrópu hafa almennar vöruverðslækkanir aukið vandræði kjarnorkuvera, sem voru ærin fyrir eftir kjarnorkuslysið í Fukushima í Japan árið 2011.  Tækniþróun í BNA við gasvinnslu úr setlögum, aukið framboð í Evrópu á niðurgreiddri raforku frá endurnýjanlegum orkulindum og fremur lítil spurn eftir raforku í báðum þessum álfum, hefur valdið mikilli lækkun á heildsöluverði raforku. Þetta hefur m.a. leitt til þess, að draumfarir sæstrengsunnenda á Íslandi hafa breytzt í martröð, og áætlanir Landsvirkjunar um miklar raunhækkanir raforkuverðs á áratuginum 2010 - 2020 hafa fallið um sjálfar sig án þess, að Landsvirkjun hafi þó aðlagað verðlagsstefnu sína að breyttum aðstæðum.  Afleiðingin er sú, að Landsvirkjun er að verðleggja Ísland út af alþjóðlegum raforkumarkaði. Þetta blasir við, en stjórnendur Landsvirkjunar berja hausnum við steininn. Þetta er til vitnis um ótrúlega klúðurslega stjórnun og setur samkeppnishæfni Íslands við útlönd í uppnám.  Má hún alls ekki við bergþursahætti af þessu tagi eftir launahækkanir án tengsla við framleiðniaukningu atvinnuveganna. 

Raforkuverðlækkanir á alþjóðamörkuðum hafa m.a. orðið til þess, að eigendur kjarnorkuveranna eiga erfitt með að greiða fyrir breytilegan kostnað þeirra, og hafa þeir þá neyðzt til að loka þeim.  Hið öfugsnúna er, að þessi þróun hefur magnað gróðurhúsavandann, því að skarð kjarnorkuveranna hefur verið fyllt með orkuverum knúnum jarðefnaeldsneyti.  Að bæta við algengustu endurnýjanlegu orkulindunum hefur ekki leyst vandann: þegar vindur blæs ekki og sólin skín ekki, þá eru kjarnorkuverin enn þá bezt fallin til að standa undir grunnálagi stórra rafkerfa án myndunar koltvíildis. Í stað þeirra hafa menn reist gas- og kolaknúin orkuver.  Hvað rekur sig á annars horn í baráttunni við hlýnun jarðar, og allt virðist ekki vera með felldu. 

Kínverjar hafa með fyrirhyggjulausri iðnvæðingu sinni bakað sér alvarleg heilsufarsvandamál með mengun lofts, láðs og lagar. Ofan á þetta bætast öfgar í veðurfari með vatnsleysi á stórum svæðum. Þeir sjá nú þann grænstan að reisa kjarnorkuver og ætla að þrefalda uppsett afl þeirra á tímabilinu 2016-2020, og önnur nýmarkaðsríki feta í fótspor þeirra. Vonandi verður Indland þeirra á meðal, en engin teikn eru þó enn á lofti um það.  

Í Japan var lokað 41 af 43 kjarnorkuverum eftir Fukushima-slysið.  Í Þýzkalandi var lokað nokkrum kjarnorkuverum að skipun ríkisstjórnarinnar í Berlín eftir sama slys og ákveðið að stöðva rekstur hinna eigi síðar en 2022.  Í Frakklandi hefur verið ákveðið að lækka 75 % hlutdeild kjarnorku niður í 50 %, sem er ákvörðun, sem virðist vera tímaskekkja. Allt er þetta ávísun á hömlulitla aukningu á styrk gróðurhúsalofttegunda í andrúmsloftinu og sýnir forgangsröðun stjórnmálamanna, þegar þeir ganga út úr ráðstefnusölum orðagjálfursins um gróðurhúsaáhrifin. Með því að berjast þannig á tvennum vígstöðvum í einu er kröftunum dreift í óskynsamlegum mæli, svo að útilokað verður að hindra hlýnun andrúmslofts jarðar yfir 1,5°C-2,0°C, sem orðagjálfur ráðstefnusalanna þó snýst um.  

Í heiminum eru nú starfrækt 394 kjarnorkuver samkvæmt "World Nuclear Industry Status Report" og hefur fækkað um 37 eða tæplega 9 % frá 2010.  Í OECD-ríkjunum koma nú 18 % raforkunnar frá kjarnorkuverum, en voru 24 %, þegar mest var árið 1997, en utan OECD er þessi hlutdeild miklu lægri eða 8 %. 

Fleiri lokana má vænta á næstunni, einkum á eldri kjarnorkuverum með aðeins einum kjarnaofni, sem eru vinnukrefjandi, jafnvel þó að þau framleiði ekki mikið.  Í BNA standa verin verst að vígi, þar sem frjáls markaður er við lýði, t.d. í Norð-Austri og Mið-Vestri, þar sem kjarnorkuverin verða að keppa við orkuver, sem nota aðra orkugjafa, um að selja ódýrustu orkuna.  Í Suðurríkjunum, t.d. í Georgíu, þar sem markaðnum er stjórnað af yfirvöldum, gengur kjarnorkuverunum betur, því að þar er þeim tryggt visst lágmarksverð á orkunni.  Í krafti slíkrar afkomutryggingar var kjarnorkuverið í Watts Bar í Tennessee fyrsta nýja kjarnorkuverið til að hefja vinnslu 22. október 2015 í 20 ár.  Sama fyrirkomulag er við lýði á Bretlandi, þar sem kjarnorkuverinu Hinkley Point C hefur verið tryggt verð að jafngildi 150 USD/MWh af ríkisstjórninni. 

Sem dæmi um fall raforkuverðs í BNA undanfarin misseri má taka orkufyrirtækið Entergy, sem er með höfuðstöðvar í New Orleans.  Það tilkynnti 13. október 2015, að það hygðist loka kjarnorkuverinu Pilgrim í Massachusetts sumpart vegna þess, að vinnslukostnaður þar, 50 USD/MWh, væri orðinn hærri en orkuverð markaðarins, sem hefði fallið í 45 USD/MWh. 

"The Nuclear Energy Institute" í BNA gaf nýlega upp, að árið 2014 hefði meðalvinnslukostnaður rafmagns í kjarnorkuverum BNA numið 24 USD/MWh.  Meðalvinnslukostnaður þá með kolum nam 30 USD/MWh, með gasi 45 USD/MWh og með olíu 240 USD/MWh.  Á grundvelli þessara upplýsinga um markaðsverð og vinnslukostnað í BNA er alveg kostulegt, að Landsvirkjun á Íslandi skuli enn ríghalda í þá fordild, að viðmiðunarverð hennar í nýjum langtímasamningum við stóriðju,43 USD/MWh, sé samkeppnishæft. Því fer víðs fjarri, því að það er löngu viðurkennd staðreynd, að vegna flutningskostnaðar á hráefnum til Íslands og fjarlægðar frá mörkuðunum býr Ísland við óhagræði, sem verður að vega upp með öðru móti, t.d. lægra orkuverði, e.t.v. 10 USD/MWh lægra en á meginlandi Evrópu og í BNA. Á þessum grundvelli má hiklaust draga þá ályktun, að gagnrýnisraddir á Landsvirkjun um, að stjórnendur hennar séu með óraunsærri verðlagsstefnu sinni að verðleggja íslenzka fallvatnsorku út af markaðinum, hafi rétt fyrir sér.  Það einkennilega í þessu máli er, að vinnslukostnaðarins vegna í íslenzkum vatnsaflsvirkjunum er engin þörf á að spenna verðið í nýjum samningum svona hátt, þar sem jaðarkostnaður þeirra er nálægt 30 USD/MWh. Hvers konar "græðgisvæðing" er þá hér á ferðinni hjá ríkisfyrirtækinu ?

Evrópski raforkumarkaðurinn er að mestu leyti frjáls, og þar sem kol og gas hafa lækkað í verði, hefur raforkan lækkað líka. Á íslenzka fákeppnismarkaðinum hækkar hins vegar raforkuverðið og upp úr öllu valdi til nýrrar stóriðju, enda er búið að framkalla afl- og orkuskort í landinu með illa dulbúnu framtaksleysi, á meðan vaðið er á súðum um vindmyllur og sæstreng til Bretlands.  Þetta er gjörsamlega ólíðandi hegðun, og Landsvirkjun, sem risinn á markaðinum, gefur tóninn.  Með óþarfa hækkun raforkuverðs rífur Landsvirkjun niður samkeppnishæfni íslenzks iðnaðar, dregur úr aukningu verðmætasköpunar og rýrir lífskjörin í landinu, kaupmátt og atvinnutækifæri, sem ekki er hægt að láta átölulaust.  Langlundargeð fulltrúa eigenda Landsvirkjunar er með eindæmum og fer að verða þeim fjötur um fót.   

Árið 2014 nam vinnsla kjarnorkuvera í ESB 883 TWh og hafði frá 1997 dregizt saman um 50 TWh eða rúm 5 %.  Þá nam vinnsla vindorkuvera 250 TWh, og hefur nánast öll aukningin orðið frá 1997 eða 15 TWh/ár, og frá sólarhlöðum komu þá 98 TWh, og hefur nánast öll aukningin orðið síðan 2007 eða 14 TWh/ár. Hin nöturlega staðreynd er sú, að í Þýzkalandi og sumum Norðurlandanna hefur aukning endurnýjanlegrar raforkuvinnslu þrýst niður heildsöluverði raforku með alvarlegum afleiðingum fyrir andrúmsloftið.  Studdir af hinu opinbera með niðurgreiðslum, fá  vindrafstöðva- og sólarhlöðueigendur meiri tekjur en eigendur kjarnorkuvera, þegar orkuverðið er lágt.   Þetta hefur leitt til þess, að í kjarnorkuverum hefur vinnslan verið minnkuð eða þau hreinlega stöðvuð, en í staðinn hafa komið kolakynt og gaskynt orkuver, þegar vinds eða sólar nýtur ekki við, og megnið af tímanum eru þau rekin á dræmum afköstum og oft engum afköstum. 

Í Svíþjóð hefur orkuverð á markaði stundum undanfarið lækkað undir vinnslukostnað kjarnorkuvera. Þau standa samt enn undir helmingi grunnorkuþarfar Svíþjóðar. Það hefur gert þeim enn erfiðara fyrir, að ríkisstjórn jafnaðarmanna og græningja hefur lagt viðbótar skatt á kjarnorkuverin, sem annars konar orkuver sleppa við.  Þessi stjórnargjörningur stríðir auðvitað gegn baráttunni við losun gróðurhúsalofttegunda og margir segja gegn heilbrigðri skynsemi. Ríkisstjórn jafnaðarmanna og græningja gasprar um, að í stað kjarnorkuvera landsins komi vindrafstöðvar og sólarhlöður, en það er innantómt fjas og í raun óleyfilegur barnaskapur af stjórnvöldum að halda slíku fram. 

Án þess að auka hlut kjarnorkuvera með svipuðum hætti og Kínverjar hafa tekið ákvörðun um, munu Vesturveldin ekki geta staðið við markmið sín um að draga úr losun gróðurhúsalofttegunda.   

Lokanir kjarnorkuvera beggja vegna Atlantshafs sýna tvískinnunginn, sem uppi er að hálfu stjórnvalda í loftslagsmálum. Þau hafa valið að ráðstafa skattfé með óskilvirkum hætti með því að niðurgreiða raforku frá nýjum endurnýjanlegum lindum í stað þess að skattleggja orkuver, sem brenna jarðefnaeldsneyti.

Úr því að stjórnvöld víðast hvar á Vesturlöndum virðast ekki sjá sér fært að ýta undir smíði nýrra kjarnorkuvera, er eina vonin um að takast muni að halda hlýnun andrúmslofts jarðar í skefjum, sú, að þróun nýrra orkulinda til raforkuvinnslu muni heppnast í tæka tíð.  Það bendir reyndar sitthvað til, að þóríum-kjarnorkuver muni reynast bjargvætturinn, en geislunarhættan frá þeim er mun minni en frá hefðbundnum kjarnorkuverum, og úrgangurinn hættir að vera hættulega geislavirkur á um hálfri öld í stað nokkurra þúsunda ára.  Þessi orkuver geta verið að stærð frá 100 kW og upp í a.m.k. 1000 MW og munu þess vegna henta til margvíslegra nota, allt frá samgöngutækjum til orkuvera.  

Akkilesarhæll rafbíla

Mikið er skeggrætt um orkubyltingu á sviði samgangna og af mismiklu viti. Ekki er þó örgrannt um á alþjóðavettvangi, að hagsmunaaðilar á sviði jarðefnaeldsneytis drepi málinu á dreif. Flestir telja samt, að rafmagn muni knýja öll samgöngutæki áður en lýkur, en þar er enn sá hængurinn á, að orkuþéttleiki rafgeymanna, kWh/kg, er ófullnægjandi til að vera fullkomlega boðlegur valkostur við jarðefnaeldsneytið.  Hafa menn þá nefnt eldsneytishlöður (e. fuel cells), sem nota vetni sem orkulind, og kjarnorkuofn, sem notar t.d. frumefnið þóríum sem orkulind, sem valkosti við rafgeymana. Nú er hins vegar í sjónmáli önnur vænleg lausn, sem greint verður frá hér. Frásögnin er reist á grein í "The Economist", 23. maí 2015, "Sheet lightning":

Það er ekki tekið út með sældinni einni saman að þróa rafbíl, sem sé jafningi bíla af svipaðri stærð, en knúnir bensíni eða dísilolíu.  Liþíum-jóna rafgeymarnir, sem notaðir eru til að geyma orkuna, sem síðan knýr rafbílana, eru næstum nógu ódýrir og endast næstum nógu langa vegalengd til að vera fullgildir í þessari samkeppni, en eru ekki alveg nógu góðir enn. Ef rafgeymarnir fá ekki hleðslu frá rafala bíls, sem knúinn er bensínvél, þá komast rafbílar yfirleitt aðeins 50-250 km án endurhleðslu. 

Rafbíll án bensínvélar til stuðnings er varla boðlegur fyrr en drægnin nær 500 km. Með beztu tækni tekur hleðsla rafgeyma upp í 80 % af fullri hleðslu ekki skemmri tíma en 20 mín.  Það þarf betri rafgeyma en þetta, en þeir hafa látið standa á sér. Það hefur af einhverjum ástæðum ekki verið sett nægilegt fé í rannsóknir og þróun á sviði nýrrar orkutækni hingað til, svo að róttæk breyting yrði frá eldsneytistækninni. 

Margir hafa reynt og mistekizt, en vonin er samt ódrepandi.  Nýjasta tilraunin er með kolefnissambandið grafen, undraefni okkar tíma.  Frumkvöðullinn, Lu Wu í Vísinda- og tæknistofnuninni í Gwangju í Suður-Kóreu, telur, að verði hægt að færa grafen-verkefnið af tilraunastigi og yfir á framleiðslustig, þá hafi vandamál rafbílanna verið leyst, og björninn gæti unnizt árið 2016. 

Reyndar  er það, sem dr Lu og kollegar eru að vinna að, ekki rafgeymir, heldur ofurþéttir; tæki, sem sameinar eiginleika raflausnar í rafgeymi og eðliseiginleika þéttis, sem er að varðveita rafhleðslu þar til þörf er á rafstraumi. Rafhleðslur eru geymdar á efnisyfirborði þéttis sem stöðurafmagn, en stöðurafmagn ofurþéttisins er hins vegar háð raflausninni á milli þéttisflatanna.  Þéttisvirknin við upphleðslu þéttis veldur því, að orkuupphleðslan tekur mun skemmri tíma en efnaferlið, sem fer af stað í rafgeymum við endurhleðslu þeirra. 

Þéttar eru síður en svo nýir af nálinni, en grafenið auðveldar til muna gerð ofurþéttis. Grafenið er með stórt yfirborð eða 2,675 m2/g. Þar liggur hundurinn grafinn, því að á öllu þessu yfirborði er hægt að geyma mikinn fjölda rafhleðslna, sem jafngildir þá háum orkuþéttleika. Þannig getur einn ofurþéttir skákað liþíum-rafgeymum í orkuþéttleika, kWh/kg, sem gerir gæfumuninn.  Um kostnað við gerð ofurþéttis er ekki vitað, en sé dregið dám af kostnaðarþróun á öðrum sviðum tækniþróunar, fellur sá kostnaður í kr/kWh um 75 % fyrstu 4 árin, eftir að fjöldaframleiðsla hefst.

Það er ljóslega ýmislegt í gangi í vísindaheiminum, og hækkun olíuverðs og gasverðs, sem búizt er við árið 2017, mun einungis flýta fyrir þróun tækni, sem snurðulaust getur leyst jarðefnaeldsneyti af hólmi á öllum sviðum orkuvinnslu, og er kominn tími til eftir 250 ára "yfirburðastöðu" þessa eldsneytis sem grundvöllur efnalegrar velferðar, sem nútímamenn vita, að er ekki sjálfbær. Með því að leysa jarðefnaeldsneyti af hólmi í samgöngutækjum með sjálfbærri tækni batna loftgæði í þéttbýli stórlega, og útblástur gróðurhúsalofttegunda minnkar til muna. 

 

 

 

Áliðnaðurinn á undir högg að sækja

Engum dylst, að áliðnaðurinn í heiminum, og þá einkum álver á Vesturlöndum, á mjög erfitt uppdráttar um þessar mundir.  Þar er um að ræða fjárhagserfiðleika af völdum mikils og langvarandi verðfalls á álmörkuðunum, sem stafar af offramboði áls og síðan á árinu 2014 af mikilli aukningu áls frá Kína á vestrænum mörkuðum vegna minni eftirspurnar þar í landi.  

Þó að álver hafi dregið úr framleiðslu sinni og nokkrum verið lokað, þá hefur ekki náðst slíkt jafnvægi á markaðinum, að verðið hafi nokkuð náð að mjakast upp í það, sem álver með tiltölulega háan framleiðslukostnað þurfa til að lifa af án þess að ganga á varasjóði, t.d. móðurfyrirtækja, sem sum eru með fleiri tekjulindir en álsölu.  Slíkt ástand getur ekki varað lengi, og það er ástæða þess, að síðan á síðari hluta árs 2015 hefur verið "rosabaugur" yfir Straumsvík.

Hjá hvers konar álverum er róðurinn þyngstur ?  Þar eiga í hlut álver með hæstan heildarframleiðslukostnað, fastan og breytilegan, á hvert tonn.  Lítil álver, eins og t.d. ISAL í Straumsvík, eru með tiltölulega litla framleiðni og þar af leiðandi tiltölulega háan launakostnað á hvert tonn að öðru jöfnu.  Ný álver eru með háan fjármagnskostnað, þ.e. háan fastan kostnað, en eru yfirleitt mun stærri en álverið í Straumsvík, sem framleiðir tæplega 200 kt/ár, og þar af leiðandi með meiri framleiðni og lægri breytilegan kostnað. 

Nú vill svo til, að miklar fjárfestingar áttu sér stað í Straumsvík árin 2010-2014, svo að fjármagnskostnaður er baggi á fyrirtækinu. Fyrirtækið er þannig með háan fastan og breytilegan kostnað, en hefur skákað í skjóli mikilla gæða sérhæfðrar framleiðslu.  Nú er hátt viðbótar verð, premía, hins vegar rokin út í veður og vind og þar með fokið í flest skjól hjá fyrirtækinu. 

Hráefniskostnaður er stærsti þáttur heildarkostnaðar álvera, en hann er mjög svipaður hjá þeim öllum á hvert framleitt tonn áls og fylgir venjulega álverði.  Það, sem sköpum skiptir fyrir rekstrarafkomu álvera og samkeppnishæfni þeirra, er raforkuverðið og áreiðanleiki raforkuafhendingarinnar til skemmri og lengri tíma.  

Fram hefur komið í fjölmiðlum, að verðið til ISAL sé 35 USD/MWh, en það er í raun enn hærra og samanstendur af verði Landsvirkjunar inn á flutningskerfið, flutningskostnaði Landsnets, jöfnunarorkuverði og rafskatti.  Rafskatturinn féll reyndar niður við árslok 2015 hjá öllum raforkunotendum í landinu samkvæmt sólarlagsákvæði í lögum.  Stórnotendur panta orku fyrir hverja klst og frávik, of eða van, er svo kölluð jöfnunarorka og þarf að greiða fyrir hana til Landsnets á markaðsverði hverrar klst. Jöfnunarorkan getur verið umtalsverð hjá álverum, því að óvæntir atburðir geta orðið, t.d. í kerrekstri, sem gjörbreyta álaginu í MW. 

Téð heildarorkuverð til ISAL getur numið 35 % af tekjunum í núverandi slæmu árferði á álmörkuðunum.  Þetta eru drápsklyfjar að burðast með fyrir fyrirtækið, enda tvöfalt hlutfallið, sem eðlilegt getur talizt og búast má við að jafnaði.  Það er þess vegna ekki að ófyrirsynju, að áhyggjur eru uppi vegna framtíðar fyrirtækis, sem tapað hefur miaISK 10 á undanförnum þremur árum. 

Við aðstæður sem þessar reynir á sambandið við raforkubirginn, og það hefur alls ekki verið, eins og bezt verður á kosið og ætlast má til m.v. hagsmunina, sem í húfi eru.  ISAL er í sérstöðu álveranna þriggja á Íslandi að því leyti, að tengingin við álverðið var rofin illu heilli árið 2010.  Erlendis hafa álfyrirtæki notið verðlækkana á orkumörkuðunum og þannig náð að skrimta í erfiðu árferði. Orkubirgjar hafa einnig komið sérstaklega til móts við viðskiptavini sína til að tryggja áframhaldandi starfsemi þeirra, eins og rakið verður síðar í þessum pistli. 

Elías Elíasson, fyrrverandi sérfræðingur í orkumálum hjá Landsvirkjun, ritar yfirvegaða grein í Morgunblaðið 28. desember 2015 undir fyrirsögninni "Straumsvíkurdeilur":

"Margir vilja efalaust sjá á bak þeim álfyrirtækjum, sem starfa hér nú, en þó ætti mönnum að vera ljóst eftir umræður undanfarna mánuði, að þessi fyrirtæki hafa mikla þýðingu fyrir land okkar og mikil nauðsyn á, að við getum sjálf haft hönd í bagga með það, hvenær þau fara, og hvernig það gerist.  Við megum ekki taka of mikla áhættu á að missa atburðarásina úr höndunum."

Þarna lítur út fyrir, að Elías beini orðum sínum til forstjóra Landsvirkjunar, sem hefur reynzt ósveigjanlegur og algerlega andsnúinn því að koma til móts við fyrsta viðskiptavin Landsvirkjunar í miklum fjárhagsþrengingum hans og hætt þar með á, að eigandinn grípi fyrsta tækifæri til að loka fyrirtækinu.  Elías dregur upp líklega sviðsmynd:

"Raforkusamningur Landsvirkjunar er því ein af ástæðum þess, að lokun í Straumsvík er hugsanleg.  Önnur ástæða er nýgerðir orkusamningar við kísilver, þar sem sagt er, að orkuverð sé yfir 40 USD/MWh, en talið er, að álver í vestrænum iðnríkjum fari að hugsa sér til hreyfings, þegar orkan nálgast að verða svo dýr.  Það má því vera, að álverum finnist varla vært hér lengur að núgildandi samningum útrunnum."

Það er rétt athugað, að meðalraforkuverð til álvera á bilinu 35 - 40 USD/MWh er ósamkeppnishæft.  Það gengur í góðu árferði á álmarkaði, en ekki í slæmu.  Þess vegna voru það mjög slæmar lyktir á orkusamningunum 2010 á milli Rio Tinto Alcan  (RTA) og Landsvirkjunar, innleiddar að kröfu þáverandi nýs forstjóra Landsvirkjunar, Harðar Arnarsonar, sem kom að tilbúnum raforkusamningi án nokkurrar þekkingar eða reynslu á bakgrunni slíkrar flókinnar samningagerðar, að afnema tengingu raforkuverðsins við markaðsverð á áli, en taka í þess stað upp tengingu við neyzluverðsvísitölu í Bandaríkjunum.

Hér verður líka að gefa því gaum, að raforka til álvers er allt önnur vara en raforka til kísilvers.  Í álveri samanstendur álagið aðallega af hundruðum rafgreiningarkera með ohmsku álagi, t.d. eru þau í Straumsvík 480 talsins, en í kísilverum er um að ræða örfáa ljósbogaofna. Í álverum er þess vegna álagið einstaklega jafnt og hreint, en í kísilverum ójafnt og óhreint, þar sem álagið sveiflast á milli rofs og skammhlaups. Nýting mannvirkja og þar með fjárfestingar verður þess vegna miklu meiri, þegar virkjað er og framleitt fyrir álver en kísilver. Álag álvera er þar að auki í flestum tilvikum heilli stærðargráðu stærra en kísilvera, svo að hagkvæmni stærðar verður mun auðveldara að koma við í fjárfestingu og vinnslu fyrir álver.

Allt leiðir þetta til þess, að stofnkostnaður og vinnslukostnaður rafmagns fyrir álver er lægri en fyrir kísilver fyrir hvert uppsett MW eða fyrir hverja selda MWh (megawattstund). Fáist eðlileg ávöxtun fjár Landsvirkjunar við orkusölu til kísilvers á 40 USD/MWh að meðtöldum flutningskostnaði, er samsvarandi verð til álvers á bilinu 25 - 30 USD/MWh.

Heildarverð til álvers 35 - 40 USD/MWh er okurstarfsemi í núverandi árferði, og eitthvað mun þá undan verða að láta.

Téður Elías skrifar síðan upp eftirmál lokunar álversins í Straumsvík af völdum "óviðráðanlegra afla":

"Fyrst mundu þeir neita greiðslu á kaupskyldu samkvæmt rafmagnssamningi, bera fyrir sig óviðráðanleg öfl og láta málið ganga til dómstóla, þar sem það yrði tafið eftir föngum.  Tapi þeir málinu hér, þá er eftir að ganga að móðurfélaginu, hugsanlega gegnum erlenda dómstóla, og enn má tefja. Ein af dómkröfunum yrði, að ekki þyrfti að greiða kaupskylduna lengur en það tekur Landsvirkjun að selja orkuna, og biðja dómstólinn að ákvarða hámarkstíma þess.  Ef álverinu verður lokað á annað borð, þá er enduropnun þess síðari tíma ákvörðun, og hugsanlega yrði krafizt endurskoðunar á rafmagnssamningi til að af því geti orðið.  Þessa atburðarás þarf að forðast.  Þá er betra að loka álverinu í góðu samkomulagi."

Þessi atburðarás Elíasar er líkleg, og undir hið síðasta hjá honum er hægt að taka.  Því miður er forstjóri Landsvirkjunar enn við sama heygarðshornið og með þvergirðingshætti búinn að stefna samskiptum RTA og Landsvirkjunar í óefni og framtíð dótturfélagsins, ISAL, í óvissu með því að ljá ekki máls á að létta undir með fyrirtækinu, t.d. með endurupptöku tengingar við álverð, eins og víða hefur þó verið gert. 

"Það er hins vegar ekki álitlegt fyrir Landsvirkjun að ganga til endurskoðunar á samningi álversins í Hvalfirði með allt í lausu lofti í Straumsvík.  Það er of mikil áhætta, ef loka þarf tveimur álverum í einu.  Þá er betra að innleiða aftur einhverja tengingu orkuverðs við álverð, en það táknar ekki endilega, að meðalverð til lengri tíma þurfi að lækka."

Þetta voru niðurlagsorð greinar Elíasar.  Hann hefur greinilega miklar áhyggjur af framferði forstjóra Landsvirkjunar gagnvart álfyrirtækjunum, og það er full ástæða til þess.  Ætlar stjórn fyrirtækisins að láta þennan mann komast upp með að vinna fyrirtækinu óbætanlegt tjón ? 

Viðar Garðarsson, viðskiptafræðingur MBA og sjálfstætt starfandi verktaki, ritar téðum forstjóra opið bréf í Morgunblaðið 19. desember 2015.  Það er einstætt í sögunni, að maður á borð við Viðar Garðarsson segi farir sínar ekki sléttar í viðskiptum við forstjóra Landsvirkjunar, og verður nú gripið niður í bréf Viðars, en svarið hefur ekki farið hátt, hafi það verið veitt.  Í raun er ádeiluefni Viðars sama eðlis og áhyggjur Elíasar.  Allt ber að sama brunni.  Vegferð téðs forstjóra í orkusamningsmálum er fáheyrt feigðarflan:

"Vissulega er það rétt, að ég hef blandað mér af krafti í umræður um orkumál.  Hvorki hef ég gert það að beiðni einhvers eða þá, að ég leiði hóp manna til þeirra verka.  Slíkar ásakanir eru fráleitar og ógeðfelldar.  Vísvitandi rangfærslur af þinni hálfu hafa kveikt áhuga minn á því að veita þér og Landsvirkjun aðhald."

Viðari er misboðið vegna hegðunar forstjórans og tjáningar á opinberum vettvangi og ber brigður á sannleiksgildi málflutnings forstjórans.  Blekbóndi getur algerlega tekið undir með Viðari, sem varpar fram spurningum til Harðar Arnarsonar:

"1.  Hvernig kemst þú að þeirri niðurstöðu, að orkuverðið, sem Rio Tinto Alcan í Straumsvík greiðir Landsvirkjun, sé samkeppnishæft ?

Upplýst er, að verksmiðjan í Straumsvík greiðir 35 Bandaríkjadali á hverja megawattstund.  Hydro Quebec í Kanada, sem bauð sama verð á orku til stóriðju og Landsvirkjun fyrir stuttu, hefur nú gert nýja samninga við fjögur álver: Alcoa Becancour, Alcoa Deschambault og Alcoa Baie-Comeau og Alouette álverið í Kanada, sem er eitt hið stærsta í heimi.  Þetta eru risasamningar til langs tíma upp á 2700 megavött.  Meðalverð þessara samninga lætur nærri að vera 23 Bandaríkjadalir á hverja megavattstund að teknu tilliti til tengingar við heimsmarkaðsverð á áli.  Einnig er rétt að nefna, að nú er verið að ganga frá nýjum langtíma samningum í Noregi og á fleiri stöðum í Evrópu.  Þessir samningar eiga það sameiginlegt, að verðið í þeim er um 25 Bandaríkjadalir á megavattstund.

Hvernig getur þú í ljósi þessara staðreynda komizt að þeirri niðurstöðu, að verðið, sem Rio Tinto Alcan í Straumsvík greiðir Landsvirkjun, sé:

a) samkeppnisfært við raforkuverð annars staðar ?

b) ekki orsakavaldur að skertri samkeppnishæfni álversins í Straumsvík ?"

Hörður Arnarson, forstjóri Landsvirkjunar, er fullyrðingasamur maður og hefur iðulega verið staðinn að því að fara opinberlega með fleipur um orkumál.  Í þessu deilumáli um, hvort raforkuverð Landsvirkjunar til ISAL sé samkeppnihæft eður ei, er málflutningur téðs forstjóra annaðhvort til merkis um, að hann er algerlega úti á þekju, þegar að orkumálum kemur, eða hann fer vísvitandi með rangt mál.  Hvort tveggja er óþolandi fyrir stjórn Landsvirkjunar og ólíðandi fyrir fulltrúa eigandans, ríkisstjórn, Alþingi og landsmenn.

"2. Þú fullyrðir, að margir vilji kaupa þá orku, sem losnar, ef starfsemin í Straumsvík stöðvast.  Þú lætur jafnvel í það skína, að fyrirtæki bíði í röðum eftir því að fá að kaupa orku á því verði, sem Landsvirkjun telur samkeppnisfært.  Er ekki rétt, að þú upplýsir, hvaða fyrirtæki þetta eru, og hversu mikla orku þau vilja kaupa ? 

Ég hef rökstuddan grun um, að þú farir með rangt mál í báðum þeim atriðum, sem spurt er um hér að ofan.  Gríðarlegar lækkanir á orkuverði, þ.m.t. raforkuverði, hafa verið um allan heim, nema á Íslandi.  Mín skoðun er sú, að þú sért að verðleggja Landsvirkjun út af orkumarkaði.  Þess vegna tel ég líklegt, að þú munir kjósa að hunza þessa bón eða reyna að bera fyrir þig trúnað."

Blekbóndi tekur undir þá hörðu gagnrýni, sem hér kemur fram á forstjóra Landsvirkjunar.  Það er ljóst, að hann hefur glatað trausti a.m.k. nokkurra þeirra, sem um orkumál fjalla opinberlega á Íslandi.  Á meðan ekki heyrist múkk frá stjórnarmönnum Landsvirkjunar, hafa þeir að sama skapi glatað trausti.  Nú er spurning, hvort þeir, sem skipa í þessa stjórn, ráðherrar og aðrir þingmenn, beri enn traust til stjórnarmanna sinna, eða hvort þeir ætla að reka af sér slyðruorðið og fjalla um uppsafnaðan stjórnunarvanda Landsvirkjunar og láta síðan verkin tala ?  Annað getur reynzt landsmönnum, eigendum umrædds fyrirtækis, þungt í skauti.

 

Loftmengun er líka umhverfisvá

Mikil athygli hefur undanfarna mánuði beinzt að vánni, sem bíður mannkyns af völdum uppsöfnunar koltvíildis í andrúmsloftinu, en loftmengun hefur þá fallið í skuggann.  Þetta eru þó skyld mál, og uppruninn að miklu leyti sá sami: kolakynt raforkuver, en frá þeim koma 2/3 allrar raforku í Kína, þar sem loftmengun er mikið böl.

Þegar 40´000 - 50´000 manns söfnuðust saman í París til að spjalla saman um (daginn og veginn og) loftslagsvandann og til að rífast um, hverjir ættu að bera þyngstu byrðarnar í viðureigninni við téðan vanda, svo gáfulegt sem það nú er, þá lá sótmökkur yfir Peking, og skyggnið var innan við 200 m. Valdhöfunum er orðið órótt, því að ný miðstétt krefst meiri lífsgæða. 

Sums staðar í höfuðborg alþýðulýðveldisins var styrkur örryks við þrítugföld heilsuverndarmörk.  Afleiðingar gegndarlausrar rafvæðingar og iðnvæðingar án umhverfislegrar fyrirhyggju og umhyggju fyrir náttúru landsins, sem maðurinn á að vera hluti af, hefur nú komið hrottalega niður á lífsgæðum í landinu og er þungur baggi á heilsufari og lífsgæðum í Kína.

Almenningur í Kína hefur í áratug haft þungar áhyggjur af vatnsmengun og loftmengun í landinu, og það er að renna upp fyrir leiðtogum Kommúnistaflokks Kína, að mengun er orðið stórpólitískt mál, sem ógnað getur stöðugleika í landinu og völdum Kommúnistaflokksins.  Forystumenn flokksins hafa þess vegna söðlað um og sett umhverfisvernd í öndvegi, en það tekur langan tíma að snúa stóru skipi, og þess vegna tóku Kínverjar ekki á sig neinar skuldbindingar í París í desemberbyrjun 2015, heldur létu duga yfirlýsingu um, að árið 2030 mundi losun Kínverja á gróðurhúsalofttegundum ná hámarki. Margt bendir þó til, að vegna knýjandi þarfar og brýnnar nauðsynjar á að bæta loftgæðin í stórborgum Kína, verði gripið miklu fyrr í taumana og hámarkinu hafi jafnvel þegar verið náð. Kínverska ríkisstjórnin ætlar þó ekki að fórna hagvextinum á altari "græna goðsins", heldur hefur stefnan verið sett á nýja tækni, þóríum-kjarnorkuver, sem sameina eiga hagvöxt og umhverfisvernd.  Allt að 1000 vísindamenn vinna nú að þróun þessarar nýju og umhverfisvænu kjarnorkutækni í Kína og munu væntanlega eigi síðar en 2020 koma fram með frumsmíði fyrir venjulegan rekstur. Þá verður dagrenning nýrra og heilnæmari tíma. 

Um 2/3 hlutar aukningar á losun gróðurhúsalofttegunda í heiminum síðan árið 2000 stafar af kínverska hagkerfinu.  Síðasta 5-ára plan kínverska kommúnistaflokksins gerir ráð fyrir að draga úr kolefnislosun sem hlutfall af verðmæti þjóðarframleiðslu um fimmtung árið 2020.  Það verður gert með því að auka að sama skapi hlutdeild kolefnisfrírrar raforkuvinnslu. Kínverjar eru að þessu leyti á réttri braut, og það skiptir allan heiminn miklu. 

Það á að koma á laggirnar viðskiptakerfi með kolefnislosunarheimildir í Kína árið 2017, og það eru umræður í flokkinum um að leggja á kolefnisskatt, og þar með tæki Kína vissa forystu á meðal hinna stærri ríkja heims í þessari viðureign. Hvers vegna var ekki rætt af neinni alvöru um kolefnisskatt í París 30. nóvember til 12. desember 2015 ? 

Kína hefur, eins og önnur ríki, haft þá stefnu "að vaxa fyrst og hreinsa upp seinna".  Nú hafa stjórnvöld landsins rekið sig á annmarka og hættur samfara þessari stefnu og hefa dengt miklu fjármagni í hreina orkugjafa og þróun nýrrar tækni á sviði mengunarlausra orkugjafa, sem er rétta aðferðin við að fást við þennan brýnan vanda að mati blekbónda.

Stefnubreyting kínverska ríkisins er líkleg til að verða öðrum þróunarríkjum til eftirbreytni,  t.d. Indlandi, og þá er ekki loku fyrir það skotið, að hindra megi aukningu koltvíildis í andrúmslofti um 1200 Gt frá 2015, en samkvæmt kenningunni um hlýnun af völdum gróðurhúsalofttegunda mun slík aukning hafa í för með sér 1,1°C hlýnun, sem ofan á hlýnun frá 1850 gerir 2,0°C meðalhitastigshækkun á jörðunni. 

Samkvæmt rannsóknum á borkjörnum úr Grænlandsjökli er mesta hitastigshækkun á jörðunni síðast liðin 100´000 ár 2,0°C.  Þar með er vitað, að slík hækkun er afturkræf.  Það veit hins vegar enginn, hvort meiri hækkun, t.d. 3°C, verður afturkræf. Ef ekki koma fram róttækar tæknibreytingar á sviði sjálfbærrar raforkuvinnslu fyrir upphaf næsta áratugar, eru því miður afar litlar líkur á, að viðbótar losun haldist undir 1200 Gt CO2.

Loftgæði í Evrópu eru mun meiri en áður og mun meiri en í Kína.  Þó berast fregnir, t.d. nýlega frá Mílanó, um hættulega mikinn styrk örryks í andrúmslofti.  Með minni iðnaði og löggjöf um hreinsun útblásturs síðan á 6. áratug 20. aldar hefur tekizt að draga úr styrk mengunarefna á borð við SO2, örryks og níturoxíða. Samt deyja 400´000 Evrópumenn árlega fyrir aldur fram vegna slæmra loftgæða samkvæmt upplýsingum Umhverfisstofnunar Evrópu.  Árið 2010 mat þessi stofnun árlegan heilsufarskostnað vegna mengunar í Evrópu á bilinu miaEUR330 - miaEUR940, sem er 3 % - 7 % af þjóðarframleiðslu ríkjanna, sem í hlut eiga.  Þetta er gríðarlegur baggi, og þess vegna er til mikils að vinna. Á Íslandi verða nokkur dauðsföll árlega af völdum ófullnægjandi loftgæða, aðallega vegna umferðar á götum þéttbýlis, en einnig eiga jarðvarmavirkjanir í minna en 40 km fjarlægð frá þéttbýli hlut að máli.  Allt stendur þetta þó til bóta.

Á íslenzkan mælikvarða nemur þetta árlegum kostnaði miaISK 60 - miaISK 140, sem sýnir í hnotskurn, hversu gríðarlega alvarlegt vandamál mengun er.  Á Íslandi er þó loftmengun minni en víðast hvar í Evrópu, svo að kostnaður af hennar völdum er aðeins brot af umreiknuðum evrópskum kostnaði. 

90 % evrópskra borgarbúa verða fyrir mengun yfir hættumörkum, eins og þau eru skilgreind af WHO-Alþjóða heilbrigðismálastofnuninni.  Hæstu níturoxíðgildin eru í London, í Tyrklandi er örrykið PM10 (styrkur örryks, þar sem þvermál rykagna er undir 10 míkrometrum) vandamál í mörgum borgum, en versta mengunin er þó í Austur-Evrópu vegna mikils fjölda úreltra kolakyntra orkuvera þar. 

Á Íslandi eru mengunarvarnir í góðu lagi.  Styrkleiki örryks frá umferð og H2S frá jarðfufuvirkjunum fer þó stundum yfir ráðlögð heilsufarsmörk.  Þegar rafbílum fjölgar á kostnað eldsneytisbíla, einkum dísilbíla, og nagladekkjum fækkar vegna framfara í gerð vetrardekkja, mun draga úr mengun frá bíla- og strætisvagnaumferð.  Virkjunarfyrirtækin vinna nú að þróun aðferða til að draga úr losun hættulegra gastegunda út í andrúmsloftið.  Heimur batnandi fer.   

 

 

Þrjár aðferðir til að létta samgöngutæki

Líklega eiga hraðstígustu framfarirnar á sviði efnistækni í samgöngutækjageiranum nú um stundir sér stað við þróun framleiðslutækni fyrir koltrefjar. Mest ber á þessu við hönnun og smíði flugvéla, en nú einnig í vaxandi mæli í bílaiðnaðinum. 

Um árabil hafa koltrefjar verið notaðar í litlu magni í geimför og hernaðartæki, þar sem kostnaður hefur ekki skipt höfuðmáli.  Flugvélaiðnaðurinn hefur um skeið notað efnið, en framleiðsluferlið hefur verið hægfara, og hefur það staðið notkun koltrefja fyrir þrifum.

Nú hafa verkfræðingar í bílaiðnaðinum komið auga á kosti koltrefja til að létta bílana, og hjá BMW (Bayerische Motoren Werke) hefur mönnum tekizt að þróa framleiðsluaðferð, sem er nú á þröskuldi fjöldaframleiðslu. Þarf 50 % minni orku við framleiðslu hvers bíls af i3 gerð og 70 % minna vatn, en hörgull er á vatni víða ekki síður en sjálfbærri orku. Þarna minnkar BMW umhverfisspor sitt umtalsvert. 

Í spánýrri verksmiðju BMW í Leipzig í Þýzkalandi er hvorki rafsoðið né logsoðið, engin hnoð eru notuð, engar skrúfur og engir boltar.  Einingar eru límdar saman.

Þetta er haft eftir þýzka verkfræðinginum Ulrich Kranz í The Economist 5. desember 2015, en Kranz stjórnar deild BMW í Leipzig, sem framleiðir i3 og i8 rafmagns- og tvinnbíla. Þeir hafa ekki verið kynntir tilhlýðilega til sögunnar á Íslandi. Kynningu á rafmagnsbílum og tengiltvinnbílum er almennt ábótavant hjá bílaumboðunum á Íslandi. 

Koltrefjarnar mynda burðarvirkið í bílunum, en útlits vegna er ytra byrði haft úr hefðbundnu plasti. Ekki er þörf á neinni tæringarvörn og sprautun verður einfaldari og ódýrari en þar sem málmar eiga í hlut. 

Með því að nota koltrefjarnar hefur Kranz og félögum tekizt að vega svo upp á móti miklum þunga rafgeymanna, að bílþunginn er jafnvel minni en jafnstórra bíla með sprengihreyfil.  Burðarvirki bílanna er sterkara en stál, en samt a.m.k. 50 % léttara en sambærilegt stálvirki og u.þ.b. 30 % léttara en ál. Lítill vafi er á, að hér er tónninn sleginn fyrir alla bílaframleiðendur, sem berjast við að draga úr útblæstri eldsneytisknúinna bifreiða og lengja drægni rafbílanna.  

Gríðarleg þróun hefur átt sér stað í framleiðsluhraða koltrefja, og að sama skapi hefur spurn eftir efninu vaxið að hálfu bílaiðnaðarins.  Árið 1980 tók 3000 klst að framleiða koltrefjar fyrir meðalbíl, en árið 2010 var þessi tími kominn niður í um 10 klst.  Á sama 30 ára skeiði hefur eftirspurn bílaiðnaðarins vaxið úr fáeinum kg í 5000 t, og síðan 2010 hefur eftirspurnin hafizt á flug, og notkun bílaiðnaðarins á koltrefjum árið 2025 er spáð að ná allt að 50´000 t, þ.e. að tífaldast á 15 árum. Koltrefjarnar hafa hafið innreið sína í fjöldaframleiðsluferli bíla. 

Þetta er þó aðeins brot af notkun bílaiðnaðarins á stáli og áli í um 100 milljónir farartækja fyrir vegi á ári.  Framleiðendur þessara málma fyrir bílaiðnaðinn girða sig nú í brók (og það er engin heybrók) til að mæta samkeppni frá koltrefjunum.  Stálframleiðendur hafa þróað hástyrks stálplötur, sem eru þynnri, sterkari og léttari en hefðbundnar stálplötur í bíla.  Álframleiðendur þróa ný melmi, sem eru sterkari, auðformanlegri og léttari en fyrri melmi.  Þá hefur verið þróuð aðferð til að sjóða saman ál og stál. 

Koltrefjarnar hafa náð mestri útbreiðslu í flugvélaiðnaðinum.  U.þ.b. helmingur af heildarþunga tómrar Boeing 787 Dreamliner, Airbus A380 og A350, stafar af koltrefjum.  Léttari flugvél brennir minna eldsneyti og losar þá frá sér minna af koltvíildi.  Þær geta flutt fleiri farþega eða meiri fragt og flogið lengra en áður á sama eldsneytismagni.  Þetta þýðir fleiri farþegakílómetra per líter eldsneytis, sem er mælikvarði á eldsneytisnýtni farþegaflugvéla. Ekki er að efa, að hinar nýju Boeing farþegaþotur Flugleiða, sem áformaðar eru í rekstur árið 2018, munu verða smíðaðar að talsverðu leyti úr koltrefjum, enda eiga þær að spara a.m.k. 20 % eldsneytis á farþegakm m.v. núverandi flota félagsins. 

Það er hægt að koma við hagræðingu við framleiðsluna, því að plöturnar geta verið stærri en álplöturnar, og þess vegna er þörf á færri samsetningum. Flugvélaframleiðendur hafa stytt framleiðsluferli koltrefjanna, en það er samt enn óþarflega seinvirkt og dýrt fyrir fjöldaframleidda bíla. 

Þessi þróun lofar ekki einvörðungu góðu fyrir eldsneytisnýtni fartækjanna, heldur lofar hún góðu fyrir væntanlega fartækjakaupendur, þ.m.t. væntanlega bílakaupendur, sem munu njóta ávaxtanna af harðari samkeppni birgja bílaframleiðendanna.