Olíumarkaðurinn

Hlutdeild jarðolíu í heildarorkunotkun heimsins er tæplega 33 % og til samanburðar aðeins 12 % af heildarorkunotkun á Íslandi. Ísland er þannig í hópi um 5 landa jarðarinnar, þar sem hlutdeild jarðefnaeldsneytis er lægst. 

Olíuvinnslan hefur á þessari öld vaxið úr rúmlega 80 milljón tunnum á sólarhring (Mtu/d) í um 95 Mtu/d eða um 1,3 % á ári að jafnaði. Á notendahlið hefur mest munað um eftirspurnaraukningu frá Kína, en á framboðshlið munaði mest um Bandaríkin (BNA), sem þróuðu nýja vinnslutækni með láréttri borun og setlagasundrun með vökvaþrýstingi, en einnig olíuvinnslu úr tjörusandi.  Er nú svo komið, að í BNA eru framleidd um 7 Mtu/d alls eða 7 % af heimsframleiðslunni, og þar sem OPEC hefur haldið að sér höndum varðandi verðstjórnun, ráða Bandaríkjamenn nú verðlagningunni. Ógurleg mengunarvandamál blasa við Kínverjum, svo að þeir leggja nú höfuðáherzlu á endurnýjanlega orkugjafa ásamt kjarnorku.  Hagvöxtur hefur mjög dalað í Kína, og þjóðinni er tekið að fækka, svo að allt bendir nú til minnkandi eftirpurnar eldsneytis frá Kína, þrátt fyrir vaxandi fjölda farartækja.

Til að einokunarhringur (cartel) nái að ráða verðlagningu þarf þrennt:

1. agi
2. ráðandi markaðsstaða
3. aðgangshindranir

 OPEC hefur ekkert af þessu.  Aðildarríkin svindla á úthlutuðum kvóta sínum.  OPEC sér heiminum aðeins fyrir 30 % markaðarins, sem er of lítið til að ráða verðinu.  Mikið er um ný aðildarlönd.

Þetta er bakgrunnur ákvörðunar OPEC í nóvember 2014 um að reyna ekki að stöðva verðhrunið á jarðefnaeldsneyti.  Þá var verðið um 70 USD/tunnu, en er nú 50-60 USD/tunnu og gæti farið í 30 USD/tunnu, tímabundið, ef markaðurinn verður opnaður fyrir Persum, því að gríðarleg stöðubarátta á sér stað á milli Persa og Araba, og Persar gætu innan árs framleitt 5 Mtu/d af olíu, sem ríður baggamuninn um verðþróunina. 

Sádi-Arabar, sem dæla langmestu af jarðolíu úr iðrum jarðar, gætu hafa sent verðið upp aftur upp á eigin spýtur með því að draga úr framleiðslu um u.þ.b. 5 Mtu/d. Ólíkt fjárvana olíuútflutningslöndum í hringnum, t.d. Venezúela, hefur þetta grimmlynda eyðimerkurkonungdæmi efni á slíku, því að það á olíusjóð upp á USD 900 milljarða.  Norðmenn eru ekki í OPEC, en hafa fram að þessu verið drjúgir sjóðsafnarar, þó að nú gangi á þann sjóð, enda hefur honum ekki verið betur stjórnað en íslenzku lífeyrissjóðunum, og er þá langt til jafnað.  Fé án hirðis sagði góður maður.  

Ólíkt Norðmönnum og ýmsum í OPEC geta Sádarnir búið við mikla olíuverðslækkun, þar sem heildar framleiðslukostnaður þeirra er sá lægsti í heimi eða um 6 USD/tunna. Meðal framleiðslukostnaður Norðmanna er a.m.k. tólffaldur þessi og á nyrztu pöllunum er hann yfir 100 USD/tunna.

Reynslan sýnir, að ávinningur framleiðslusamdráttar hjá Sádum lendir hjá öðrum, sem auka þá framleiðslu sína á hærra verði, og Sádarnir tapa markaðshlutdeild.  Á 9. áratug síðustu aldar minnkuðu Sádar framleiðslu sína um 75 % úr 10 Mtu/d árið 1980 í 2,5 Mtu/d árin 1985-1986. Þetta leiddi til verðhækkunar og mikilla fjárfestinga í greininni, t.d. í Norðursjónum hjá Bretum og Norðmönnum, svo að þessi verðstýring varð Sádum bjúgverpill.

Að reyna að bjarga OPEC með slíkri spákaupmennsku núna gæti reynzt enn hættulegra en þá.  Þá mundi setlagasundrunin taka vel við sér og sennilega dreifast út frá Norður-Ameríku. Hið merkilega er, að framleiðsla Bandaríkjamanna á olíu og gasi hefur enn ekkert minnkað, en fjöldi framleiðenda hefur helmingazt.  Þeir eru nú um 300 talsins. 

Verðhækkun leiðir til sparnaðar, sérstaklega í samgöngugeiranum.  Hver tvinn- eða rafmagnsbíll þýðir glataðar tekjur fyrir olíuiðnaðinn.  Sádar hafa í staðinn kosið að sauma að Rússum, sem styðja Persa, og setlagasundrurum (leirbrotsmönnum), sem skila lítilli framlegð frá sínum rekstri núna, fjárfesta þess vegna lítið sem ekkert, heldur þurrka upp lindir í notkun.  Að þurrka upp setlögin tekur aðeins um 1 ár.  

Orkubyltingin í Norður-Ameríku, BNA og Kanada, er víða öfundarefni.  Mikið magn olíu og gass hefur verið þrýst út úr setlögum með blöndu vatns, íblöndunarefna og sands með jarðlagasundrun ("fracking").  Hér er í flestum tilvikum um að ræða frumkvöðla að bandarískri uppskrift, þar sem við sögu koma afreksverkfræðingar, framkvæmdamenn og áhættusækið fjármagn, sem ekkert annað land kemst í samjöfnuð við. Þarna er sem sagt einkaframtakið upp á sitt bezta.

Viðbrögð olíuvinnslufyrirtæjanna við verðlækkun eru að draga úr fjárfestingum á nýjum vinnslusvæðum. Þetta mun fljótlega leiða til minna framboðs og verðhækkunar að öðru jöfnu, því að gamlar holur þorna.  Að þessu sinni er þó ekki búizt við, að verðið leiti varanlega í sama far og áður, af því að heimurinn hefur hafið orkuskipti til endurnýjanlegra orkulinda.

Að þessu sinni taka stóru olíufélögin á sig skellinn, t.d. Exxon Mobil og Shell.  Eftir að hafa í áratug kastað fé hluthafanna í leit í Íshafinu og á djúpsævi í hitabeltinu án merkjanlegs árangurs, fóru þau að draga úr útgjöldum árið 2013.  Langtíma verkefni, sem gáfu vonir um 3 % af núverandi framleiðslu eða tæplega 3 Mtu/d, hafa verið kistulögð.  Olíufélögin hafa miðað við 80 USD/tu í áætlunum sínum, sem er óvarlegt, og þess vegna er búizt við auknum niðurskurði. Orkufyrirtæki með miklar væntingar um verðhækkanir afurða sinna sjá nú skriftina á veggnum og verða að endurskoða stefnumörkun sína. Nú þarf að miða arðsemisútreikninga við lægra verð en búizt var við fyrir 5-10 árum.

Mikið af aðlögunarkostnaðinum af lægra verði mun falla á leirsteinsvinnsluna. Þar er kostnaður hár og vinnsluaukningin mikil eða úr 0,5 % af heimsframleiðslu árið 2008 í 3,7 % eða 3,5 Mtu/d um þessar mundir.  Þetta hefur kallað á miklar fjárfestingar, sem t.d. árið 2013 jafngilti 20 % allra fjárfestinga í olíuiðnaðinum.  Sádi-Arabar ætla að umbera núverandi verðlækkanir til að eyðileggja fjárhag leirsteinsmanna.  Það eru þess vegna miklar viðsjár á orkumörkuðunum. 

Raforkuverð hefur í sögulegu samhengi fylgt verðlagi eldsneytismarkaðanna.  Landsvirkjun birti fyrir nokkrum árum verðspá sína, þar sem stigull raforkuverðs í Evrópu var gefinn 2,6 USD/MWh á ári, og þessum stigli átti að fylgja á Íslandi.  Í kjölfarið tóku að birtast dagdraumar um gull og græna skóga á Íslandi, einungis ef lagður yrði sæstrengur til Bretlands.  Þessi dæmalausi barnaskapur í anda útrásarvíkinga er nú um það bil að ganga sér til húðar, og æ fleirum verður nú ljóst, að keisarinn er ekki í neinu.    

 

   

 

 

Bankarnir og Bankasýslan

Miklar draugasögur eru enn sagðar af lánasöfnum föllnu bankanna þriggja frá október 2008 og haldlagningu þeirra og flutningi yfir í nýju bankana, Aríon banka, Íslandsbanka og Landsbanka. Er undarlegt á upplýsingaöld að halda því fram, að nýju bönkunum hafi verið færðar miklar gjafir, þegar þegar eignasöfn og innlend innlán föllnu bankanna voru færð yfir í nýju bankana. 

Nafnvirði lánasafna gömlu bankanna var um 4000 milljarðar kr, og það var haldlagt fyrir um 2000 milljarða kr, sem reyndist góð nálgun á raunveruleg verðmæti eignanna miðað við óvissuástandið árið 2009, því að virðishækkun útlána á árunum 2009-2013, bæði vegna endurmats og uppgreiðslna umfram bókfært virði, reyndist vera 435 milljarðar kr að frátöldum tekjufærslum vaxtatekna, svo að í heildina má búast við eignaaukningu umfram áætlun árið 2009 upp á 500 milljarða kr eða 25 % virðisaukning. 

Þar með er þó ekki öll sagan sögð, því að ný virðisrýrnun upp á 292 milljarða kr hefur verið færð til gjalda hjá nýju bönkunum, aðallega vegna dóma um lán til einstaklinga, t.d. gengislánadóma.  Mismunurinn, þ.e. virðisaukning eigna frá stofnun bankanna, er þannig um 200 milljarðar kr eða 10 %, sem er eðlilegur bakhjarl bankanna sem eigið fé þeirra. 

Nú er hins vegar komið að því að greina frá meintum mistökum vegna dómgreindarbrests stjórnvaldanna 2009-2013, sem rýrir eignastöðu nýju bankanna umtalsvert.

 Við stofnun tóku nýju bankarnir yfir innlendar eignir og innistæður gömlu bankanna, og hefði fyrrverandi fjármála- og efnahagsráðherra átt að láta þar við sitja, en hann ákvað hins vegar að þóknast kröfuhöfunum af annarlegum ástæðum, og þess vegna voru gefin út skilyrt skuldabréf tengd raunverðmæti lánasafnanna í Landsbankanum og í Aríon-banka til að tryggja hlutdeild kröfuhafa gömlu bankanna, ef innheimta lána yrði umfram áætluð 50 %. 

Þetta var algerlega þarflaus aðgerð m.v. Neyðarlögin og heimildir Fjármálaeftirlitsins til virðismats, sem viðreisn bankanna var reist á.  Þetta glapræði varð téðum nýjum bönkum dýrkeypt.  Þegar Landsbankinn og Aríon-banki hafa fært virðishækkun lánasafna sinna til tekna, hafa þær tekjur ekki skilað sér í afkomubata á eignahlið, þar sem bankarnir hafa þurft að gjaldfæra virðisbreytingar vegna þessara skilyrtu skuldabréfa á móti.  Heildaráhrif virðisbreytinga útlána 2009 - 2013 voru af þessum ástæðum neikvæð á tekjur Landsbankans um 7 milljarða kr og á Aríon-banka um 12 milljarða kr að frátöldum vaxtatekjum.  Þar sem Íslandsbanki hafði ekki skilyrt skuldabréf á sínum bókum, voru heildaráhrif virðisbreytinga á tekjur hans hins vegar jákvæð um 34 milljarða kr. 

Þessi afleikur fyrrverandi stjórnvalda hefur kostað bankakerfið um 143+19=162 milljarða kr á 5 ára tímabili.  Undirlægjuháttur við fjármagnseigendur til að friðþægja fyrir Neyðarlögin gagnvart búrókrötum í Berlaymont er dýrkeyptur. Hér eru að sjálfsögðu ótalin meint afglöp Seðlabanka Íslands haustið 2010, en Hannes Hólmsteinn Gissurarson hefur fært fyrir því sannfærandi rök, að undir umsjón Más Guðmundssonar, seðlabankastjóra, hafi bankinn, jafnvel fyrir klaufaskap, en kannski af öðrum ástæðum, glutrað niður allsherjar veði, sem hann hafði tekið í eignum Kaupþings haustið 2008. Hannes skrifar í Morgunblaðið 24. apríl 2015: "Það er því ekkert ofsagt um það, að 60 milljarðar íslenzkra króna hafi tapazt fyrir handvömm Más Guðmundssonar."  Það er brýnt að fletta ofan af öllum þeim dýrkeyptu afleikjum og undarlegu fléttum, sem framdar voru á tíma vinstri stjórnarinnar og gengu þvert á hagsmuni íslenzku þjóðarinnar.

Þegar allt ofangreint, nema Seðlabankatapið, er meðtalið, fæst, að hagnaður bankanna af virðishækkun eigna (útlánasafna) nemur aðeins 15 milljörðum kr eða eðeins 0,8 % af upphaflegu verðgildi eigna í nýju bönkunum.  Á sama tíma nam hagnaður nýju bankanna þriggja hins vegar 281 milljarði kr. Hagnaður Landsbankans, sem að mestu er í eigu ríkisins, nam á þessu tímabili um 115 milljörðum kr, en hagnaður bankanna, sem Steingrímur Jóhann Sigfússon færði kröfuhöfunum á silfurfati árið 2009, gjörsamlega að þarflausu og í blóra við íslenzka hagsmuni, nam um 166 milljörðum, sem hrægammarnir þá að sjálfsögðu hreppa. 

Afleikir ríkisstjórnar Jóhönnu Sigurðardóttur við stofnun nýju bankanna, sem fólust í þarflausri útgáfu skilyrtra skuldabréfa og yfirfærslu á eignarhaldi tveggja banka frá ríki til kröfuhafa hefur þannig kostað íslenzka skattborgara um kr 162 + 166 = 328 milljarðar á 5 árum eða um 66 milljarðar kr á ári.  Það er full ástæða til að endurvekja gamla slagorðið frá kosningunum 1959:

ALDREI AFTUR VINSTRI STJÓRN  

  

    

Brezku þingkosningarnar í maí 2015

Margir hérlendis fylgjast með stjórnmálum á Bretlandseyjum. Framundan eru tvísýnni kosningar en menn rekur minni til. Kosið er um 650 þingsæti, og samkvæmt spámeðaltali undanfarið mun Íhaldsflokkurinn fá 280 þingmenn, Verkamannaflokkurinn 273, Skozki þjóðarflokkurinn (SNP) 46, Frjálslyndi flokkurinn 25, UKIP (Sjálfstæðisflokkurinn) 4 og aðrir 22.  Þetta er meiri fylgisdreifing en menn rekur minni til á Bretlandi, og fara Bretar ekki varhluta af evrópskri tilhneigingu að flýja stóru flokkana.

Frjálslyndir tapa svo miklu, að sitjandi ríkisstjórn þeirra og íhaldsmanna mun falla.  Tölulega séð gætu Íhaldsflokkur og SNP myndað meirihlutastjórn, en SNP hefur hafnað slíkum möguleika.  Ekki eru taldar vera pólitískar forsendur fyrir "stórsamsteypu" íhaldsmanna og jafnaðarmanna, eins og nú er við lýði í Berlín, en í ljósi erfiðrar efnahagsstöðu Bretlands skyldi þó ekki útiloka þá niðurstöðu. Verður það sjón í sólskini.

Brezki ríkissjóðurinn hefur undanfarin ár verið rekinn með töluverðum halla og hafa þess vegna safnazt upp miklar ríkisskuldir.  Þá er líka mikill halli á viðskiptunum við útlönd, svo að rekstur brezka þjóðarheimilisins er fjármagnaður með erlendu lánsfé.  Samsteypustjórn Íhalds og Frjálslyndra hefur beitt aðhaldsaðgerðum og orðið nokkuð ágengt, eins og sést hér að neðan, þar sem tölur eru hlutfall af VLF:

                         2010  2011 2012  2013  2014  2015

Halli á ríkisbúskapi     8 %   6 %  5 %   5 %   4 %   3 %

Viðskiptahalli           3 %   1 %  4 %   5 %   5 %   4 %

Alex Salmond, skozki þjóðernissinninn, sem leiða mun þingflokk SNP, hefur lýst því yfir, að hann muni greiða atkvæði gegn öllum lagafrumvörpum íhaldsmanna.  Minnihlutastjórn íhaldsmanna yrði þess vegna líklega skammlíf.  Miliband, formaður Verkamannaflokksins, hefur hins vegar hafnað stjórnarsamvinnu við Alex Salmond, því að Alex hefur rústað stöðu jafnaðarmanna á Skotlandi.  Alex Salmond vill hætta aðhaldi í ríkisrekstri um sinn og leggja hraðlest á milli London og Edinborgar að hætti Frakka og Þjóðverja.  Segja má, að Skotinn Alex Salmond og flokkur hans, SNP, verði fulltrúi upplausnar og ábyrgðarleysis í brezka þinginu.  Ætla Skotar að verða Englendingum erfiður ljár í þúfu og stefnir nú enn í aðskilnað þjóðanna, sem yrðu stórpólitísk tíðindi fyrir Evrópu og mundi hafa áhrif á norrænt samstarf.

Það er sammerkt flestum Evrópulöndum, að hefðbundnir stórflokkar þar á stjórnmálasviðinu eiga undir högg að sækja, og jaðarflokkar sækja í sig veðrið.  Dæmi frá Íslandi eru "Píratar", "som glimrer med sit fravær", svo að notað sé norskt orðatiltæki, þ.e. þeir blómstra með afstöðuleysi sínu og sigla þar með í raun undir fölsku flaggi, enda mun þeim ekki haldast á fylgi, sem þeir mælast með í skoðanakönnunum um þessar mundir, heldur eru dæmdir undir 10 % með fátæklegri stefnumörkun sinni, sem ekki getur höfðað til fjöldans, þegar nær dregur kosningum. Spurning er, hvort s.k. Viðreisn lætur verða af hótunum um þingframboð, og hvort klofningur verður á vinstri vængnum, en þar er mikil gerjun núna, ef marka má átökin á landsfundi Samfylkingar nú á útmánuðum.

Brezka kosningakerfið er hannað fyrir hreinar línur í pólitík og eins flokks meirihlutastjórnir.  Þar geta flokkar náð meirihluta á þingi með aðeins þriðjungsfylgi á landsvísu.  Nú er sundrungin svo mikil á meðal kjósenda, að meirihlutastjórnir og stöðugleiki í stjórnmálum virðist vera liðin tíð á Bretlandi, en það gæti breytzt til fyrra horfs við klofning Sameinaða konungdæmisins, UK.  Hugsanlega á mikill fjöldi innflytjenda þátt í þessari þróun, því að þeir eru ekki háðir neinum flokkspólitískum hefðum á Bretlandi og líklegir til að leita út fyrir viðtekna meginstrauma, því að margir þeirra eiga erfitt með að fóta sig í samfélaginu, þar sem þeir hafa kosið að setjast að. Ekki má heldur gleyma því, að "frumbyggjarnir" eru áhyggjufullir vegna mikils fjölda innflytjenda og mótmæla stefnu gömlu flokkanna þriggja í innflytjendamálum með því að kjósa jaðarflokka, sem vara eindregið við þjóðfélagsvandamálum, sem af þessari stefnu eða stefnuleysi geta leitt. 

Fjárfestar fylgjast með þróuninni.  Þeir vita, að vinni Íhaldsflokkurinn meirihluta, hefur hann skuldbundið sig til að halda þjóðaratkvæðagreiðslu árið 2017 um veru Bretlands í Evrópusambandinu, ESB.  Flest bendir nú til, að Bretar hafi nú fengið sig fullsadda af valdaframsalinu frá Westminster til Berlaymont, og muni meirihluti kjósenda gefa Brüssel langt nef og leggja fyrir ríkisstjórnina að segja upp aðildarsamningi Bretlands við ESB.  Það verða meiri tíðindi en úrsögn Grikklands úr myntsamstarfi ESB og mun hafa áhrif á utanríkisstefnu Íslands, sem þá gæti hneigzt til nánara samstarfs við Westminster og Englandsbanka en verið hefur. 

Allt sýnir þetta, eitt með öðru, að framtíð ESB er í uppnámi og enginn veit, hvert stefnir.  Við þessar óljósu aðstæður gaspra nokkrir svefngenglar í hópi stjórnmálamanna á Íslandi og aðrir fylgismenn aðildar Íslands að ESB, að nú sé mála brýnast, að þjóðin fái að tjá sig um það, hvort halda eigi áfram "að kíkja í pakkann", þó að viðræðurnar hafi árið 2011 náð "dead end", þ.e. lent í blindgötu, þar sem ljóst var, að skilyrði Alþingis og sjávarútvegs- og landbúnaðarstefna ESB eru ósamrýmanleg. Þar að auki er búið að ógilda allar skuldbindingar Íslands úr aðildarviðræðum Össurar, svo að hefja yrði nýja vegferð á byrjunarreit. Hegðun aðildarsinna í kjölfar afturköllunarinnar sýnir, að þeir hafa tekið trú.  Þetta er reyndar Mammonstrú, því að viðurkennt er, að ESB gagnast mest stórfyrirtækjum og fjármagnseigendum.  Á Íslandi er pólitíski drifkrafturinn fyrir inngöngu í ESB með þyngdarpunkt vinstra megin við miðju stjórnmálanna.  Það hefði mönnum á borð við Magnús Kjartansson, fyrrverandi ráðherra og ritfæran ritstjóra Þjóðviljans, og Lúðvík Jósefsson, frækinn þingmann Austfirðinga, þótt saga til næsta bæjar. Nú eru breyttir tímar, frá því að þessir miklu vinstri menn voru á dögum.  Hér skal fullyrða, að þeir hefðu sem þingmenn aldrei samþykkt "að kíkja í pakkann".

Fjármálamarkaðirnir á Bretlandi virðast nokkuð afslappaðir enn sem komið er þrátt fyrir hina óvenju miklu stjórnmálalegu óvissu, enda er tiltölulega góður hagvöxtur á Bretlandi á evrópskan mælikvarða um þessar mundir.  Hann var 2,6 % árið 2014, en lág framleiðni er vandamál á Bretlandi, eins og á Íslandi.  Hún lækkaði um 2 % frá 2007, og talsmaður Englandsbanka hefur gefið vaxtalækkun í skyn fyrir næstu vaxtaákvörðun.  Hlutabréfavísitalan brezka, FTSE 100, fór nýlega yfir söguleg 7000 stig, og skuldabréfaálag er í sögulegu lágmarki, 1,5 %. Allt er þetta rós í hnappagat ríkisstjórnarinnar og efnahagsstefnu hennar.  Sterlingspundið er reyndar nálægt sögulegu lágmarki gagnvart bandaríkjadal, en hefur þó enn haldizt uppi gagnvart helztu myntum heimsins að jafnaði vegna bágborinnar stöðu evru, jens og rúblu.  Allt þetta getur breytzt í skyndi við kosningar til brezka þingsins 7. maí 2015, ef niðurstaðan verður stjórnarkreppa eða stjórnmálalegur óstöðugleiki, sem alltaf kemur niður á efnahagsstjórnuninni.  Bretar þurfa þó ekki að glíma við óöld, óraunsæi og óbilgirni á vinnumarkaði, eins og Íslendingar mega búa við, en lafði Tatcher losaði þá undan þeirri skelfingu.  

Á Íslandi er nú allt í hers höndum vegna vinnudeilna, þar sem boginn er spenntur langt umfram getu atvinnuveganna, og útflutningsatvinnuvegirnir eru settir í uppnám, svo að hætta er á tapi markaða vegna óöruggrar afhendingar og óásættanlegra verðhækkana.  Í fákeppnisamfélaginu innanlands munu fyrirtæki og neytendur verða fyrir barðinu á verðhækkunum eftir miklar launahækkanir, sem hækka munu verðlagsvísitöluna og þar með lungann af skuldastabba fyrirtækja og fjölskyldna.  Verðtryggðar fasteignaskuldir nema um ISK 1200 milljörðum, svo að 10 % verðlagshækkun í eitt ár hækkar þessa skuldabyrði um ISK 120 milljarða, sem er meira en nemur skuldaleiðréttingunni.  Þetta er gjörsamlega glórulaust ástand, en hver getur komið vitinu fyrir stjórnir stéttarfélaganna, sem eru greinilega alveg forystulausar ?  Hver er eiginlega bættari með þessa vitlausu launastefnu ? 

Ef Ísland væri nú í myntbandalagi við Bretland, þá skylli einfaldlega á fjöldaatvinnuleysi í kjölfar kjarasamninga að kröfu launþegafélaganna.  Vilja menn hafa þann háttinn á ?  Það kann að verða nauðsynlegt til að hemja Miðgarðsorminn, þ.e. víxlverkun kaupgjalds og verðlags, að festa krónuna við aðra mynt til að menn skilji, hvað það þýðir að fórna efnahagslegum stöðugleika.

Gleðilegt sumar !     

            

 

 

                        

Viðsnúningur hjá hinu opinbera

Til hins opinbera eru jafnan talin ríkissjóður, sveitarfélög og almannatryggingar.  Þegar verst lét, árið 2008, var halli á rekstri þessara aðila 202 milljarðar kr.  Hann hefur lækkað jafnt og þétt, með undantekningu ársins 2010, niður í 32 milljarða kr árið 2013 og 3 milljarða kr árið 2014.  Þessir aðilar hafa ekki efni á þessari skuldasöfnun lengur og verða að fara að greiða niður skuldir sínar.

Sveitarfélögin eru þarna eftirbátar, því að þar var árið 2014 hallarekstur að upphæð 5,7 milljarðar kr á meðan almannatryggingar skiluðu 2,0 milljarða afgangi og ríkissjóður 0,7 milljarða afgangi.

Við þessar aðstæður, þegar allt er í járnum og keppzt er við að lækka skuldir hins opinbera til að draga úr vaxtakostnaðinum, ákveða opinberir starfsmenn að ríða á vaðið og krefjast mikilla launahækkana áður en samið hefur verið á almenna markaðinum. Þetta er öfugsnúið.          Það er þó rétt, að menntun er síður metin til launa en víðast erlendis, af því að hérlendis ríkir meiri launajöfnuður en víðast annars staðar.  Það þarf þó að vera gamall "diehard"  Marxisti til að láta sér detta sú fásinna í hug að fara í verkfallsbaráttu á undan almenna markaðinum í stað þess að bíða eftir samningum þar og semja um starfsmat á hverjum vinnustað til að lyfta launum í samræmi við viðkomandi sérþekkingu. Núna er allt of mikil miðstýring á launamálunum, sem gerir þau óþarflega flókin. 

Það er gamla sagan, að fórnarlömb verkfallsaðgerða eru þeir, sem sízt skyldi, þ.e. þeir, sem ekki geta borið hönd fyrir höfuð sér, alvarlega sjúkt fólk.  Þetta er engin hemja. Hvernig geta vinstri mennirnir, sem leiða þessa baráttu, réttlætt þessar heimskulegu aðfarir fyrir sjálfum sér og öðrum ?  Er lausnin sú, til að verja hagsmuni sjúklinganna, að hið opinbera bjóði út þessa starfsemi, sem BHM-fólkið sinnir á spítölunum, til að fjölga viðsemjendum og draga úr umfangi verkfallsaðgerða ? 

Hið opinbera, báknið, þenst út í anda jafnaðarstefnunnar, sem alls staðar hefur lent í ógöngum, þar sem hún fær að grassera, og er Frakkland skýrasta dæmið nú.  Ef aukning opinberra útgjalda hins vegar fer í arðsamar fjárfestingar eða niðurgreiðslu skulda, horfir málið öðru vísi við. Arðsamar fjárfestingar, t.d. samgöngubætur, eru hagvaxtarhvetjandi, og lækkun skulda dregur úr framtíðar fjármagnskostnaði. 

Árið 2014 voru tekjur hins opinbera 903 milljarður kr og jukust um 13,3 % frá árinu áður. Ríkið 3,5 faldaði bankaskattinn, og nam sú skattheimta 34,5 milljörðum kr árið 2014 eða um 5 % af tekjum ríkissjóðs.  Honum er ætlað að fjármagna skuldaleiðréttingu heimilanna og getur í framhaldinu vonandi hjálpað til við að greiða skuldabréf vegna endurfjármögnunar bankanna, sem nemur hundruðum milljarða kr.  Þess vegna er blóðugt, að eignarhald tveggja banka skyldi hafa verið fært kröfuhöfum gömlu bankanna algerlega að þarflausu, svo að arðurinn af þessu fjárframlagi ríkisins lendir ekki hjá ríkinu, heldur kröfuhöfunum. Þetta er vafasamasta og ólýðræðislegasta eignatilfærsla frá íslenzka ríkinu frá stofnun íslenzka ríkissjóðsins. Frá Landsbankanum, sem að mestu er ríkisbanki, þó að hann sem betur fer sé ekki enn orðinn "samfélagsbanki", fékkst hins vegar arðgreiðsla fyrir árið 2014 upp á tæplega 16 milljarða kr.  Afglöp vinstri stjórnarinnar og seðlabankastjóra hennar er hægt að verðleggja og skipta þá hunduðum milljarða í töpuðum tekjum og kostnaði á hverju ári, og er þá alger uppgjöf gagnvart verkefninu um afnám gjaldeyrishafta meðtalin.

Útgjöld hins opinbera jukust árið 2014 um 9,3 %, sem er um 8,5 % að raunvirði og er mikið á einu ári, og fóru útgjöldin þá í 906 milljarða kr eða 48 % af landsframleiðslu, VLF, sem er ógnvekjandi hátt á alþjóðlegan mælikvarða og skýrir að nokkru lága framleiðni á Íslandi, sem dregur úr krafti athafnalífsins til arðgreiðslna og raunlaunahækkana, því að í raun ber einkarekið athafnalífið báknið uppi. Launakostnaður hins opinbera nam þá 276 milljörðum og hafði hækkað um 7,4 % á árinu. Ef launakostnaður hækkar um t.d. 10 % árið 2015,  þá hækka útgjöld hins opinbera um 3 % einvörðungu vegna launa, þegar brýnt er að lækka útgjöld hins opinbera til að bæta afkomu athafnalífsins til aukinna fjárfestinga og launagreiðslna.  Ein af ástæðum þess, að athafnalífið getur nú aðeins staðið undir takmörkuðum raunlaunahækkunum, er mjög hátt hlutfall launatengdra gjalda hérlendis, og þar munar mest um greiðslur í lífeyrissjóðina, sem launþegar mega ekki vanmeta, því að fyrir vikið eiga þeir, að öðru jöfnu, fjárhagslega öruggara ævikvöld en kollegar þeirra erlendis.  

Ásdís Kristjánsdóttir, forstöðumaður efnahagssviðs Samtaka atvinnulífsins, sagði í viðtali við Morgunblaðið 13. marz 2015 á bls. 18:

"Útgjöldin eru há í sögulegum samanburði og á alþjóðlegan mælikvarða. Það hefur tekizt að brúa bilið með aukinni skattbyrði, einkum á atvinnulífið, líkt og bankaskatturinn, og frestun á framkvæmdum, sem er í raun frestun útgjalda. Það er því mikilvægt núna, þegar umsvifin í hagkerfinu eru að aukast, að ríkissjóður sýni aðhald í sínum rekstri og auki ekki útgjöldin. "

Þetta eru orð í tíma töluð, og við þessar aðstæður er framganga opinberra starfsmanna í kröfugerð á hendur rikinu, ríkissjóði, þyngri en tárum taki, þar sem hún er algerlega ófagleg og virðist innblásin pólitískri heift í garð núverandi stjórnvalda í anda löngu liðins tíma. Það er alveg ábyggilegt, að hagsmunir félagsmanna eru illa varðir með því að spenna bogann allt of hátt.  Til lengri tíma eru opinberir starfsmenn í sama báti og aðrir landsmenn, og hagsmunir þeirra þess vegna fólgnir í því að minnka fjárhagsleg umsvif opinbera geirans í stað þess að auka þau, eins og stefna samtaka þeirra mun leiða til.  Launahækkanir umfram framleiðniaukningu og verðbólgu, hvað sem menntun starfsmanna líður, mun grafa undan kjörum þeirra og starfsöryggi.  BHM-félagar eru nú í óða önn að saga í sundur greinina, sem þeir sitja á.  Verði þeim að góðu. 

 

Heildarskuldir hins opinbera námu 2256 milljörðum kr í árslok 2014 eða 113 % af landsframleiðslu. Þetta er allt of hátt hlutfall, af því að fjármagnskostnaður sligar getu hins opinbera til nauðsynlegra útgjalda í þágu almennings, og brýnt að lækka sem hraðast, en hærri launakostnaður gerir viðfangsefnið óviðráðanlegt án uppstokkunar á starfseminni. Skuldahlutfallið hefur lækkað úr 127 % árið 2011, svo að lækkun er hafin, en þarf helzt að nema 8 % á ári næstu 7 árin, og komast þannig undir 60 % af VLF.

 

Í lok viðtalsins sagði Ásdís:

"Í gegnum tíðina hefur það verið þannig, að rikið eykur útgjöldin, þegar tekjurnar aukast. Því er mikilvægt, að ríkið ýti ekki undir enn frekari spennu og sýni frekar aukið aðhald í útgjöldum. Hið opinbera ætti að einbeita sér að því að greiða niður skuldir frekar en að nýta betri afkomu í að auka útgjöld hins opinbera. Þar sem vaxtakostnaður er hár útgjaldaliður, ætti að vera keppikefli að greiða niður skuldirnar til að draga úr þeim kostnaði."

Allt má þetta til sanns vegar færa og er í raun ástæða þess, að ekki er unnt að ganga að kröfum ríkisstarfsmanna um launahækkanir að svo stöddu. Að opinberir starfsmenn ætli sér þá dul að leiða kjaraþróun í landinu, ber vott um rangt stöðumat, sem jaðrar við dómgreindarleysi, og mun koma verst niður á þeim sjálfum auk fórnardýra átakanna.  

 

Auðvaldsskipulagið hefst heima

Joseph Schumpeter hélt því fram, að kraftaverk kapítalismans væri fólgið í lýðvæðingu auðsins (democratising wealth), þ.e. auðdreifingu um samfélagið.  Elizabeth I átti silkisokka, tók Schumpeter sem dæmi, en "framlag auðvaldskerfisins er ekki fólgið í að framleiða meira af silkisokkum fyrir drottningarnar, heldur að færa silkisokkana innan seilingar verksmiðjustúlknanna".  Þetta dæmi Joseph Schumpeters sýnir í hnotskurn um hvað markaðshagkerfi með félagslegu ívafi snýst. Það felst alls ekki í að gera hina ríku ríkari, heldur í að veita öllum, sem vettlingi geta valdið, kost á að bæta hag sinn, þ.e. að allir geti veitt sér silkisokka.  Þetta gerist með ávinningi af framleiðniaukningu, sem skipt er á milli launþeganna og fjármagnseigenda, þannig að hvati sé hjá launþegunum að leggja meira af mörkum og hjá fjármagnseigendum að fjárfesta.  Á Íslandi fer hærra hlutfall verðmætasköpunar til launþega en annars staðar.

Á flestum sviðum mannlífsins hefur einmitt þetta átt sér stað.  Það, sem áður var aðeins á færi auðmanna, er nú á almannafæri.  Í Bandaríkjunum (BNA) hefur sá vinnustundafjöldi, sem þarf til að vinna sér fyrir meðalbíl eða fullum fataskápi, helmingazt á einni kynslóð (30 árum).  Á þremur sviðum hefur auðvaldskerfið hins vegar ekki enn þá náð fram hagræðingu, eins og skyldi, aðallega vegna afskipta stjórnmálamanna, sem hallir eru undir forræðishyggjuna.  Þessi svið eru  heilbrigðisþjónusta, menntakerfi og húsbyggingar.  Þarna er þó ekki alfarið við markaðshagkerfið að sakast, heldur, eins og áður segir, hafa stjórnmálamenn verið með fingurinn á þessum málaflokkum og tafið fyrir framförum. 

Í algert óefni stefnir með heilbrigðisþjónustu Vesturlanda, því að gamlingjum fjölgar mikið hlutfallslega, og heilsufar þeirra verður bágbornara eftir því, sem aldurinn færist yfir.  Einn möguleikinn til að draga úr kostnaðinum er að nýta erfðatæknina.  Hún gerir nú þegar kleift að leiða góðar líkur að sjúkdómum, sem vænta má síðar á ævinni.  Vilji einstaklingurinn ekki fara í markvissar fyrirbyggjandi aðgerðir eða nýta sér önnur úrræði heilbrigðiskerfisins áður en allt er komið í óefni, ætti að láta þann einstakling sjálfan um kostnaðinn, ef/þegar hann leitar til kerfisins með einkenni, sem búið var að vara hann við.  Hið sama ætti að gilda, hafi hann hafnað erfðagreiningu eða hafnað því að verða upplýstur um niðurstöðu rannsókna.  Nú þegar er tækni fyrir hendi á sumum sjúkdómasviðum til að fara inn á þessar brautir og ber hiklaust að nýta hana öllum til hagsbóta.

Það er auðvitað óverjandi forstokkun að vilja ekki leyfa ólíkum rekstrarformum að þrífast hlið við hlið, t.d. á sviði heilsugæzlustöðva, endurhæfingarstofnana, skurðstofa og sjúkraþjónustu almennt.  Öryggi og þjónusta við sjúklinga á að vera í forgangi, og gefur auga leið, að það verður því meira þeim mun fjölbreyttari, sem rekstrarformin eru, t.d. í verkfallsástandi.  Það verður tæplega hægt að lama allar sjúkrastofnanir í einu, ef vinnuveitendur eru fjölbreytilegir, því að starfsfólkið mun búa við vinnustaðasamninga, þar sem væntanlega verða launahvatar til afkasta og gæða.  Þetta er gríðarlegur kostur í þjóðfélagi, sem má búa við óbilgirni og ófrið í stað skynsamlegra samninga á vinnustöðum heilbrigðisstarfsfólks, þannig að líf skjólstæðinganna, svo að ekki sé nú minnzt á lífsgæðin, er í uppnámi. Tekur engu tali, hvernig sjúkrastofnanir verða hvað eftir annað fyrir barðinu á ófyrirleitnum verkfallsskipuleggjendum, sem sjást ekki fyrir, heldur taka veikt fólk og starfsfólkið, sem reynir að halda starfseminni á floti, í gíslingu.

Upphrópanir á borð við þá, að ekki megi græða á sjúklingum, eru innihaldslausar, því að sjúkratryggingar sjá til þess, að sjúklingur beri ekki skarðan hlut frá borði, og allir eiga rétt á arði af eigin fé, sem fram er reitt til starfsemi, enda er slíkt grundvöllur arðsamra fjárfestinga.  Annars þarf að seilast í vasa skattborgaranna, og þar er sviðin jörð eftir síðustu vinstri stjórn.  Þá eru það kostulegir fordómar, að þeir, sem vilja reiða fram úr eigin vasa til að fá þjónustu, betri þjónustu en ella að eigin mati, megi það ekki.  Með þessu er skattfé sparað og biðlistar styttir.  Hvað er ósiðlegt við það ?  Fólk á að eiga möguleika á að forgangsraða fjárnotkun sinni að eigin vild án hindrana forstokkaðrar forræðishyggju.

Í menntageiranum hefur alnetið þegar aukið hagræðinguna, og vafalaust liggja enn ónýtt tækifæri í að búa skólana betri búnaði og í fjarkennslu.  Það er áreiðanlega enn unnt að auka framleiðni menntageirans, en vandinn er að mæla þessa framleiðni, af því að hætt er við, að framleiðniaukning verði á kostnað gæða.  ISK/stúdent er t.d. afleitur mælikvarði, ekki sízt í ljósi þess, að rökstuddur grunur er fyrir hendi um, að almennri þekkingu stúdenta hraki, en hugsanlega eykst sértæk þekking á móti.  (PISA árangur)/(ISK per grunnskólanemanda) er einn mælikvarði, og hann hefur verið óviðunandi fyrir Ísland að undanförnu, þ.e. slakur árangur og hár kostnaður.  Alvarlegast er, hversu lestrarkunnáttu fer hrakandi.  Þar á alnetið sennilega sína sök, þar sem ungviðið les minna í frístundum en áður.  Ótrúlega stór hluti æskunnar er ólæs, og það er ávísun á fátækt og óhamingju. Orðaforða, málfræðikunnáttu og framburði nemenda við lok grunnskóla hefur hrakað hræðilega síðast liðna hálfa öld. Hér sem á fleiri sviðum eru foreldrarnir aðalsökudólgarnir, þó að skólarnir verði nú að sýna öflugt frumkvæði til úrbóta.

Framleiðni á sviði húsbygginga hefur sums staðar hrakað, t.d. í BNA, þar sem framleiðni vinnuafls hefur fallið um 22 % á 20 ára tímabilinu 1989-2009, þó að framleiðni vinnuafls í öðrum geirum athafnalífsins hafi á sama tíma vaxið um 45 %.  Í þróuðum ríkjum notar 60 milljón manns meira en 30 % af tekjum sínum í húsnæðið, og 200 milljón manns eru talin búa í hreysum. Húsnæðismálin þarfnast umbóta, og þar geta yfirvöldin lagt lóð á vogarskálarnar, því að þau skipuleggja og útvega lóðirnar og setja fram tækniskilmála og útfærslukröfur.  

Stærsta hagsmunamál ungs fólks er að kljúfa það fjárhagslega að eignast sitt fyrsta húsnæði.  Það hefur alltaf erfitt verið, en vegna kostnaðarhækkana, t.d. á lóðum, sem framleiðniaukningin hefur ekki náð að hamla gegn, ásamt greiðslugetumati lánastofnana, sem er orðið ungu fólki þyngra í skauti eftir bankahrunið, er þetta jafnvel erfiðara en áður. 

Að eignast þak yfir höfuðið, eins og sagt er, er mjög eftirsóknarvert fyrir fjölskyldurnar og samfélagið, af því að húsnæði er aðalsparnaðarformið yfir ævina og veitir afkomutryggingu, þegar kemur fram á ævikvöldið og tímabært er að minnka við sig.  Samfélagslega er það auðvitað að sama skapi æskilegt, að sem flestir séu fjárhagslega sjálfstæðir að afloknum vinnuferli. Eigið húsnæði hefur verið hryggjarstykkið í eignamyndun miðstéttarinnar víðast á Vesturlöndum og afdráttarlaust á Íslandi, þar sem það hefur lengi þótt öruggasti fjárfestingarkosturinn.   

Nýlega upplýstu Samtök iðnaðarins um kostnaðargreiningu á byggingarkostnaði, sem fram hafði farið á þeirra vegum á hreinum byggingarkostnaði annars vegar og hins vegar opinberum gjöldum og kostnaði, sem af leyfisveitingum og reglugerðum leiðir.  Tekið var dæmi af kostnaði vegna 115 m2 íbúðar í þriggja til fjagra hæða fjölbýlishúsi á höfuðborgarsvæðinu:

• Heildarkostnaður: MISK 37, þ.e. 313 kISK/m2
• hreinn byggingarkostnaður: MISK 26, þ.e 70 %
• lóðarverð: MISK 4,5, þ.e. 13 %
• ný byggingarreglugerð: MISK 2,0, þ.e. 6 %
• annar kostnaður hins opinbera: MISK 4,0, þ.e. 11 % 
• Þarna nemur kostnaður af völdum hins opinbera, sveitarfélags og ríkis, um MISK 11 eða 30 % á þessari litlu íbúð.  Það er sanngjarnt að gefa hluta af þessum opinberu tekjum eftir gegnum skattkerfið, þegar um er að ræða kaup á fyrsta húsnæði einstaklinga eða fjölskyldna, t.d. þannig, að draga megi 5 % íbúðarkostnaðar frá skattskyldum tekjum í 5 ár og fasteignagjöld verði felld niður í 5 ár.  Á móti yrðu vaxtabætur úr ríkissjóði felldar niður, enda er ekki ástæða til þess af ríkisins hálfu að greiða niður vexti bankanna, enda hillast þeir þá frekar til vaxtahækkana.  Hér er um umtalsverðan stuðning við markhóp að ræða, sem á venjulega erfitt með að ná endum saman vegna hárrar skuldsetningar, ómegðar og fremur lágra tekna vegna reynsluleysis á vinnumarkaði, þó að reynt sé að bæta slíkt upp með yfirvinnu. 

Það ætti að vera forgangsmál borgaralegrar ríkisstjórnar að fjölga hlutfallslega íbúðareigendum, en þeim hefur fækkað frá Hruni. Margir fjárfestar telja íbúðarhúsnæði til vænlegustu fjárfestingarkosta, og það ætti að vera markmið, að 80 % landsmanna búi í eigin húsnæði árið 2020, en um þessar mundir er hlutfallið um 75 % og var um 77 % fyrir Hrun.  Um 25 % fjölskyldna býr nú í leiguhúsnæði.   Ríkisstjórnin áformar að létta undir með þeim.  Slíkt er vandmeðfarið, svo að komi að sem beztum notum, en renni ekki að mestu í vasa leigusalanna. Reyna ætti að ná hluta af þessu fólki inn í hóp íbúðareigenda með því að létta undir í gegnum skattkerfið, eins og áður er minnzt á, og auka framboð á félagslegu leiguhúsnæði fyrir þá, sem erfiðast eiga uppdráttar. Borgaraleg ríkisstjórn getur ekki verið þekkt fyrir að festa fólk í fatæktargildru með hækkun husaleigubota, sem hætt er við, að lendi að mestu í vasa leigusalanna. Miklu nær er að stuðla að auknu framboði íbúða á bilinu 80-110 m2, t.d. með byggingu félagslegs húsnæðis. Þá mun leiguverð á almenna markaðnum lækka að öðru jöfnu.       

             

 

Sólarhlöður geta bætt hag Íslands

Þjóðverjar hafa haft forystu í Evrópu, og þó að víðar væri leitað, um framleiðslu, uppsetningu og notkun á sólarhlöðum. Þýzka ríkið hefur niðurgreitt orkuverðið frá sólarhlöðum, en þörfin á niðurgreiðslunum hefur farið minnkandi, reiknað á hverja kWh, vegna tækniþróunar, sem leitt hefur af sér bætta orkunýtni sólarhlaðanna og lægri framleiðslukostnað þeirra. 

Allt er þetta hluti af orkustefnu Þjóðverja, "Die Energiewende - Orkuviðsnúningurinn", þar sem Þjóðverjar berjast á tveimur vígstöðvum í einu enn og aftur, færast mjög mikið í fang, en nú eiga hvorki Reichswehr né Wehrmacht í hlut, og alls ekki Bundeswehr.  Annars vegar fækka þeir nú kjarnorkuverum og ætla að losa sig við þau, og hins vegar stefna þeir að mjög aukinni raforkuvinnslu úr endurnýjanlegum orkulindum, hingað til aðallega vindi og sól. 

Þetta hefur undanfarin ár fléttazt inn í þjóðaröryggismál, því að stöðugt aðgengi allra þegnanna að orku er lífsnauðsynlegt hverju nútímaþjóðfélagi, og rússneski björninn hefur fyrir löngu áttað sig á því og reynt að nýta sér það sér til óeðlilegs ávinnings. 

Orkustefna Þjóðverja hefur kostað þá offjár í niðurgreiðslum og einna hæstu orkuverði til heimila og atvinnuvega, sem um getur í heiminum. Þessi herkostnaður Þýzkalands er líklegast kominn yfir eina trilljón evra (þúsund milljarða) og verður sennilega hærri en kostnaðurinn af endursameiningu Þýzkalands áður en lýkur, enda mikið í húfi.  Fall evrunnar um þessar mundir er Þjóðverjum þess vegna að mörgu leyti kærkomið til að ráða betur við þennan "stríðskostnað". 

Þýzkur iðnaður greip tækifærið, sem ofuráherzla þýzkra stjórnvalda á endurnýjanlega orkugjafa bauð upp á á sviði þróunar og framleiðslu á búnaði, sem tengist raforkuvinnslu úr endurnýjanlegum orkulindum, t.d. framleiðsla á íhlutum fyrir og samsetning á vindmyllum og sólarhlöðum.  Nú hefur angi þessarar starfsemi flotið á fjörur Íslendinga, þar sem flest bendir til, að 3 kísilmálmverksmiðjur og 1 hreinkísilverkmiðja muni hefja framleiðslu hérlendis áður en þessi áratugur er úti.

Um er að ræða tvær kísilmálmverksmiðjur í Helguvík:

• United Silicon: 4x35 MW, 85 kt/a, 60 manns, hollenzkir, danskir og íslenzkir fjárfestar, ofnframleiðandi Tenova Pyromet í Suður-Afríku - 0,61 kt/MW, aflbirgir er Landsvirkjun, Landsnet leggur 132 kV áljarðstreng á milli Fitja og Helguvíkur.  Strengurinn er frá Nexans í Hannover/Þýzkalandi
• Thorsil Silicon Metal Plant: 87 MW, 730 GWh/a, aflbirgir er Landsvirkjun, 54 kt/a, 160 manns  - 0,64 kt/MW, 8392 klst/a, búnaðarbirgir ekki þekktur. 

Í fljótu bragði virðast evrópskir fjárfestar vera ríkjandi þarna, en evrópskir birgjar ekki koma mikið við sögu, þó að annað komi væntanlega í ljós, þegar mál skýrast, t.d. hjá Thorsil. Draga verður í efa, að uppgefin afltala hjá Thorsil-verksmiðjunni eigi við hámarksafl, eins og oftast er þó, þegar annars er ekki getið, heldur sé um einhvers konar meðalafl að ræða, því að að öðrum kosti fæst nýtingartími topps, sem vart er á annarra færi en álvera að ná. 

Framleiðsluferlar álvera og kísilvera eru gjörólíkir.  Ál er framleitt við mjög stöðugt álag með rafgreiningu í hundruðum rafgreiningarkera í hverri verksmiðju, en í hverju kísilveri eru örfáir ljósbogaofnar, og eðli þeirra er, að álagið sveiflast mjög mikið, og er ýmist nánast straumrof í ofninum eða skammhlaup á milli rafskauta. Þessi hegðun er mjög "óholl" fyrir stofnkerfi raforkunnar og hefur í för með sér óþolandi spennusveiflur og yfirsveiflur straums og spennu á mörgum tíðnum, sem valda auknum töpum í kerfinu. Mikilla, áreiðanlegra og dýrra mótvægisaðgerða er krafizt í aðveitustöð kísilveranna vegna þessa, og á stöðum með tiltölulega lítið skammhlaupsafl, þ.e. veikar tengingar við stórar virkjanir, eru mótvægisaðgerðir enn flóknari.  Það er ekki sérlega hátt skammhlaupsafl frá Svartsengis- og Reykjanesvirkjunum og öflug Suð-Vesturlína er þess vegna bráðnauðsynleg þessum verksmiðjum bæði til aflflutnings og til að sjá fyrir stífri spennu.  Hér er samt áreiðanlega um ögrandi rafmagnsverkfræðilegt viðfangsefni að ræða.

• Þriðja kísilmálmverið (af þremur), og líklega það, sem traustustum stendur fótum bæði fjárhagslega og tæknilega, er PCC BakkiSilicon, og er í eigu PCC SE í Duisburg í Þýzkalandi.  Það á að framleiða 36 kt/a og uppgefið afl er 58 MW eða 0,62 kt/MW. Þarna er búið að semja við búnaðarbirginn SMS Siemag í Düsseldorf fyrir MEUR 32 eða ISK 4,8 milljarða um alverktöku.  Þarna eru þýzk áhrif ríkjandi bæði á meðal fjárfestanna og birgjanna. SMS samsteypan á rætur allt aftir til ársins 1819, og innan vébanda hennar eru nú gríðarlega öflug fyrirtæki.  

Fjórða kísilverið, Silicor Materials, er sólarkísilverksmiðja, sem staðsetja á á Grundartanga.  Þetta ver er ólíkt hinum þremur, því að það tekur við kísilmálmi frá þeim eða öðrum og breytir honum í hreinkísil, sem hentar t.d. fyrir sólarhlöður.        Eigandi er Hudson Green Energy í Bandaríkjunum (BNA).  Upphaflega átti að staðsetja þessa verksmiðju í Missisippi í BNA, en refsitollar á viðskipti Kína og BNA 2013 komu í veg fyrir þessa staðsetningu, og varð þá Grundartangi fyrir valinu.  Kína er gríðarlega stór markaður fyrir sólarhlöður og efni í þær.                                       Silicor Materials hefur samið við þýzka tækjabirginn SMS Siemag AG um búnað fyrir ISK 70 milljarða, en heildarfjárfesting Hudson Green Energy á Grundartanga er áætluð ISK 120 milljarðar.  Áætluð útflutningsverðmæti eru ISK 50 - 60 milljarðar, en afkastagetan verður aðeins 19 kt/a.  Framtíðarstörf á Grundartanga vegna Silicor Materials eru hins vegar áætluð 450 talsins.  Þessar tölur sýna, að Silicor Materials er ósambærilegt fyrirbæri við kísilmálmverin.  Silicor Materials er mun fjármagns- og mannaflsfrekari, en með tiltölulaga litla framleiðslugetu.  Raforkubirgjar eru Landsvirkjun og Orka náttúrunnar. Aflþörf 85 MW (óstaðfest).

Ef allt þetta gengur eftir, er ljóst, að á Íslandi verður umtalsverð framleiðsla á kísilvörum áður en þessi áratugur er allur.  Þessi iðnaður mun njóta góðs af tvíhliða viðskiptasamningi Íslands og Kína ásamt veru Íslands á Innri markaði EES.  Þá virðast fjárhagsleg og tæknileg tengsl Íslands og Þýzkalands munu styrkjast með þessari iðnþróun.  Áliðnaðurinn er alfarið í eigu engilsaxneskra fyrirtækja í Norður-Ameríku, en þessi nýi iðnaður ber með sér meira evrópskt svipmót og mun verða veruleg búbót fyrir gjaldeyrisöflunina, sem ekki veitir af.  Líklega verður umsetning iðnaðarins meiri en ferðaþjónustunnar, ef öll þessi áform ganga eftir, en mikill munur er á fjölbreytni starfanna, sem iðnaðurinn og ferðaþjónustan skapa, því að iðnaðurinn þarf marga og margvíslega iðnaðarmenn, tækni- og verkfræðinga til framleiðslunnar og til mengunarvarna.     

 

Fjárfestingar og fjárfestar

Öllum velmegunarsamfélögum er þörf á talsverðum beinum erlendum fjárfestingum, a.m.k. 5 % af VLF, ef tryggja á æskilegt aðgengi að áhættufé til uppbyggingar atvinnuveganna og til að fá nýja verkþekkingu og stjórnunarþekkingu inn í landið.  Til að svo megi verða, eru þróaðir innviðir og stöðugleiki stjórnvaldsaðgerða nauðsynleg.  Þetta eru einföld sannindi, en samt ekki öllum stjórnmálaflokkunum hérlendis ljós, eins og krystallaðist á alræmdum landsfundi Samfylkingarinnar í marz 2015 og heyrzt hefur á forkólfum Vinstri hreyfingarinnar græns framboðs í kjölfarið. Þar ræðir um afturköllun ríkisins á rannsóknar- og vinnsluleyfum fyrir olíu og gas á Drekasvæðinu.

Í Icesave-deilunum á síðasta kjörtímabili, þar sem stjórnvöld gengu erinda alþjóðlegra fjármagnseigenda, sumpart til að þóknast forkólfum í Berlaymont til að fá greiðari leið inn í ESB, héldu talsmenn ríkisstórnarinnar því fram henni til varnar, að ekki mætti koma illa fram við fjármagseigendur, því að þá mundu þeir styggjast og loka fyrir fjármagnsflæði til Íslands.  Háttaði þó þannig til þar, að íslenzka þjóðin stóð nauðvörn fyrir sjálfstæði sitt, beitti fyrir sig Neyðarlögunum, svo nefndu, sem hún hafði fullveldisheimildir til, og hefur réttmæti þeirra síðan verið staðfest fyrir dómi, og mátti á sama tíma sæta beitingu brezkra hryðjuverkalaga á íslenzka banka og á ríkissjóð um hríð.  Þetta var fruntaaðgerð verkamannaflokksstjórnarinnar í Lundúnum, sem þar sýndi sitt rétta andlit gagnvart þjóð í vanda.  Þarna átti að sýna Skotum, hvernig færi fyrir sjálfstæðum þjóðum, þegar á bjátar.  Allt var það vitlaust reiknað í Lundúnum. 

Minnir þetta á lélega herstjórnarlist Breta í Síðari heimsstyrjöldinni, er þeir gátu stöðvað megnið af hergagnaiðnaði Þjóðverja árið 1943 með loftárásum á miðlunarlónsstíflur og virkjanir, er sáu Ruhr héraðinu fyrir raforku og stytt þannig styrjöldina í Evrópu um allt að 2 ár.  Í staðinn beindu þeir sprengjuflugvélunum á borgirnar, t.d. Hamborg og Köln, eins og í hefndarskyni, því að Þjóðverjar höfðu auðvitað gert svipaða villu í stað þess einbeita sér að höfnum og flugvöllum Englands og samhæfa aðgerðir flota og flughers gegn skipalestunum til Englands.      

Nú bregður svo við árið 2015, að Samfylkingin hefur snúið við blaðinu varðandi framkomu við fjárfesta og hefur lagt til, að stjórnvöld afturkalli rannsóknarheimildir og vinnsluleyfi, eða eins og segir þar:

"Nú þarf að vinda ofan af þeirri leit og vinnsluáformum og lýsa því yfir, að Íslendingar hyggist ekki nýta hugsanlega jarðefnaorkukosti í lögsögu sinni."

Það má heita alveg makalaust, að fyrrverandi "burðarflokkur" í ríkisstjórnarsamstarfi skuli ætla að grafa undan trúverðugri stjórnsýslu í landinu með þessum hætti, ef hann kemst til valda, því að atferli af þessu tagi berst út sem eldur í sínu á meðal fjárfesta, sem íhuga fjárfestingar á Íslandi, ekki bara á sviði olíuvinnslu, heldur líka á sviði kísils eða á hvaða sviði sem er.

Það er svo annað mál, að ívilnandi sérregur fyrir fjárfesta eru ósanngjarnar gagnvart starfsemi, sem fyrir er í landinu.  Það ber að hætta þeim og leggja þess í stað höfuðáherzlu á að skapa sanngjarnt og aðlaðandi samkeppnisumhverfi fyrir alla. Að grípa skuli þurfa til ívilnandi skattaaðgerða fyrir fjárfesta sýnir í hnotskurn, að skattheimtan, sem komið var á á síðasta kjörtímabili, er ósjálfbær og mjög hamlandi.  Þetta þýðir, að tryggingagjaldið, sem ætlað er að fjármagna atvinnuleysistryggingasjóð, er allt of hátt núna. Á föstu verðlagi 2015 námu tryggingagjöldin árið 2000 um 42 milljörðum kr, en á árinu 2015 um 82 milljörðum kr.  Núverandi hlutfall þess af launum er um 7,5 % og á að lækka í 7,35 % árið 2016.  Það ætti að tvöfalda hnigulinn, svo að hann verði 0,30% á ári í 6 ár þar til hlutfallið verður 5,7 %.  Stöðva verður þessa lækkun, ef atvinnuleysi vex hér mikið og skyndilega, sem engan veginn er hægt að útiloka, ef boginn er spenntur umfram getu fyrirtækjanna. Önnur algeng ívilnun fyrir fjárfesta er tímabundin lækkun tekjuskatts úr 20 % í 15 %.  Mismunurinn nemur hækkun vinstri stjórnarinnar. Boða ætti lækkun á þessari skattheimtu um 1 % á ári niður í 15 %.    

Finnur Magnússon, lögmaður, hefur krufið olíuleyfismálið og birti um það grein á Sjónarhóli Viðskipta-Moggans, 2. apríl 2015. Þar er minnt á, að:

 "fyrir nokkrum árum hélt íslenzka ríkið útboð til að laða að fjárfesta, sem hefðu bæði fjárhagslega burði og sérþekkingu til að finna olíu hér við land.  Í útboðinu tóku þátt dótturfélög norskra og kínverskra ríkisolíufélaga, og ráðgerðu stjórnvöld, að íslenzkur olíuiðnaður myndi ekki einungis leiða til aukinna skattgreiðslna, ef olía fyndist, heldur myndi hér komast á laggirnar umfangsmikil þjónustustarfsemi við olíuiðnaðinn.  Að loknu útboðsferli var m.a. kínverska ríkisolíufélaginu veitt leyfi til 12 ára til að leita að olíu."

Síðan rekur Finnur, að árið 1994 hafi ríkisstjórnir Kína og Íslands gert með sér tvíhliða fjárfestingarsamning.  Þessi fjárfestingarsamningur slær téð olíuleyfi í gadda (orðalag að hætti gamla olíuráðherrans), svo að riftun olíuleyfisins gagnvart kínverska olíufélaginu væri skýlaust brot á þessum fjárfestingarsamningi.  Er það hugmyndin með samþykkt Samfylkingarinnar að setja þennan tvíhliða fjárfestingarsamning Kína og Íslands í uppnám og þar með að girða fyrir frekari fjárfestingar Kínverja í íslenzkri lögsögu ? 

Það má í þessu samhengi minna á tvíhliða viðskiptasamning Íslands og Kína, sem gerður var undir umsjón Össurar Skarphéðinssonar, utanríkisráðherra, og þótti brautryðjandi í Evrópu og var bending til Berlaymont um að minnka stífni sína eftir stöðvun þeirra á viðræðum um sjávarútvegsmál í aðlögunarferli Íslands að ESB í marz 2011. Þar skaut Össur framan við stefni ESB-freigátunnar.

Sennilega eru öfl innan Samfylkingarinnar, sem gráta mundu það krókódílstárum, þó að viðskiptasamband Íslands og Kína færi í hund og kött, því að ESB leyfir enga slíka tvíhliða samninga aðildarríkja sinna. Þessi nánast einróma samþykkt landsfundar Samfylkingar í marz 2015 mundi, væri henni framfylgt af íslenzkum stjórnvöldum, tæpast draga neitt úr hættunni á mengunarslysi á norðurslóðum, af því að téð leyfi eru aðeins brot af leyfunum, sem aðrar þjóðir hafa og munu gefa út.  Hins vegar yrði Ísland örugglega fyrir álitshnekki á meðal fjárfesta við slíka afturköllun rannsóknar- og vinnsluleyfis, og samskiptin við Kínverja færu í frostmark.  Er eitthvert vit í slíku framferði ?  Ef Samfylkingin væri einstaklingur, mundi maður segja, að hún hefði gengið af göflunum á téðum landsfundi, og svo mikið gekk reyndar á þar, að eftirmálar gætu orðið. 

Í lok merkrar greinar skrifaði Finnur Magnússon:

"Af framangreindu er ljóst, að það er vandkvæðum bundið "að vinda ofan af" leyfum, sem íslenzk stjórnvöld hafa gefið út.  Umtalsverður vafi yrði um lögmæti stjórnvaldsákvarðana, sem teknar yrðu til að innleiða nýja pólitíska stefnu á þessu sviði, og kynni slík stefnubreyting ekki einungis að brjóta gegn meginreglum stjórnsýsluréttar, heldur ennfremur gegn ákvæðum tvíhliða fjárfestingasamnings Íslands og Kína, sem er ætlað að tryggja fjárfestum frá þessum ríkjum tiltekna réttarvernd."

Það er rétt, að heilbrigð skynsemi og Samfylkingin hafa sjaldan átt samleið, en í þessu máli hefði heilbrigð skynsemi og hagsmunir landsins að ósekju mátt njóta vafans í stað þess að mála skrattann á vegginn og taka síðan ákvörðun um kúvendingu í málefnum opinberra leyfisveitinga. Við slíka kúvendingu mundi íslenzk stjórnvöld setja ofan og jafnvel baka sér skaðabótaskyldu, þó að líklegast verði aldrei neitt af olíuvinnslu í íslenzka hluta Drekasvæðisins vegna kostnaðar.    

          

  

Stórstígar framfarir í orkumálum heimsins

Þegar heimsmarkaðsverð á olíu helmingaðist á um 9 mánaða tímabili árið 2014, var tækniþróun að verki, sem knúin er tvenns konar kröftum.  Tækniþróunin er á sviði nýrrar gasframleiðslutækni, sem rutt hefur sér til rúms í Norður-Ameríku, og reyndar olíuvinnslu úr tjörusandi, og á sviði bættrar orkunýtni á nánast öllum sviðum orkuvinnslu og orkunotkunar, og síðast en ekki sízt er tækniþróunin á sviði endurnýjanlegar orku. Hér sjáum við "orkuskiptin" í hillingum, þegar endurnýjanlegir orkugjafar munu leysa jarðefnaeldsneyti snurðulítið af hólmi við raforkuvinnsluna að miklu leyti, þó að ekki verði nauðsynlegt að útrýma notkun jarðefnaeldsneytis, enda eru til af því birgðir í a.m.k. 500 ár m.v. helmingun notkunarstigsins 1990.   

Kraftarnir að baki þessari þróun eru annars vegar baráttan við að halda hlýnun lofthjúps jarðar undir 2°C að meðaltali á þessari öld m.v. upphaf iðnvæðingar um 1750, en hitastigshækkunin er nú þegar orðin tæplega 1°C, og hins vegar nauðsyn þess að auka stöðugleika og fyrirsjáanleika orkuafhendingar og orkuverðs fyrir hagkerfi heimsins.  Megnið af jarðefnaeldsneytinu kemur frá pólitískt óstöðugum svæðum, og stórir olíu- og gasútflytjendur hafa orðið uppvísir að því að nota stöðu sína í þvingunarskyni og til fjárkúgunar, þar sem dregið er purkunarlaust úr framboðinu og verðið spennt úr hófi fram, sem valdið hefur verðbólgu og efnahagssamdrætti.  Nægir að nefna Rússland og Sádi-Arabíu í þessu sambandi. Nú síðast er Svarti-Peturinn í Kreml, en Sádar leggja áherzlu á að halda markaðsstöðu sinni, svo að þeir hafa ekki að ráði dregið úr framleiðslu. Það sýnir, að verðlagningarvaldið hefur færzt til Bandaríkjanna, sem skyndilega hafa breytzt úr landi eldsneytisinnflutnings í að verða útflutningsríki eldsneytis.  Markaðurinn hefur snúizt frá að vera seljendamarkaður í að vera kaupendamarkaður.  Þetta mun hafa góð áhrif á hag flestra ríkja, en mjög slæm áhrif á hag sumra, t.d. Norðmanna, sem búa við hæsta olíu- og gasvinnslukostnað í heimi, jaðarkostnað um 110 USD/tunnu, og horfa nú fram á óhjákvæmilegt hnignunarskeið, þó að olíusjóðurinn þeirra muni hindra brotlendingu.   

Bandaríkin og Kanada hafa nú tekið við af Sádum sem ráðandi um verð og sveiflujafnarar.  Sé litið á afleiðumarkaðinn á orkusviði, kemur í ljós, að hann býst við verðhækkun á jarðolíu úr núverandi um 50 USD/tunna í 90 USD/tunna um 2022.  Að raunvirði er þetta þá svipað verð og fyrir verðfallið 2014, en það er engan veginn víst, að þetta gangi eftir, og tækniþróunin vinnur gegn slíkri verðþróun. Líklegt er, að spákaupmenn vanmeti styrk þeirrar tækniþróunar, sem getið er um í upphafi þessarar vefgreinar.  Auðvitað geta atburðir leitt til minna framboðs, en nú bendir ýmislegt til, að Persum verði hleypt inn á olíumarkaðinn.  Þeir munu þá hefja verðstríð við Sádana til að afla sér markaða, og við þetta gæti verðið lækkað tímabundið niður í 30 USD/tunnu.  Það er hins vegar aðeins spurning um tíma, hvenær Gyðingar eyðileggja þróunarstöðvar Persa fyrir kjarnorku á meðan Persaríki er klerkaveldi, sem er fullkomin tímaskekkja árið 2015.  

Undanfarin 5 ár hafa verið fjárfestir 260 milljarðar USD á ári í endurnýjanlegum orkugjöfum, og þetta hefur leitt til mikillar aukningar á raforkuvinnslu með vindmyllum og sólarhlöðum.  Í Kína nemur nú uppsett afl vindmylla 200 GW, sem er hundraðfalt meðalálag á Íslandi. Ósjálfbær raforkuvinnsla í Kína hefur þegar leitt til versnandi heilsufars þar og styttingar mannsævinnar auk óþæginda og tæringar mannvirkja.  Kínverjar sjá sitt óvænna, og við lok þessa áratugar verður dágóður meirihluti allrar viðbótar raforkuvinnslu án loftmengunar. Í Kína eru sem sagt að verða "orkuskipti".  "Neyðin kennir nakinni konu að spinna."

Þegar hér er komið sögu, er eðlilegt að gera sér grein fyrir, hvaðan orkan kemur.  Miðað er við neyzlu heimsins árið 2013, og tölurnar í svigum eiga við Ísland:

• Jarðolía: 32,9 % (12 %)
• Kol:      30,1 % ( 2 %)
• Jarðgas:  23,7 % ( 0 %)
• Vatnsafl:  6,7 % (18 %)
• Kjarnorka: 4,4 % ( 0 %)
• Vindur:    1,1 % ( 0 %)
• Jarðvarmi: 0,9 % (68 %)
• Sól:       0,2 % ( 0 %)

Á heimsvísu stendur jarðefnaeldsneytið undir 87 % orkunotkunarinnar, en á Íslandi aðeins 14 %. Ísland er jarðvarmaland.  Að afnema jarðefnaeldsneyti er ekki í sjónmáli á heimsvísu, en hlutfallsleg helmingun á þessari öld og þá hreinsun útblásturs á því, sem eftir stæði, mundi bæði auka afhendingaröryggið og koma í veg fyrir hættulega hlýnun jarðar. 

Við Íslendingar erum í einstaklega góðri stöðu, hvað heildarelsneytisnotkun varðar, með aðeins 14 % heldar, og þess vegna er óþolandi örverpi í lagasmíð að þvinga olíufélögin til innflutnings á lífdísil, sem eykur eldsneytisnotkun og eykur kostnað á hvern líter. Afnema ber þessa óþörfu og skaðlegu löggjöf, eins og fram komið frumvarp kveður tímabundið á um, og miklu fremur ná markmiðum ESB um 6 % hlut endurnýjanlegrar orku í samgöngum árið 2020 með því að ýta undir rafbílakaup.  Mikill fjöldi rafmagnslyftara er í landinu, og ber að reikna dísilolíusparnað þeirra með í þessu átaki. Þannig er ekki óraunhæft að reikna með 6 % sparnaði eldsneytisnotkunar fartækja á landi árið 2020 m.v. 1990 með rafvæðingu bílaflotans, en til þess þarf atbeina stjórnvalda og dreifiveitna.   

Akkilesarhæll rafmagnsbílanna hafa verið dýrir og þungir rafgeymar m.v. orkuinnihald.  Verksmiðjan Gigafactory mun hanna og framleiða rafgeyma framtíðarinnar fyrir rafbílafyrirtækið Tesla.  Hún mun innan 5 ára, ef áætlanir standast, draga úr kostnaði rafgeymanna úr 250 USD/kWh í 100 USD/kWh.  Samkvæmt frumkvöðli Tesla, Elon Musk, mun þessi þróun lækka verð rafbíls niður í að verða sambærilegt og verð eldsneytisknúinna bíla (per kg bíls-innsk. höf.).  Þegar því stigi verður náð, verður ekki lengur þörf á kostnaðarlækkun í innkaupum að hálfu ríkissjóðs, kolefnisgjaldið og miklu lægri rekstrarkostnaður rafbíla mun gera þá að vænlegri kosti en eldsneytisbílana.  

Þegar bíllinn er heima í hleðslu, er algengast, að toppálag verði á heimilinu.  Þá verður unnt, samkvæmt merki frá rafveitunni, að keyra allt álag hússins eða hluta þess frá bílrafgeymunum, og fá fyrir verðmismuninn og topporkunotkunina kreditfærslu frá rafveitunni á rafmagnsreikning hússins.  Rafveitan og húseigandinn (bíleigandinn) græða á því að draga úr toppálaginu, og samfélagið sparar með því að fresta fjárfestingu í virkjun, flutningskerfi og dreifikerfi.  Þetta er ekki draumsýn, heldur er tæknin fyrir hendi til að gera þetta sjálfvirkt nú þegar.

Með sama áframhaldi þyrfti eldsneytisiðnaðurinn að fjárfesta 23 trilljónir USD á næstu 20 árum samkvæmt IEA (International Energy Agency).  Vegna samkeppni frá endurnýjanlegum orkugjöfum er þegar komið í ljós, að þetta verður lægri upphæð. IEA áætlar aukningu í orkunotkun á næstu 25 árum 37 %.  Umtalsverður skerfur þessarar aukningar verður að koma frá kjarnorkuverum, og munu þá yfirvöld greiða niður orkuverð frá þeim, en nú nemur mismunur markaðasverðs raforku og kostnaðarverðs frá kjarnorkuverum um 80 USD/MWh á Englandi.  Ný, öruggari og hagkvæmari gerð kjarnorkuvera er í þróun. Að leysa núverandi eldsneytisorkuver af hólmi er talið mundu kosta 44 trilljónir USD.  Fjárhagslega er það hægt á 40 árum án efnahagslegra skakkafalla á heimsvísu.

Til marks um aukna nýtni er, að á tímabilinu 2007-2015 hefur hagvöxtur í BNA numið 9 %, en eldsneytisnotkun hefur minnkað um 11 %, og heimilisnotkun rafmagns í Þýzkalandi er nú minni þar en var árið 1990.  Talið er, að mengun andrúmslofts í Kína muni ná hámarki árið 2030 vegna mikilla fjárfestinga í kolaorkuverum með góðum hreinsibúnaði, vegna kjarnorkuvera og orkuvera með endurnýjanlegum orkulindum og vegna nýrra háspennulína, sem flytja jafnstraum langar vegalengdir með minni töpum en riðstraumstæknin býður upp á. Gangi þetta eftir, er um að ræða eftirbreytniverðan árangur hjá Kínverjum fyrir þróunarþjóðirnar.  Vesturveldin og Japanir eru þegar á góðu skriði, eins og hér hefur verið lýst.   

    

   

Sæstrengur á flæðiskeri staddur

Landsfundur Samfylkingarinnar í marz 2015 leiddi ekki einvörðungu í ljós djúpstæðan klofning flokksins, þar sem flókið fundarboð ruglaði félagana í ríminu og gölluð formannskosning með villutilkynningum í tölvukerfinu leiddi til, að sitjandi formaður hékk í sæti sínu á eigin atkvæði, heldur var söðlað um í olíuleitarmálum og fyrrverandi olíumálaráðherra Íslands, Össur Skarphéðinsson, sem bar olíuleit og -vinnslu innan lögsögu Íslands mjög fyrir brjósti, sennilega vegna eigin hégómagirni, var niðurlægður herfilega með ásökunum í hans garð um gösslaragang og mistök í starfi.Hvers vegna gerði enginn athugasemd á þingi í vetur, þegar lög um ríkisolíufélag voru samþykkt ?  Liklega dagar þetta ríkisolíufélag uppi í kerfinu og vonandi áður en Parkinsonslögmálið verður þar í algleymi. 

Þetta er nógu slæmt, en enn verri er sá gjörningur Landsfundarins að söðla um á einum fundi og pólitískt ónýta gjörðir ráðherra, sem leitt hafa til stefnumörkunar Orkustofnunar og skuldbindinga fjárfesta.  Ef þessi nýja stefna Samfylkingar, og nú áréttingar hennar að hálfu vinstri grænna, yrði að stjórnarstefnu, mundi landið verða fyrir miklum álitshnekki á meðal fjárfesta og á meðal samstarfsþjóða á borð við Norðmenn, en í Noregi mótuðu þarlendir jafnaðarmenn olíunýtingarstefnu Noregs.  Þetta er enn eitt dæmið um ábyrgðarleysi stjórnarflokkanna á Íslandi 2009-2013, og hversu leið þeirra er vörðuð mistökum á öllum sviðum.  Annar þeirra getur ekki haldið landsfund, skammlaust, og báðir loga þeir nú stafnanna á milli vegna gerræðislegra vinnubragða leiðtoganna. Hins vegar er áhugi fjárfesta fyrir Drekasvæðinu í algeru lágmarki um þessar mundir, af markaðsástæðum, og ekki þarf að búst við beysnum verkefnum hjá hinu nýja ríkisolíufélagi.   

Orkumálin eru fjármagnsfrek.  Það á ekki einvörðungu við um olíuna, heldur líka rafmagnið.  Meira hefur verið fimbulfambað um sæstrengslögn á milli Íslands og Skotlands en góðu hófi gegnir, og lítt er þar af setningi slegið.  Fullyrðingasamir menn hafa hent á lofti, að mun arðsamara væri að selja raforku til Bretlands um slíkan sæstreng en að selja hana til iðnaðar hér innanlands. Þessi fullyrðing er reist á vanmati á jákvæðum áhrifum rafmagnssölu innanlands á innviði í landinu og á ofmati á því verði, sem stjórnvöld á Bretlandseyjum eru fús til að tryggja seljendum endurnýtanlegrar orku, eins og rakið verður hér, og til viðbótar á miklu vanmati á kostnaði slíkra flutningamannvirkja, sem The Economist (17. 23. janúar 2015 á bls. 7 í orkumálaúttekt tímaritsins) áætlar, að kosta muni 6 milljarða USD, sem er 50 % hærra en efri mörk Hagfræðistofnunar Háskóla Íslands fyrir nokkrum árum.

 Höfundur þessa pistils hefur verið gagnrýninn á það, sem virzt hafa draumórar um skjótfengið fé með beinni rafmagnssölu til útlanda, af því að tæknilegar og fjárhagslegar röksemdir fyrir slíku hefur skort, en málflutningurinn borið keim af spákaupmennsku, sem engan veginn á heima á þessu sviði.                Oft hefur í þessu samhengi verið vísað til annarra sæstrengsverkefna, sem eru ósambærileg Íslandsstrengnum. Það eitt er ótraustvekjandi. Sæstrengsmenn hafa þá komið með getgátur um himinhátt raforkuverð, sem brezk stjórnvöld væru reiðubúin að tryggja sæstrengseigandanum í 20-25 ár. Allt hefur það verið fjarstæðukennt sem viðskiptalíkan, og nú eru komnar fram nýjar upplýsingar frá brezkum stjórnvöldum, sem kollvarpa skýjaborgum þeirra, sem telja téða sæstrengslögn vera fundið fé.  Þessar nýju upplýsingar fela í sér hraðstíga þróun í átt til lækkunar á verði raforku úr endurnýjanlegum orkulindum.                          Í kjölfar þessara upplýsinga er full ástæða fyrir Alþingi að leggja alla rannsóknarvinnu, sem það hefur falið iðnaðarráðherra að láta fara fram á ýmsum afleiðingum téðrar sæstrengslagnar, á ís um sinn, enda er væntanlega lítill stuðningur á meðal almennings við sæstrengsáformin sem vonlegt er.  

Þann 24. marz 2015 birti Morgunblaðið grein eftir Elías Elíasson, fyrrverandi sérfræðing í orkumálum hjá Landsvirkjun, undir fyrirsögninni:                       "Er samkeppnisstaða orku frá sæstreng til Bretlands að versna ?"

Þar segir, að í lok febrúar 2015 hafi brezk stjórnvöld birt niðurstöður uppboðs á opinberum niðurgreiðslum raforkuverðs frá mismunandi endurnýjanlegum orkulindum. Þar voru þó ekki ölduvirkjanir, en afar athygliverð þróun á sér nú stað á þeim úti fyrir Vestur-Ástralíu, þar sem byrjað var á að láta baujur, 1 m undir yfirborði, knýja strokka, sem dældu sjó til lands, þar sem hverfill var knúinn, en nú sendir hins vegar hver bauja rafstraum til lands. 

Stærsti flokkurinn í, 1162 MW, í téðu uppboði brezkra orkuyfirvalda eru vindmyllur undan ströndu, er með dýrustu orkuvinnsluna. Ríkið setti fram, að það mundi greiða mismun markaðsverðs raforku, 67 USD/MWh (m.v. 1,49 USD/GBP) og hámarksins, 209 USD/MWh, en fékk hins vegar hámarksverð 179 USD/MWh eða 86 % af áætlun.  Brezk stjórnvöld hafa sérstakan áhuga á að þróa þessa tækni, af því að með henni losna menn við marga ókosti vindmyllulunda á landi.  Þessi sparnaður yfirvalda með uppboðinu sýnir, hversu hröð þróunin er þessi misserin til kostnaðarlækkunar á raforkuvinnslu úr endurnýjanlegum orkulindum. 

Næststærsti hópurinn var vindmyllulundir á landi, 748 MW. Þetta er svipað afl og sæstrengnum frá Íslandi er ætlað að flytja.  Í þessum flokki setti ríkið hámarksverðið 142 USD/MWh, en fékk hæsta tilboð 124 USD/MWh eða 87 % af hámarkinu.  Þetta sýnir líka athygliverða þróun á kostnaðarverði vindorku á landi, þó að verðið sé a.m.k. 40 % hærra en Landsvirkjun gefur upp sem kostnaðarverð frá vindorkulundum á Íslandi.  Hugsanleg skýring á því er meiri orkuvinnsla á Íslandi á hvert uppsett MW, en þar koma á móti minni einingar og þar af leiðandi óhagkvæmari á Íslandi.  Reynslan af vindmyllum á Íslandi er enn of skammvinn til að ráðlegt sé að slá föstum 40 % lengri nýtingartíma á vindmyllum á Íslandi en t.d. á Bretlandi, þó að lengri nýtingartími sé líklegur m.t.t. mælinga á vindafari.                                       Kostnaðarverðið í þessum flokki er nú orðið lægra en orkuverð frá nýju kjarnorkuveri á Bretlandi, Hinkley Point C, en talið er, að orkumálayfirvöld á Bretlandi séu fús til að greiða allt að 92,5 GBP/MWh eða 138 USD/MWh frá þessu veri, sem er í byggingu. Eru þetta mikil og góð tíðindi fyrir vindmyllutæknina.

Elías skrifar: "Kjarnorkan er því ódýrust af þeim orkuformum, sem eitthvað getur munað um í framtíðinni og það verð því líkleg viðmiðun, þegar að því kemur að semja um verð orku gegnum sæstreng frá Íslandi."

Ennfremur skrifar hann með vísun til lækkandi orkuverðs á Bretlandseyjum:                      "Orka frá sæstreng lendir þá hugsanlega í samkeppni við orku frá vindmyllum í landi, en ólíklegt er, að Bretar sjái sér fært að niðurgreiða orku frá Íslandi meir en því hámarksverði nemur.  Það er einnig spurning, hvort Bretar sjái sér fært að halda þeim niðurgreiðslum áfram, eftir að einhver auðlindarenta er farin að skila sér frá þeim virkjunum, sem þjóna strengnum." 

Hér mega sæstrengsmenn sjá skriftina á veggnum.  Segja má, að sæstrengur frá Íslandi hafi nú verið metinn og léttvægur fundinn, því að reikna má með flutningskostnaði um þann streng, sem er svipaður og vinnslukostnaðurinn í téðu kjarnorkuveri, og þá talsvert hærri en frá vindorkulundum á landi, og þá á eftir að bæta við orkuvinnslukostnaði á Íslandi.                                             Þróunin er til lækkunar á orkuverði, þveröfugt við það, sem fylgjendur sæstrengslagnar á milli Íslands og Bretlands, hafa haldið fram.  Fjárhagsáhættan fer með öðrum orðum vaxandi fyrir þetta verkefni, en ekki minnkandi, og það er vafalaust skýringin á því, að fjárfestar hafa ekki knúið á um þetta verkefni, þó að þeir vilji gjarna fá að fylgjast með til að grípa tækifæri, ef greiðslur úr vösum skattborgara á Íslandi og á Bretlandi skyldu verða rausnarlegar eða vatnaskil verða í tækniþróun sæstrengja og endabúnaðar þeirra í átt til minni afltapa.

Fyrir tæplega tveimur árum reiknaði höfundur þessa pistils út flutningskostnað um sæstreng og endamannvirkin m.v. kostnaðaráætkun Hagfræðistofnunar Háskóla Íslands, 4,0 milljarðar USD. Kunnáttumenn á þessu sviði hafa véfengt þá kostnaðarátlun og talið téð efri mörk hennar helmingi of lág.  Bretar sjálfir virðast fara milliveginn og miða við 6 milljarða USD, eins og greint er frá hér að ofan. Þó að strengnum sé leyft að njóta vafans og 4,0 milljarðar USD lagðir til grundvallar, er fjarri lagi, að hann standist viðskiptalegar kröfur.  Eftirfarandi aðrar forsendur voru notaðar af höfundi:

• Flutningsgeta 700 MW
• Orkuvinnsla og flutningur inn á strenginn: 4200 GWh/a
• Rekstrarkostnaður: 3,0 % á ári af stofnkostnaði
• Orkutöp frá virkjun til orkukaupanda: 10 %
• Orkutapskostnaður: MUSD 42 á ári
• Ávöxtunarkrafa: 10 %
• Þá fæst flutningskostnaður um þessi mannvirki að lágmarki 140 USD/MWh
• Núverandi listaverð nýrrar orku frá Landsvirkjun er 43 USD/MWh, og samkvæmt nýjustu upplýsingum hennar verður sáralítið tiltækt af ónýttri orku í kerfinu eftir samninga hennar við nýja notendur, svo að m.v. tæknilega tengiskilmála fyrir sæstreng má ætla nauðsynlegt orkuverð með flutningskostnaði frá virkjun að afriðli sæstrengs um 40 USD/MWh.
• Þá er lágmarks kostnaðarverð raforku frá Íslandi um sæstreng og út af áriðli endamannvirkja Bretlandsmegin 180 USD/MWh. 
• Samkvæmt tilvitnuðum upplýsingum Elíasar Elíassonar frá nýlegu uppboði brezka ríkisins á verði fyrir orku úr endurnýjanlegum orkugjöfum stefnir í, að fáanlegt verð frá brezka ríkinu um afmarkaðan tíma verði á bilinu 120-140 USD/MWh. 
• Samkvæmt þessu yrði halli á þessum íslenzku viðskiptum á bilinu 40-60 USD/MWh.  Hver á að borga hann ? 

Það lítur út fyrir, að Landsvirkjun hafi tekið algerlega rangan pól í hæðina á sínum tíma, þegar hún setti sæstrengsmálið á oddinn í tíð núverandi forstjóra, Harðar Arnarsonar, varðandi þróun orkuverðs á alþjóðlegum mörkuðum og á Bretlandi sérstaklega. Stjórn Landsvirkjunar setur ofan gagnvart eigendum og viðskiptavinum, nýjum og gömlum, með því að halda þessum sæstreng í öndunarvél, því að tilvitnun í hann getur engan veginn orðið Landsvirkjun til framdráttar lengur. Þá bendir ýmislegt til, að kostnaðarhugmyndir Landsvirkjunar um fjárfestingu og rekstur á þessum mannvirkjum hafi verið fjarri lagi. Blindur leiðir haltan í þessu máli, og er mál, að linni.

Áhugamenn um aflsæstrengstengingu Íslands við Bretland gera sér nú tíðrætt um steng, sem stofnkerfisrekendur í Noregi og á Bretlandi hafa bundizt samtökum um að leggja á botn Norðursjávar frá Noregi til Englands.  Þetta er hins vegar allt önnur Ella en Íslandsstrengurinn, þannig að arðsemi þessa strengs segir ekkert til um arðsemi Íslandsstrengsins.  Ensk-norski strengurinn með öllu á að kosta helming af kostnaði Íslandsstrengsins, 2 milljarða USD, en hann á samt að geta flutt tvöfalt afl hans, 1400 MW, og orkuflutningurinn má ætla að verði tvöfaldur líka.  Lengdin verður 730 km eða 60 % af þeim íslenzka, og þar af leiðandi dugar 530 kV rekstrarspenna DC til að halda töpunum í skefjum, en núverandi strengjatækni ræður vel við þá rekstrarspennu.

Íslenzka sæstrengsverkefnið stendur á fjárhagslegum og tæknilegum brauðfótum enn sem komið er, og það er ekkert, sem bendir til, að slíkur sæstrengur geti orðið þjóðhagslega hagkvæmur fyrir 2035.  Sáttargjörð þarf að fara fram á milli iðnaðar- og náttúruverndar sjónarmiða á Íslandi, t.d. um styrkingu flutningskerfisins til að draga úr orkutöpum, auka afhendingaröryggið um allt land, bæði í bilunartilvikum og í vatnsleysisárum, þar sem Sprengisandslína er bezta tæknilega og fjárhagslega lausnin, og þá er afar ólíklegt, að þróun alhliða framleiðslu í landinu sé samrýmanleg hrávöruútflutningi af versta tagi, þ.e. beinum rafmagnsútflutningi.  Skárra væri þá að vinna vetni með rafgreiningu vatns og flytja út, en það ferli virðist þó ekki enn vera samkeppnishæft við vinnslu vetnis úr jarðgasi. 

Að setja fé úr ríkissjóði eða úr sjóðum ríkisfyrirtækisins Landsvirkjunar í rannsóknir á téðum sæstreng er álíka gáfulegt á þessum tímapunkti og að verja fé úr borgarsjóði til þrengingar á Grensásvegi fyrir akandi umferð á sama tíma og vegir höfuðborgarinnar minna á myndir frá stríðshrjáðum svæðum, enda bráðnauðsynlegt viðhaldsfé klipið við nögl, þó að borgarstjórnin hafi fundið fé til vegaþrenginga annars staðar og uppsetningar á fuglahúsum, vegfarendum í biðröðum til yndis og ánægjuauka. Það er víða pottur brotinn.