Verðlagning raforku

 Það er talsvert gumað af því, að verðlag á endurnýjanlegri orku á Íslandi sé lágt.  Það má til sanns vegar færa, þegar meðaltöl til stóriðju annars vegar og almenningsveitna hins vegar eiga í hlut. Innan þessara hópa eru víð verðsvið, og raforkukostnaður fjölskyldna í landinu er mjög misjafn eftir búsetu. Landsmenn sitja alls ekki við sama borð í þessum efnum, og er mikil mismunun frá náttúrunnar hendi við upphitun húsnæðis, sem finna þarf betri leiðir til að jafna en nú eru farnar, en fyrst að öðru.

Það er núorðið óumdeilt, að tiltölulega lágt raforkuverð til almennings á Íslandi miðað við önnur lönd stafar af stórtækri uppbyggingu raforkukerfisins, sem að megninu til hefur verið fjármögnuð með orkusölu til iðjuvera með langtímasamninga til 25-45 ára og endurskoðunum á þeim í tímans rás.  Fyrir vikið hefur verið hagkvæmt að ráðast í stórar virkjanir og mikil flutningsmannvirki.  Þannig hafa heimilin í landinu og allur atvinnurekstur notið góðs af hagkvæmni stærðarinnar. Ekki þarf að fjölyrða um, að Ísland hefur getað boðið stóriðjufyrirtækjum raforku á samkeppnishæfu verði á hverjum tíma, af því að virkjunarkostir vatnsafls voru hagkvæmir og rekstrarkostnaður slíkra virkjana er lágur, ef þær eru vel úr garði gerðar.

Þannig háttar til í virkjunum, að vinnslukostnaður raforkunnar er háður því, hvers eðlis orkunotkunin er.  Vinnslukostnaður í virkjunum, sem knúnar eru endurnýjanlegri orku, t.d. fallvatnsorku, er þá aðallega háður því, hversu hlutfallslega mikið og jafnt álagið er.  Ekkert álag jafnast á við álag álvera, hvað hagkvæmni varðar í orkuvinnslunni, því að það er hvorki undirorpið, dægursveiflum, vikusveiflum né árstíðabundnum sveiflum. 

Álag almenningsveitna er hins vegar háð takti tilverunnar og veðurfari. Af þessum sökum getur sami vélbúnaður framleitt meiri orku á hverju ári fyrir álver en almenningsveitur, og nokkru minni rafbúnaður að uppsettu afli getur framleitt sama raunafl og raunorku vegna hærri aflstuðuls álvera. Aflminna rafkerfi jafngildir minni fjárfestingarþörf. 

Allt leiðir þetta til, samkvæmt útreikningum höfundar, að kostnaðarhlutfall orkuvinnslu í fallvatnsvirkjun fyrir álver og almenningsveitur er að jafnaði 47 %.  Þetta hlutfall lækkar í þeim tilvikum, þegar hluti orkusamningsins er afgangsorka, t.d. 10 %, eins og algengt er í orkusamningum við álverin.  Þá er hægt að minnka vatnsmiðlunina og miða við orkuskerðingu í 3 ár af 30, en rennslisraðir sýna, að slík eru líkindin á, að miðlunarlón fyllist ekki (þurrkaár). Einnig er þá hægt að spara varaafl.  Allt dregur þetta úr stofnkostnaði raforkukerfisins án þess að ógna afhendingaröryggi forgangsorku, t.d. til heimila. 

Það er nauðsynlegt, svo að friðvænlega horfi á markaðinum, að risinn á þar, Landsvirkjun, komi fram með sanngjörnum hætti gagnvart notendum.  Í þessum efnum má telja tvennt ósanngjarnt, og eigi annað eða bæði atriðin við einhvern orkuvinnsluaðila, þarf hann að bæta ráð sitt eða sæta álitshnekki ella á markaðinum:

1. Að selja orkuna hátt (> 15 %) yfir jaðarkostnaðarverði.  Jaðarkostnaðarverð er kostnaður við orkuvinnslu í næstu virkjun á eftir þeirri, sem semja á um orkusölu frá.  Höfundi telst til, að hann sé nú um 24 USD/MWh (3,1 kr/kWh) til álvera og 52 USD/MWh (6,8 kr/kWh) til almenningsveitna. Samkvæmt Ársskýrslu Landsvirkjunar 2014 nam meðalverð hennar þá til stóriðju með flutningskostnaði 25,9 USD/MWh, og þá má ætla þetta meðalverð við stöðvarvegg virkjunar 24 USD/MWh.  Þetta er sama og jaðarkostnaðarverðið, svo að meðalverð til stóriðju er eðlilegt, kostnaðarlega séð, en mikill munur er hins vegar á lægsta og hæsta verði til stóriðju.  Það er vegna þess, að mislangt er frá gerð viðkomandi langtímasamninga.  Út frá téðri Ársskýrslu hefur höfundur reiknað út meðalverð Landsvirkjunar 2014 til almenningsveitna.  Það var 68 USD/MWh (8,9 kr/kWh).  Þetta er 31 % hærra en jaðarkostnaðarverðið, sem er ótrúlega hátt verð og hærra en sanngjarnt getur talizt. Þarna er Landsvirkjun "með svín í skóginum".  
2. Að almenningur greiði stærri hluta en honum ber af heildarorkukostnaði, þ.e.a.s. hlutfall meðalverðs stóriðju og almennings er minna en 47 %.  Þetta hlutfall var 35 % hjá Landsvirkjun árið 2014, sem er svo langt undir viðmiði við stóriðju, að verulega ósanngjarnt má telja. Þarna hallar á þann, sem aldrei átti að halla á.  Þetta er alvarlegt hliðarspor hjá risanum.
3. Meðalverð til almennings frá virkjun Landsvirkjunar þarf að lækka niður í 6,8 kr/kWh eða lægra, þ.e. að lækka hið minnsta um 2,1 kr/kWh, sem er 24 %, svo að viðunandi verði. Ef stjórn Landsvirkjunar sýnir engan lit á þessari leiðréttingu, verður málið að koma til kasta þingsins í haust með þingsályktun.  

Segja má, að fyrirtæki og heimili á "köldum svæðum" landsins verði harðast fyrir barðinu á raforkuverðshækkunum, af því að rafmagnsreikningur þeirra er svimandi hár m.v. orkukostnað á "heitum svæðum".  Hér er auðvitað átt við íbúa (og lögaðila), sem ekki hafa aðgang að hitaveitu, en verða að hita húsnæði sitt upp með rafmagni og/eða jarðefnaeldsneyti. Nú þegar er húshitunarkostnaður svo hár, að lækki olíuverð til húshitunar undir 50 kr/l, þá verður ódýrara að kynda með olíu en rafmagni. Nú fer olíuverð aftur lækkandi og getur lækkað enn meira en í janúar 2015, ef Íran kemur inn á markaðinn.  Þá kemur upp sú hneykslanlega staða, að ódýrara verður að kynda húsnæði með olíu en með rafmagni á Íslandi. 

Raforkunotkun íbúðarhúsnæðis með rafhitun er tíföld á við íbúðarhúsnæði með hitaveitu.  Hitaþörf 200 m2 (með bílskúr) a.m.k. 20 ára húsnæðis má áætla 40 MWh/ár, og er oft reiknað með, að upphitunarþörfin nemi 85 % af heildarorkunotkun íbúðarhúsnæðis, svo að hún er þá 47 MWh/ár.  Rafmagnskostnaður við þessar aðstæður er um 450 kkr/ár án rafskatts og virðisaukaskatts eða að jafnaði 9,6 kr/kWh með flutningi og dreifingu, sem eru niðurgreidd kostnaðarliðir af ríkinu, svo að einingarverðið er um 26 % lægra en t.d. í þéttbýli á hitaveitusvæði. Engu að síður er upphitunarkostnaður þarna 4,3 faldur hitaveitukostnaður í þéttbýli.  Þessi mismunun, þótt að náttúrunnar hálfu sé, er allt of mikil, svo að viðunandi sé fyrir markaðshagkerfi með félagslegu ívafi, eins og mörgum þykir eftirsóknarvert.

Rafskattur er lagður á rafhitun, eins og á alla aðra rafmagnsnotkun í landinu, en hann mun falla niður hjá öllum notendum við árslok 2015 samkvæmt svo nefndu sólarlagsákvæði laga um hann frá tíð vinstri stjórnarinnar, sálugu.  Undarlegt er, að virðisaukaskattur er reiknaður ofan á rafskattinn, en vegir Skattstjórans eru órannsakanlegir.  Virðisaukaskattur er 11 % á rafmagn til upphitunar, en 24 % á aðra notkun. Þetta þýðir í raun, að sérmæla þarf raforkunotkun til hitunar, sem eykur enn á kostnaðinn. Það væri rökrétt að undanþiggja alla raforkunotkun á "köldum svæðum" virðisaukaskatti til að draga úr ójafnræði íbúa landsins, enda getur þessi skattlagning hæglega orðið þess valdandi, að ódýrara verði að kynda húsnæði með olíu, og í hverju er þá virðisauki raforkukaupanna fólginn ?

Það er ósanngjarnt að verðleggja hverja kWh (kílówattstund) jafnhátt til notenda með rafhitun, sem er u.þ.b. 85 % rafmagnsnotkunar á slíkum heimilum, og til notenda án rafhitunar, því að notkun fyrrnefnda hópsins er miklu meiri en hinna, eða tíföld, og verðskuldar magnafslátt a.m.k. 15 %.

Fyrir kostnað flutningskerfis og dreifikerfis skiptir orkumagnið sáralitlu máli, en aflið, þ.e.a.s. toppálagið, nánast öllu máli, því að kerfið þarf að hanna miðað við að anna toppálaginu.  Verðlagningin á flutningi og dreifingu rafmagns til viðskiptavina með rafhitun, sem eiga ekki kost á hitaveitu, ætti að endurspegla þetta kostnaðarmynztur og jafnframt að innihalda hvata til að draga úr toppálagi.  Það er t.d. hægt að gera með sambyggðum orku og aflmæli, þar sem orkunotkun á afli yfir umsömdu markafli væri dýrkeypt, t.d. á tíföldu taxtaverði án rafhitunar.  Aflgjald og umframorkugjald rynnu til Landsnets og dreifiveitunnar í sömu hlutföllum og orkugjaldið nú, en án niðurgreiðslna ríkissjóðs. Niðurgreiðslur þessar úr ríkissjóði eru neyðarbrauð, af því að samkvæmt tilskipun ESB mega aðrir viðskiptavinir rafmagns ekki bera viðbótar kostnað af þessu tagi.  Hér er hins vegar lagt til, að notendur rafhitunar beri sinn hluta flutnings- og dreifikostnaðar og greiði sama stofnverð orku frá virkjun, en njóti 15 % magnafsláttar.  Fer einingarverð orku til þeirra þá að nálgast hæsta verð til stóriðju.  Auk þess njóti þeir niðurfellingar virðisaukaskatts vegna náttúrulegs óhagræðis, sem gæti í versta tilviki leitt til aukins innflutnings á olíu.

Dæmi af fyrrgreindu rafhituðu húsnæði:

• Aflgjald: 12 kkr/kW x 15 kW/ár = 180 kkr/ár
• Lágmarks flutningsgjald = 38 kkr/ár
• Lágmarks dreifingargjald = 142 kkr/ár
• Orkusala: 4,55 kr/kWh x 47 MWh/ár = 214 kkr/ár

____________________________________________________________________________________________

• Heildarraforkukostnaður eftir breytingu: 394 kkr/ár
• Raforkukostnaður fyrir breytingu m/VSK:  492 kkr/ár

____________________________________________________________________________________________

• Sparnaður notanda 98 kkr/ár eða 20 %.

____________________________________________________________________________________________

Með þessu næðist fram lækkun húshitunarkostnaðar á "köldum svæðum" og ríkissjóður hefði hvorki kostnað né beinar tekjur af rafmagni til húshitunar. Þetta er þess vegna í senn réttlætismál og hagræðingarmál.  Yfirgjaldtöku fyrir flutning og dreifingu til rafhitunar lyki, og orkuverðið yrði ívið hærra en hæsta verð til stóriðju, enda væri notandi skuldbundinn til að kaupa a.m.k. 40 MWh/ár a.m.k. eitt ár fram í tímann. Skorður væru settar við fjárfestingarþörf til flutnings og dreifingar með hvata til að jafna álagið.  Lagabreytingu þyrfti til að framkvæma þetta.  Vilji er allt, sem þarf.