Raforkukaup Englendinga frá Íslandi ?

Viðskiptablaðið sagði frá því fimmtudaginn 12. febrúar 2015, að nýr Orkumálaráðherra Bretlands, Matthew Hancock, hefði sent Iðnaðar- og viðskiptaráðherra Íslands, Ragnheiði Elínu Árnadóttur, bréf, um sæstrengsverkefni á milli Íslands og Skotlands, og hún segist vera að vinna að svarbréfi hans í sama blaði. 

Í því bréfi ætti fyrsta spurningin að vera um það, hvort herra Hancock hafi fengið umboð frá Skotum til að semja um legu sæstrengs í lögsögu Skotlands og landtöku á skozkri ströndu ásamt tengingu við skozka raforkuflutningskerfið.  Önnur spurningin ætti að vera, hvort ríkisstjórnin í Lundúnum sé tilbúin til að leggja fyrir brezka þingið frumvarp um verð fyrir raforkuna, sem tryggði virkjunaraðilum á Íslandi og strengeigandanum venjulega markaðsarðsemi á afskriftartíma mannvirkjanna. Ef slíkar spurningar væru settar fram, er von til, að botn fari að fást í þetta mál.  Það er sjálfsagt fara nú fram á skuldbindingar að hálfu Breta, svo að menn séu ekki dregnir á asnaeyrunum hér fram og til baka, endalaust. 

Þingkosningar verða á Bretlandseyjum í maí 2015 og herra Hancock verður væntanlega að svara með fyrirvara um samþykki nýrrar ríkisstjórnar og þings.  Það er í góðu lagi. Mestar líkur eru þó á, að svarið við þessum grundvallar spurningum verði neitandi, af því að enginn viðskiptalegur grundvöllur er fyrir þessu verkefni.  Flutningsgeta strengsins er einfaldlega of lítil til að hann geti borið sig á markaðsverði orkunnar, og herra Hancock mun hvorki geta né vilja skuldbinda ríkissjóðs Bretaveldis í 20-30 ár til stórfelldra niðurgreiðslna á raforku frá Íslandi.  Þá er áframhaldinu sjálfhætt hérlendis.  

Því verður vart trúað, að Iðnaðar- og viðskiptaráðherra í umboði Alþingis haldi áfram að eyða fé og tíma í þetta mál án þess að hafa vissu fyrir því, að Bretlandsmegin geti menn sýnt fram á það, að fullnægjandi stuðningur sé þar við að fylgja þessu máli fram til skuldbindandi samnings um verð fyrir orku við áriðilinn Bretlandsmegin, er nemur a.m.k. 200 USD/MWh.  Einhver mundi nú bjóðast til að lofa því að éta hattinn sinn, ef þetta gengur eftir, og þó að það sé samkvæmishattur, sem hafður er í hávegum.   

Í téðu bréfi frá Íslandi mun koma fram, hvar málið er statt hérlendis nú, en á vegum ráðuneytis Ragnheiðar Elínar er síðan haustið 2014 starfandi þriggja manna nefnd, sem vinnur að svörum við spurningum frá Atvinnuveganefnd Alþingis þann 30. janúar 2014. Forvitnilegt er, hvort ofangreindar tvær grundvallar spurningar komu frá Atvinnuveganefnd. 

Í þessari nefnd, sem stundum er nefnd verkefnastjórn af dularfullum ástæðum, sitja aðstoðarforstjóri Landsvirkjunar, fyrrverandi forstjóri Landsnets og skrifstofustjóri í Atvinnuvega- og nýsköpunarráðuneytinu.  Til að sinna hlutverki sínu af kostgæfni verður nefndin að kaupa ýmsa sérfræðivinnu til að svara erfiðum spurningum, sem nauðsynlegt er að fá svar við um afleiðingar tengingar raforkukerfis Íslands, sem er rúmlega 2,0 GW kerfi, við raforkukerfi Skotlands, sem er heldur stærra en íslenzka kerfið, en tengt með fremur veikri tengingu suður á bóginn til Englands.  

Samt snúast markaðsdraumar Landsvirkjunar um England og að selja orku héðan til að mæta álagstoppum á Englandi.  Matthew Hancock þarf að svara því, hvort hann ætlar strengnum landtöku Englandsmegin, eins og nýumsömdum streng frá Noregi, því að þá verður hann umtalsvert lengri frá Íslandsströnd og að sama skapi dýrari.  Hvers vegna skrifar Orkumálaráðherra skozku heimastjórnarinnar í Edinborg ekki bréfið til Orkumálaráðherra Íslands, ef strengnum er ætluð landtaka á Skotlandi ? Svo kallaður Orkumálaráðherra Bretlands í London er í raun bara Orkumálaráðherra Englands og Wales. Skotar verða að vera með í ráðum um þetta verkefni, en þeir eru sennilega áhugalausir um það, af því að þeir eiga gnótt orku. Íslenzki Iðnaðar- og viðskiptaráðherrann má með engu móti sniðganga sinn skozka starfsbróður.  Slíkt getur leitt til móðgunar í herbúðum Skota.  Er ekki nær, að þessar bréfaskriftir og þreifingar verði á milli Reykjavíkur og Edinborgar en Reykjavíkur og Lunduna og Edinborg sjái um að koma orkunni í varð, t.d. með því að senda hana suður fyrir Hadríanusarvegginn. 

Það er margt afar sérkennilegt varðandi viðskiptahlið þessa sæstrengsmáls.  Á Skotlandi er mikil endurnýjanleg orka til raforkuvinnslu, bæði frá vatnsföllum og vindi, og merkilegar rannsóknir eiga sér þar stað á virkjun sjávarfallastrauma til raforkuvinnslu með sæstreng til lands.  Skotar hafa þegar virkjað 1,3 GW af vatnsafli, og þeir eiga enn eftir 1,2 GW óvirkjað af vatnsafli.  Gefur auga leið, að miklu hagkvæmara er fyrir þá að virkja það en að kaupa rándýra raforku óraleið frá Íslandi um 0,7-1,0 GW sæstreng, sem yrði sá lengsti sinnar gerðar, þyrfti að fara á mesta dýpið, og gæti þess vegna hæglega reynzt verða erfiður í rekstri, sem þá yrði slitróttur með löngum hléum. 

Með öðrum orðum er enginn markaður fyrir íslenzka raforku fyrirsjáanlegur á Skotlandi, og flöskuháls er í flutningskerfinu á milli Skotlands og Englands, sem engin áform eru um að bæta úr, svo að vitað sé.  Óvíst er, að Skotar kæri sig um slíkan sæstreng í sinni landhelgi án umtalsverðs aðstöðugjalds, og bætist þá enn við kostnaðarhlið verkefnisins, sem var þó svo há fyrir, að hann var fundinn ósamkeppnifær á markaði.  Það er sem sagt nokkuð glænefjaleg nálgun á þessu viðfangsefni miðað við umfang þess.

Í frásögn Jóhannesar Stefánssonar í Viðskiptablaðinu 12.02.2015 af téðum bréfaskriftum segir:

"Í bréfinu ítrekar hann áhuga Bretlands á samstarfi við Ísland um sæstrenginn og býður fram alla þá aðstoð, sem Bretar geti boðið til að hjálpa Íslendingum að komast að niðurstöðu í málinu."

Hér þarf að gefa gaum að því, að bréfritarinn, Matthew Hancock, hefur ekki umboð til að tala fyrir munn Skota í þessu máli, og það er ekki hægt að sniðganga Skota, ef strengurinn á að fara um lögsögu þeirra.  Í annan stað er ljóst, að helztu hagsmunir Englendinga af þessu verkefni eru ekki fólgnir í raforkuviðskiptunum, heldur, að ensk verkfræðifyrirtæki og enskur iðnaður verði aðalbirgjar þekkingar og búnaðar ásamt lagningu sæstrengsins, sem er mikið vandaverk. Þar með næði enskur iðnaður jafnvel einnig fótfestu á Íslandi með hönnun og smíði búnaðar til virkjana og línubygginga, en Englendingar eru meðvitaðir um vaxtarmöguleika hagkerfisins hérlendis, sem eru einstæðir í Evrópu. Allt þetta gæfi Englendingum forskot á sérhæfðu sviði með mikla vaxtarmöguleika og arðsemi. Það hangir þess vegna talsvert á spýtunni fyrir enska hagsmuni, en hið sama verður hins vegar hvorki sagt um skozka né íslenzka hagsmuni. Framhjá þessu má ekki líta við stöðumatið í íslenzka Iðnaðar- og viðskiptaráðuneytinu.

"Aðspurð, hvort bréfið sé til marks um aukinn þrýsting af hálfu Breta, segir Ragnheiður Elín: "Þeir hafa sannanlega áhuga, ég finn það.  En þeir hafa líka skilning á því, að við þurfum að vinna okkar heimavinnu, og bjóða fram aðstoð, ef við þurfum á henni að halda.""

Forstjóri Landsvirkjunar hefur lýst því yfir, að fyrirtæki hans muni ekki fjárfesta í sæstrengnum.  Landsnet hefur enga lagaheimild til þess og verður tæplega veitt slík heimild, sem hækka mundi gjaldskrá fyrirtækisins upp úr öllu valdi.  Opinberir aðilar á Íslandi munu þess vegna aðeins fjárfesta í virkjunum og línum á Íslandi vegna þessa sæstrengs.  Þess vegna kemur spánskt fyrir sjónir, að Ragnheiður Elín skuli leggja út í kostnað við "heimavinnuna" með vinnu téðrar nefndar í stað þess að semja við herra Hancock um að standa straum af nauðsynlegum rannsóknum, eins og hann lætur liggja að, að hann sé tilbúinn til. Hún gæti vafalítið samið við herra Hancock um umtalsverða þátttöku íslenzkra ráðgjafa við rannsóknarvinnu af þessu tagi, sem yrði öllum til styrkingar.  Í stað þess að verða byrði á íslenzka ríkissjóðinum, mundu sterlingspund koma til landsins, ef Ragnheiður Elín léti með þessum hætti reyna á raunverulegan áhuga Englendinganna. Það er heimóttarlegt að taka ekki í útrétta hönd enska ráðherrans og stofna til samstarfs, sem getur styrkt íslenzkt tæknisamfélag.

Landsvirkjun lét ráðgjafarfyrirtækið Gamma gera fyrir sig skýrslu um fýsileika sæstrengs til Skotlands, og kom sú út í september 2013.  Það virðist hafa farið fram hjá bæði verkkaupa og verksala, að hér er aðallega um rafmagnsverkfræðilegt viðfangsefni að ræða, og ekki er vitað um stórt úrval rafmagnsverkfræðinga hjá Gamma, enda varð afraksturinn eftir því, eða draumfaralýsing á miklum gróða, ef allt tekst á bezta veg.  Í verkefni með svo marga og alvarlega tæknilega og viðskiptalega áhættuþætti, gerist slíkt aðeins í hinum allra bezta heimi allra heima.  Refirnir virtust skornir til að ginna ríkisvaldið til að leggja mikla áhættu á herðar skattgreiðenda.  Að vitna til gróða norska Statnett og virkjunareigenda í þessu sambandi vitnar um mikla vanþekkingu á samanburði aðstæðna í Noregi og á Íslandi.  Hvað skyldi sú skýrsla hafa kostað Landsvirkjun ?  Ef hún er ekki pappírsins virði, hefur hún verið rándýr.  

Gert var ráð fyrir árlegum orkuflutningi 5 TWh frá Íslandi til Skotlands, og átti þar af að totta 2 TWh út úr íslenzka kerfinu án nýrra virkjana með svo kallaðri bættri nýtingu þess, og 3 TWh áttu að koma frá nýjum virkjunum samkvæmt téðri skýrslu.  Það var þegar vitað og gagnrýnt m.a. á þessum vettvangi, að fullyrðing um 11 % aukningu orkuvinnslu án nýrra virkjana, en með tilkomu sæstrengs, væri eins og naglasúpa, og rúmlega ári seinna játaði viðskiptastjóri Landsvirkjunar þetta óbeint með því að lýsa því yfir opinberlega, að orkan í kerfinu væri að verða upp urin. Hér eru firn mikil á ferð, og einhverjir gætu spurt sig um trúverðugleika téðs verkkaupa og verksala eða jafnvel, hvort allur málatilbúnaðurinn bæri einungis vott um trúðslæti.  Fáum hafði þó dottið í hug, að Landsvirkjun gæti breytzt í sirkus.

Jafnframt virðist Landsvirkjun eftir útkomu skýrslu Gamma hafa komizt að því, að ekki væri góð viðskiptahugmynd að virkja 3 TWh fyrir sæstreng, sem jafngildir að auka orkuvinnslugetu landsins um 17 %, heldur kynnti viðskiptastjórinn í tímaritinu Þjóðmálum í fyrra nýja hugmynd til sögunnar. 

Hún felst í að flytja raforku til Íslands á lágálagstímabilum á Bretlandi og geyma hana í miðlunarlónum þar til hæsta verð fæst fyrir hana á Bretlandi, og flytja hana þá umsvifalaust út. Hér er gert ráð fyrir að flytja jafnmikla orku fram og til baka um 2500 km leið alls, en ekki verður komizt hjá um 20 % rýrnun á leiðinni vegna tapa í flutningsmannvirkjunum, afriðlum, áriðlum, streng og loftlínum fram og til baka.  Til að vinna upp töpin þarf að senda um 20 % meiri orku frá Íslandi en Bretlandi. Notkun strengsins til að fullnægja toppum með þessum hætti veldur lélegri nýtingu á honum, en þokkaleg nýting, þ.e. orkuflutningur, sem nemur a.m.k. 70 % af hámarksflutningsgetu, er forsenda fyrir arðsemi strengsins.  Þessi útfærsla virðist vera afleit viðskiptahugmynd, en vilji Englendingar rannsaka þetta nánar og jafnvel fjárfesta í mannvirkjum til að raungera hugmyndina, þá er ekkert á móti því.  Að mati þessa pistilhöfundar kemur hvorki til mála, að opinbert fyrirtæki á Íslandi né ríkissjóður verji nokkru fé í svo áhættusamt verkefni sem sæstreng til Bretlandseyja. Til að styðja slíkt þarf pottþétt verkfræðileg rök og traustan viðskiptasamning til a.m.k. 20 ára. 

Ef sameiginleg áhættugreining Breta og Íslendinga á verkefninu: "Allt að 1,0 GW sæstrengur á milli Íslands og Bretlands", leiðir til þess, að áhugasamir fjárfestar gefa sig fram, sem eru fúsir að bera alla fjárhagslega ábyrgð á öllum þáttum verksins án nokkurrar íslenzkrar ríkisábyrgðar, þá ber að fagna nýju tækni- og viðskiptaundri. Aðeins þannig er hægt að sýna fram á, að keisarinn dilli sér ekki nakinn á sviðinu. Hætt er þó við, að þeir, sem fæddir eru á 20. öld, hvað þá á fyrrihluta hennar, verði komnir undir græna torfu áður en sá fagnaður tækni- og viðskiptaundurs verður haldinn, en fagnaðarlætin munu þá berast að handan.