Fjarar nú undan sæstrengssinnum

Það er stórmál, þegar stjórnendur eins mikilvægasta fyrirtækis landsins söðla um frá auðlindanýtingu í þágu innlendra heimila og fyrirtækja og orkusölu innanlands til beins útflutnings á auðlindinni án virðisaukandi úrvinnslu á Íslandi.  Vond er aðferðarfræðin, og fulltrúi eigendanna, Alþingi, virðist ekki enn hafa markað sína stefnu, en vera með Iðnaðarráðuneytið í upplýsingaöflun um ýmsar hliðar sæstrengsmálsins.  Samt virðist hið virðulega fyrirtæki, sem átt er við, ætlast nú strax, og helzt í fyrra, til milligöngu stjórnvalda við að fiska í gruggugu vatni niðurgreiðslna og styrkja frá brezka ríkinu, eins og vikið verður að í lokin.  Allt er þetta óboðlegt íslenzku þjóðinni að mati pistilhöfundar, því að fjölmörg hagkvæm viðfangsefni er hægt að finna innanlands fyrir raforkuna án nokkurrar eða afar takmarkaðrar aðkomu hins opinbera. 

Það gerir málið enn alvarlegra, að fyrirtækið, sem hér á í hlut, Landsvirkjun, er alfarið í eigu ríkisins og er með ríkisábyrgð á sínum fjárhagslegu skuldbindingum.  Ríkisábyrgð á spákaupmennsku, sem kalla verður viðskipti af þessu tagi með rafmagn á milli landa, kemur ekki til greina.

Forstjóri þessa fyrirtækis, Hörður Arnarson, hefur að vísu lýst því yfir, að fyrirtæki hans muni ekki taka þátt í fjárfestingum vegna þess, sem hér um ræðir, þ.e. aflstrengs á milli Íslands og Skotlands, en þessi fullyrðing hans dugar skammt, eins og ýmislegt annað úr þeirri átt. 

Í fyrsta lagi hefur hann ekkert umboð til að fullyrða til eða frá um fjárfestingar Landsvirkjunar vegna þessa sæstrengs.  Það umboð er alfarið í höndum stjórnar fyrirtækisins, og ef eigandi þess ákveður slíkt, þá mun fyrirtækið taka þátt í þessum fjárglæfrum.

Í öðru lagi mun þurfa umfangsmikil flutningsmannvirki til að flytja 700-800 MW rafafl að landtökustað sæstrengsins.  Þangað þarf eina 400 kV línu eða tvær 220 kV línur.  Það mun falla í hlut Landsnets að reisa og reka þessi flutningsmannvirki, og þar er Landsvirkjun meirihluta eigandi.

Í þriðja lagi mun þurfa umtalsverðar fjárfestingar í virkjunum til að unnt verði að flytja utan orku, sem dugi til að standa undir ávöxtunarkröfu flutningsmannvirkjanna.  Ef á að fá viðunandi nýtingu á flutningsgetu mannvirkjanna, þ.e.a.s. 6000 rekstrarstundir á ári, þá þarf að bæta við 3100 GWh/a af orkuvinnslugetu við þær 1100 GWh/a, sem eru tiltækar í núverandi kerfi hið mesta, í góðum vatnsárum. Til þess þarf 500 MW uppsett afl m.v. 6000 klst nýtingartíma sæstrengsmannvirkjanna á ári, þ.e. 700 MW flutningsgeta er þá nýtt í 6000 klst á ári að jafnaði.  Til þess þarf ekki minni fjárfestingu en 150 milljarða kr, og eru þá flutningsmannvirkin til strandar ótalin, en fjárfestingarþörf Landsnets þeirra vegna gæti numið um 50 milljörðum kr, og er þá heildar fjárfestingarþörfin innanlands um 200 milljarðar kr fyrir utan endamannvirkin, áriðil og afriðil, auk strengsins sjálfs.

Er ekki nóg komið af blaðrinu um, að lítið sem ekkert þurfi að fjárfesta í virkjunum vegna sæstrengsins.  Það er satt að segja óburðug naglasúpa fyrir eigendur Landsvirkjunar, íslenzku þjóðina. Það er með ólíkindum, að forstjóri Landsvirkjunar skuli geta komið fram fyrir alþjóð og lýst því blákalt yfir, að fyrirtæki hans þurfi ekkert að fjárfesta vegna sæstrengs.  Sá málflutningur er jafnábyrgðarlaus og málflutningur hans á dögum vinstri stjórnarinnar, sálugu, um, að Landsvirkjun stæði hvorki til boða að framlengja lán sín né taka ný lán, nema íslenzka þjóðin ábyrgðist Icesave-kvaðir Breta og Hollendinga.  Hvað gekk manninum til þá með fullyrðingaflauminum, og hvað gengur honum til nú ?

Í leiðara Morgunblaðsins, "Neðansjávar vindmyllur næst ?", þann 17. október 2014, tók blaðið afstöðu gegn sæstrengsórunum, og er það mikið fagnaðarefni, því að þá minnka líkur á, að sæstrengssinnar hafi bolmagn til að þvinga fram ákvörðun, sem er slæm fyrir afkomu almennings, slæm fyrir atvinnulífið og slæm fyrir hagkerfi landsins, því að hún mun leiða til hærra orkuverðs fyrir heimili og fyrirtæki, og nægir að benda til Noregs í þeim efnum.  Tal um niðurgreiðslur á orkuverði innanlands er út í hött, og mundi slíkt ráðslag nánast örugglega lenda fyrir dómstóli sem mismununarmál þegna EES.  

Um stjórnunarhætti Harðar Arnarsonar hefur ágætur leiðarahöfundurinn þetta að skrifa:

"Á síðasta kjörtímabili gekk Landsvirkjun lengra í þjónkun sinni við stjórnvöld en áður hefur gerst.  Það var ekki aðeins, að fyrirtækið gerði aldrei nokkurn ágreining við stöðnunarstefnu fyrrverandi ríkisstjórnar í málefnum, sem snertu fyrirtækið.  Forystumenn þess gengu miklu lengra en það.  Þeir gerðu tortryggilega stefnu þeirra, sem áður höfðu komið að uppbyggingu Landsvirkjunar með glæsibrag og gert hana að því stórveldi, sem hún er í dag.  Gengið var lengra.  Látið var undan þrýstingi stjórnvalda og tekið þátt í því að magna upp hræðsluáróður um þau ósköp, sem myndu gerast, leyfði þjóðin ekki þeim Jóhönnu og Steingrími að troða Icesave-samningunum ofan í kokið á sér.  Var sú framkoma með ólíkindum."   

Að svo búnu gerir leiðarahöfundurinn vindmylluáhuga forkólfa Landsvirkjunar, ekki sízt forstjórans, að umræðuefni og þykir firn mikil, að þeir vilji "útbía landslagið" með háum vindmyllusúlum, sem séu "neyðarbrauð þjóða, sem búa við slaka kosti í raforkumálum". 

Höfundur þessa pistils hefur reiknað út vinnslukostnað tilraunamyllanna við Hafið, og er hann tæplega 90 USD/MWh, sem er meira en þrefaldur kostnaður raforku frá næstu vatnsaflsvirkjun. 

Nú er alveg ljóst, að Landsvirkjun getur sparað vatn í miðlunarlónum með því að reisa og reka vindmyllur, en hvers vegna í ósköpunum að velja til þess einn dýrasta kostinn, sem völ er á ?  Það er þess vegna hægt að taka heils hugar undir gagnrýni Morgunblaðsins á fyrirætlun Landsvirkjunar um "vindmyllulund" á Hafinu um leið og henni er bent á ódýrasta kostinn, sem er stækkun miðlunarlóna, eða nýjar vatnsaflsvirkjanir og jafvel jarðgufuvirkjanir.  Í lok téðrar forystugreinar ritar höfundur leiðarans þetta um sæstrengsverkefni Landsvirkjunar:

"Ákafi fyrirtækisins við að vinna við svokallað "sæstrengsverkefni" er eiginlega enn skrítnari, þótt þar fylgi hvorki hávaðamengun né fugladráp.  Það mál er kynnt í óskiljanlegum sefjunarstíl , sem er þessu mikla fyrirtæki ekki sæmandi.  

Það er ágætt, að Landsvirkjun hefur ekki klínt sér pólitískt með sama hætti utan í núverandi ríkisstjórn eins og hina síðustu.   En óneitanlega er skrítið, að hún sé enn föst þar." 

Til sefjunarkenndrar kynningar má telja kynningu í Viðskipta Mogganum 16. október 2014 á nýrri skýrslu ENTSO-E, samtaka stofnkerfiseigenda í samtengdu raforkukerfi Evrópu, en á forsíðunni gaf að líta eitthvert mesta ranghermi, peningalegs eðlis, sem sézt hefur eftir Hrun.  Þar stóð:

"65 milljarða ábati af sæstreng".

ENTSO-E leggur ekkert mat á arðsemi sæstrengsins fyrir eiganda strengsins, heldur er um að ræða einhvers konar samlegðar áhrif þess fyrir allt raforkukerfi Evrópu að fá þessa viðbótar tengingu.  Sá, sem stóð fyrir þessum villandi uppslætti Harðar Ægissonar, blaðamanns, var Björgvin Skúli Sigurðsson, framkvæmdastjóri markaðs- og viðskiptaþróunarsviðs Landsvirkjunar. 

Hann lætur sig dreyma um stórfelldan brezkan ríkisstyrk til sæstrengsverkefnisins, íslenzka, og er alveg makalaust að reisa jafnstóra viðskiptahugmynd og þessa á stuðningskerfi brezku ríkisstjórnarinnar við innlendan iðnað og byggðir Bretlands, þ.e.a.s.:

"65 % af kostnaði við framkvæmdir og tryggja raforkuverð, sem samsvarar 150 USD/MWh til 35 ára.  Sams konar stuðningskerfi er fyrir hendi fyrir vindorkugarða, og þar fer raforkuverðið upp í allt að 200 dali".  (Samkvæmt gögnum LV um kostnað vegna tilraunamyllanna tveggja fékk höfundur út vinnslukostnað 90 USD/MWh, sem er ekki hálfdrættingur á við brezka kostnaðinn, enda eru vindmyllurnar þar í mörgum tilvikum úti fyrir landi (off-shore).)

Það er ógæfuleg hugmynd að reisa þetta verkefni á ríkisaðstoð, og það er ólíklegt, að brezk stjórnvöld hafi nokkurn áhuga á jafnóhagkvæmu fyrirbrigði og sæstreng frá Íslandi, sem getur aðeins flutt sáralitla orku á þeirra mælikvarða, nema framleiðsla á búnaðinum falli að miklu leyti í hlut brezks iðnaðar. 

Brezk stjórnvöld hafa hins vegar aðra valkosti.  Búið er að ákveða 2 nýja sæstrengi frá Noregi til Englands með mun meiri flutningsgetu en strengurinn frá Íslandi á að anna, og þessir strengir eru mun ódýrari vegna styttri vegalengdar og grunnsævis.

Samt er Björgvin Skúli ekki úrkula vonar:

"Það, sem liggur fyrir núna, er að hefja viðræður við bresk stjórnvöld um, hvort þau hafi áhuga á slíkum sæstreng.  Ef svo er, sem margt bendir til, þá hver aðkoma þeirra yrði - einkum hvort Bretar séu reiðubúnir að taka stóran hluta þeirrar fjárhagslegu áhættu, sem fylgir slíku verkefni." 

Með þessum orðum skýtur Björgvin Skúli sig í fótinn og viðurkennir, að sæstrengsverkefnið geti ekki borið sig fjárhagslega og að einkaframtakið muni engan áhuga hafa á þessu verkefni án ríkisstuðnings. 

Það er niðurlægjandi fyrir Íslendinga að vita af því, að stærsta orkufyrirtæki landsins, ríkisfyrirtækið Landsvirkjun, skuli ganga með betlistaf í hendi frammi fyrir stjórnmálamönnum í White Hall eða Westminster í Lundúnum og biðji brezk stjórnvöld um að greiða fyrir því, að íslenzk orka geti streymt beint til Bretlands til að búa til verðmæti þar í stað þess að verða nýtt á Íslandi án niðurgreiðslna að hálfu hins opinbera.  Þessa smán verður ríkisstjórn og/eða Alþingi að stöðva þegar í stað. 

Þegar Atvinnuveganefnd Alþingis fól Iðnaðarráðuneytinu að rannsaka ýmsar afleiðingar þess fyrir Íslendinga að tengja raforkukerfi landsins við erlent raforkukerfi, hefur sá möguleiki varla verið ræddur, að fjárhagslegt skilyrði verkefnisins yrði gríðarlegur erlendur opinber stuðningur. 

Á þessu vefsetri hefur verið látin í ljós undrun yfir því, að iðnaðar- og viðskiptaráðherra skuli láta ráðuneyti sitt vinna að alls konar athugunum tengdum sæstreng, sem taldar voru upp.  Það er ljúflega hægt að draga í land með þessa gagnrýni, því að vitaskuld ber ráðuneytinu skylda til að fylgja fyrirmælum Alþingis.  Það verður hins vegar að fara fram á það, að Atvinnuveganefnd ræði þessi mál í ljósi nýjustu upplýsinga og losi þá vonandi ráðuneytið um sinn undan téðum skyldum þangað til horfur í orkumálum Evrópu skýrast betur, en þau eru nú mjög í brennidepli vegna hreðjataks rússneska björnsins á gasflutningum til flestra landa Evrópusambandsins og dólgslegrar framkomu við Úkraínumenn.       

  

 

 

        

  

 

 

  

Viðareldsneyti

Skógrækt á Íslandi á framtíðina fyrir sér.  Mælingar íslenzkra vísindamanna hérlendis og annarra hafa sýnt, hversu mikil upptaka koltvíildis (CO2) á sér stað á flatareiningu að jafnaði á vaxtarskeiði trjáa af mismunandi tegundum.  Að sama skapi hefur myndun gróðurhúsalofttegunda vegna rotnunar laufa og annars, sem tré láta frá sér, verið metin.  Þessar mælingar fóru t.d. fram á vegum Skógræktar ríkisins á Fljótsdalshéraði á fyrsta áratugi þessarar aldar og síðar. 

Þá er einnig vitað, hversu mikið koltvíildi myndast við viðarbruna. Á sambærilegum grunni hefur Evrópusambandið (ESB) ákveðið að flokka við til sjálfbærs eldsneytis, þ.e. að líta á hann sem "kolefnishlutlausan" og endurnýjanlegan orkugjafa.  Með öðrum orðum hafa vísindamenn í ESB-ríkjunum komizt að því, að nettó upptaka CO2 úr andrúmsloftinu við skógrækt er meiri en losun CO2 við bruna á sama viði.  Þetta er nýtt viðskiptatækifæri.    

Þetta mat ESB hefur leitt til þess, að trjáviður er nú mikilvægasta eldsneytið í orkuverum Evrópu fyrir utan jarðefnaeldsneyti, þrátt fyrir að í Evrópu séu 3/4 af uppsettu afli sólarhlaða í heiminum og þrátt fyrir þreföldun uppsetts afls vindorkuvera í Evrópu á síðast liðnum 10 árum.  Nánast allur kostnaður í ESB-löndunum við að auka hlut sjálfbærra orkugjafa í rafmagnsvinnslunni hefur farið í sólarhlöður og vindorkuver og tengingu þeirra við stofnkerfið, en megnið af sjálfbærri orku inn á netið kemur hins vegar frá skógræktinni.  Það er augljóslega vitlaust gefið við borð "búrókratanna" í Brüssel, sem hygla rándýrum gæluverkefnum sínum á kostnað skattborgara og neytenda.  Hingað til lands hefur smitazt daður við téð gæluverkefni, einkum vindorkuna, þrátt fyrir þann annmarka, að framleiðendur treysti sér ekki til að afhenda hingað stærri vindmyllur en 3,0 MW vegna vindafars hér.  Hagkvæmni vindmylla hér eru þess vegna alvarlegar skorður settar.   

Viður á ýmsu formi, s.s. stengur, molar (e. pellets) og sag, sem allt gengur undir samheitinu lífmassi, stendur nú undir helmingi raforku úr endurnýjanlegum orkulindum í Evrópu, og sums staðar, t.d. í Finnlandi og í Póllandi, er þetta hlutfall 80 %.  Í Þýzkalandi Orkuvendipunktsins (þ. die Energiewende), þar sem gríðarlegum upphæðum, tugmilljörðum evra, hefur verið varið í niðurgreiðslur á rafmagni úr sólarorku og vindorku, er hlutfall lífmassa í raforkuvinnslu án jarðefnaeldsneytis 38 %. 

Það segir mikla sögu um markaðsöflin, að eftir að evrópskar ríkisstjórnir hafa árum saman hreykt sér af "hátækni" við vinnslu raforku án kolefnislosunar, þá er hinn ævaforni orkugjafi mannkynsins, viðurinn, í raun í fyrirrúmi við sjálfbæra raforkuvinnslu, þó að stjórnmálamenn tali í tíma og ótíma um sól og vind sem orkugjafa, en minnist sjaldan á viðinn.  Hanastélsboðin eru vettvangur vindorkunnar, en viðurinn liggur óbættur hjá garði.

Innan raforkugeirans hefur viðurinn marga kosti í samanburði við vind og sól.  Það er engin þörf á miklum fjárfestingum á miklu landrými með uppsetningu vindmylla eða sólarhlaða í óþökk ýmissa hagsmunahópa, heldur er hægt að blanda viðarmolunum við kolin í kolakyntum orkuverum í rekstri allt upp í 10 % við á móti 90 % kolum með aðeins smávægilegri fjárfestingu.  Þá þarf ekki neina nýja tengingu orkuvers við stofnkerfið, og reksturinn verður ekki slitróttur, eins og óhjákvæmilega verður í tilviki vinds og sólar.  Þetta hefur mikil jákvæð áhrif á hagkvæmnina. 

Á Íslandi verður á þessari öld engin þörf fyrir raforkuver knúið varma frá viði, en það er þegar fyrir hendi markaður innanlands hjá iðnaðinum fyrir allan þann við, sem til fellur, og sennilega verður hægt að flytja utan með þokkalegri arðsemi allan við, sem menn eru aflögufærir með alla þessa öld til að knýja raforkuver á meginlandinu.

Það er almenn samstaða um kosti lífmassans.  Græningjar telja lífmassann kolefnishlutlausan, orkufyrirtækin telja blöndun kola og viðarmola ódýra leið til að bjarga kolaverum sínum, og ríkisstjórnir telja eina möguleikann til að uppfylla markmið ESB um 20 % hlutdeild endurnýjanlegra orkugjafa árið 2020 vera að hagnýta viðinn.

Þjóðverjar leiða þessa þróun, eins og þeir leiða þróunina á mörgum öðrum sviðum, og hafa gert allt frá dögum Guthenbergs, segja sumir, og árið 2011 hóf þýzki orkurisinn RWE að breyta kolakyntum orkuverum sínum í að brenna alfarið viðarmolum.  Fleiri hafa fylgt í kjölfarið, og hvert slíkt orkuver framleiðir gjarna svipaða raforku og öll orkuver Landsvirkjunar saman lögð.

Gefur slíkur samanburður til kynna, hversu lítið íslenzka raforkukerfið er í samanburði við raforkukerfi Evrópu, og þess vegna er verulegum vandkvæðum háð að tengja þessi tvö kerfi saman, og fyrir hvorugt kerfið verður ávinningur teljandi, en tæknilegar hindranir, að ekki sé nú minnzt á viðskiptalegar hindranir, af ýmsum toga.   

Það er við lýði verulegur fjárhagshvati til að framkvæma þessar breytingar í Evrópu úr kolum í við, því að fyrirtækin fá uppbót á markaðsverðið að jafngildi 75 USD/MWh, sem gefur mjög stuttan endurgreiðslutíma þessara breytinga. 

Þessi þróun opnar Íslendingum leið til að selja allar þær viðarkúlur til Evrópu, sem þeir geta framleitt, og þessi þróun mun valda verðhækkunum á viði erlendis og á Íslandi, sem mun koma niður á byggingariðnaði og húsgagnaframleiðslu um alla Evrópu, svo að dæmi séu nefnd.  Árið 2012 voru 13 Mt (milljón tonn) af viðarmolum notaðir í Evrópu.  Þessi markaður vex nú um allt að 10 % á ári, svo að árið 2020 þarf þessi markaður allt að 30 Mt af viðarmolum.  

Evrópa getur ekki framleitt allan þennan við og verður að mæta aukningunni með innflutningi.  Innflutningur Evrópu á viðarmolum jókst um 50 % árið 2010, og millilandaviðskiptin með viðarmola geta vaxið úr 10 Mt/a í 60 Mt/a árið 2020, eða sexfaldast á einum áratugi. Kína tekur við miklu magni af viðarmolum, og aðalútflutningssvæðin eru Vestur-Kanada og suðurhluti Ameríku.  Ísland stendur þess vegna mjög vel að vígi í samkeppninni varðandi nálægð við Evrópumarkaðinn.  

Verðið á viðarmolum hefur hækkað samkvæmt "Argus Biomass Report" úr 116 USD/t í ágúst 2010 upp í 129 USD/t í árslok 2012 eða um 4 % á ári.  Verð á harðviði frá Vestur-Kanada hækkaði um 60 % árið 2012. 

Nú má spyrja, hvað kosti að draga úr koltvíildislosun með þessum hætti.  Við framleiðslu á viðarmolunum og við flutninga á þeim frá framleiðanda til notanda myndast 0,2 t CO2/MWh af framleiddri raforku með viðarmolum.  Við kolabrennslu myndast um 1,0 t CO2/MWh, svo að sparnaðurinn nemur 0,8 t CO2/MWh.  Niðurgreiðslan í ESB-löndunum nemur 75 USD/MWh, svo kostnaðurinn nemur 94 USD/t CO2.  Þetta er um 14-falt núverandi verð á koltvíildiskvóta í Evrópu.  Samfélagslegur kostnaður við að draga úr losun gróðurhúsalofttegunda með endurnýjanlegum orkugjöfum er þess vegna miklu hærri en kostnaður koltvíildiskvóta, sem mun sennilega leiða til lækkunar á opinberum niðurgreiðslum til sjálfbærra orkuvera.   

Það virðist samt vera óhætt að fara út í miklar fjárfestingar í skógrækt.  Gallinn er, að tekjur myndast ekki fyrr en að 20 árum liðnum, nema skógarbændur geti selt koltvíildiskvóta til þeirra, sem eru að auka koltvíildislosun sína.  Fyrir landið hefur skógræktin ótvíræða kosti, þar sem hún skapar fljótlega vinnu við grisjun, og skógar breyta staðbundnu veðurfari til hins betra og mynda skjól. Að margra mati bæta skógar ásýnd landsins, og þeir breyta rakastigi jarðvegs, gróður- og dýralífi.  Um þetta sýnist sitt hverjum, enda orkar allt tvímælis, þá gert er.   

     

   

 

 

  

 

Lausn á orkuvandanum í sjónmáli

Það er kunnara en frá þurfi að segja, að jarðarbúa skortir ekki orkulindir.  Þá hefur hins vegar um allnokkurt skeið skort nothæfar orkulindir, sem ekki valda slæmum umhverfisáhrifum við nýtingu.  Þetta er eitt mest knýjandi viðfangsefni nútímans.  

Kolabirgðir jarðarinnar gætu endst í a.m.k. 300 ár enn m.v. núverandi notkun, en áhrif kolabruna á nærumhverfið eru geigvænleg, eins og hryllileg loftmengun í Kína er dæmi um, og hnattræn áhrif með hlýnun jarðar verða afdrifarík, ef ekki verður þegar í stað gripið til róttækra mótvægisaðgerða. 

Þekktar olíubirgðir jarðarinnar munu endast í u.þ.b. öld enn að óbreyttri notkun, og afleiðingar olíubrennslu á loftslagið eru einnig mjög slæm. 

Jarðgasbrennsla í orkuverum er ekki endanleg lausn, en getur hjálpað dálítið til við lausn vandans, því að það mun endast í yfir 300 ár m.v. núverandi notkun og þekktar birgðir, og jarðgas veldur minnstri mengun við bruna alls kolefniseldsneytis.  Eins og kunnugt er, hefur framboð á jarðgasi aukizt með nýrri vinnslutækni, setlagasundrun (e. shale fracking), sem reist er á lóðréttri og láréttri borun og þrýstingi á miklu magni af vatnsblöndu eftir láréttu göngunum. 

Kjarnorkan átti að leysa úr vanda mannkyns við rafmagnsvinnsluna, en úraníum-eldsneytið hefur reynzt vera stórvarasamt, eins og nokkur kjarnorkuslys, þó að sjaldgæf séu, hafa varpað ljósi á.  Úrgangur úraníumeldsneytisins og afleitt efni, plútoníum, er mjög geislavirkur með langan helmingunartíma geislavirkni og er þannig stórhættulegur öllu lífi í tugþúsundir ára.  Það er hægt að eyða þessari hættu, en flutningar úrgangsins eru hættum bundnir, og eyðingin er bundin áhættu og er rándýr.  Þessum vanda hefur að miklu leyti verið sópað undir teppið með því að steypa úrganginn inn og sökkva klumpunum í vötn eða að koma þeim fyrir í saltnámum eða í manngerðum hvelfingum í fjöllum.  Þetta eru heldur óvandaðar aðferðir m.t.t. komandi kynslóða og í raun óviðunandi. 

Af þessum sökum hafa þjóðir á borð við Svía og Þjóðverja ákveðið að leggja kjarnorkuver sín niður, hinir síðarnefndu eigi síðar en árið 2022.  Þetta er gríðarlega róttæk ákvörðun, sem virðist hafa notið stuðnings meirihluta viðkomandi þjóða, en nú eru að renna tvær grímur á marga vegna kostnaðar og hækkunar raforkuverðs, sem lokun kjarnorkuveranna óhjákvæmilega hefur í för með sér.  

Hvað tekur við, er ekki almennilega ljóst.  Tiltækir endurnýjanlegir orkugjafar eru dýrari en svo, að einstakar þjóðir, t.d. Þjóðverjar, hafi efni á að taka þá upp og geti um leið haldið samkeppnihæfni sinni við aðrar þjóðir.  Undantekning frá þessu er e.t.v. lífmassi, sem aðallega samanstendur af viðarleifum og tilreiddu viðareldsneyti á formi viðarmola (e. pellets), en getur ekki staðið undir allri raforkuþörf ásamt vindorku, sólarorku, vatnsorku og jarðgufu með núverandi tækni.  Evrópusambandið, ESB, hefur ekki tekið upp þessa stefnu Þjóðverja, Orkuvendipunktinn (þ. die Energiewende), enda mundi þá samkeppnistaða ESB við umheiminn verða vonlaus.

Sólarhlöðurnar eru langóhagkvæmastar allra orkugjafanna, sem framleiða rafmagn án gróðurhúsaáhrifa.  Það kostar 189 kUSD/MW á ári að leysa kolaorkuver af hólmi með sólarhlöðum.  Næstóhagkvæmastar eru vindmyllurnar.  Vatnsorkuver geta leyst kolakynt orkuver af hólmi með hagkvæmum hætti, en langhagkvæmasti kosturinn í þessum efnum er kjarnorkan.  Viðfangsefnið er þá að þróa kjarnorkuver, sem algerlega eða að mestu eru laus við galla núverandi kjarnorkuvera.  Hugmynd að slíkri þróun er fyrir hendi, og þróun hennar mun að líkindum marka þáttaskil. 

Gaskynt orkuver eru hagkvæmust, en valda gróðurhúsaáhrifum.  Þetta er niðurstaða  útreikninga Charles Frank hjá rannsóknarsetrinu (Think-Tank) Brookings Institution, sem hefur lagt koltvíildisverðið 50 USD/t til grundvallar, en það er sjöfalt núverandi verð á koltvíildiskvóta í Evrópu.  Frank hefur reiknað út, að þessi kvóti þurfi að kosta 185 USD/t til að sólarhlöðurnar fari að skila arði.  Slíkt  verður aldrei, nema almenn samstaða náist um slíkt í heiminum.  Hagkerfi landa með slíkt verð á koltvíildiskvóta standast ekki samkeppni við hagkerfi landa með lágt verð á koltvíildiskvótanum.  Sólarhlöðurnar eru sem sagt meiri fjárhagslegur baggi á samfélögunum en virðist við fyrstu sýn, og það er þess vegna spurning, hvað um þær verður, ef nýr, skaðlítill og hagkvæmur orkugjafi kemur til skjalanna.  Þess ber að geta, að nýtni sólarhlaða batnar stöðugt, og verðið hefur lækkað hratt.  

Kostir Þóríums til raforkuvinnslu umfram úraníum hafa lengi verið þekktir.  Ástæða þess, að hætt var að þróa kjarnorkuver á kaldastríðsárunum, sem nota Þóríum eldsneyti, var, að ekki var unnt að nota úrganginn í kjarnorkusprengjur.  Plútoníum, sem myndast úr óbættu úraníum, er mjög geislavirkt og notað í kjarnorkusprengjur, en Þóríum er mjög erfitt, þó að ekki sé það útilokað, að nota í kjarnorkusprengjur. 

Það er til þrefalt til fjórfalt magn á jörðunni af Þóríum á við úraníum, svo að það mun endast a.m.k. í 200 ár, og þá munu aðrir orkugjafar hafa tekið við, e.t.v. samrunatæknin, þar sem 2 vetnisatóm mynda helíumatóm og mikla orku án geislavirkni.  Snemma á 3. áratugi þessarar aldar verða líklega tilbúin þungavatns-Þóríumver, t.d. í Kína og á Indlandi, þar sem mikill raforkuskortur stendur hagkerfunum og íbúunum fyrir þrifum og gríðarleg aukning er og verður á næstu áratugum á rafmagnsþörfinni.  Enn frekari þróun mun verða á Þóríum-kjarnorkuverunum í átt til ódýrari vera og öruggari.

Kínverjar standa nú frammi fyrir geigvænlegu mengunarvandamáli á láði, legi og í lofti.  Þeir eygja hér lausn, sem leyst geti kolakyntu orkuverin þeirra af hólmi, og fullyrða, að átak þeirra í rannsóknum á nýtingu Þóríums sé hið mesta í heimi á sínu sviði.  Samkvæmt Vísindaráði þeirra, "The Chinese Academy of Sciences", eru á vegum þess starfandi 430 vísindamenn og verkfræðingar og á að fjölga í 750 árið 2015, en þá er ráðgert að kynda upp frumgerð Þóríum- kjarnorkuofns.  Sá á að nota Þóríum á föstu formi, en árið 2017 ætlar Stofnun fyrir hagnýta eðlisfræði í Shanghai að prófa vandasamara, en þó heppilegra (öruggara) eldsneyti, sem er bráðið Þóríum-flúoríð. 

Þá er búið til efnasamband Þóríum-flúoríðs, því blandað í flúoríðsambönd berylliums og lithiums til að lækka bræðslumark Þóríums úr 1100°C niður í 360°C og þessi blanda brædd.  Henni er síðan dælt inn í sérhannaðan sundrunarkjarna, "reactor core", þar sem kjarnaklofnun hækkar hitastig blöndunnar upp í 700°C.  Þaðan er efnið leitt inn í varmaskipti til að flytja þennan nýja hita yfir í gas, venjulega koltvíildi eða helíum, sem síðan er látið knýja hverfla, sem snúa rafölum og framleiða rafmagn.  Frá varmaskiptinum er kældri flúoríðbráðinni snúið aftur til sundrunarkjarnans. Þóríum-flúoríð blanda er líklega framtíðar eldsneyti heimsins næstu tvær aldirnar.    

Þetta er í grófum dráttum virkni bandaríska tilraunakjarnakljúfsins á Oak Ridge National Laboratory, sem starfaði á 7. áratuginum.  Í nútímabúningi er hann kallaður LFTR - Liquid-Fluoride Thorium Reactor eða Flúoríðvökva Þóríum kjarnakljúfur, FVÞK.

Einn mesti kosturinn við LFTR er, að hann vinnur við einnar loftþyngdar þrýsting.  Þetta hefur áhrif á hagkvæmni kjarnorkunnar.  Í léttvatnskjarnakljúfi, en slíkir eru mest notaðir núna, er kælivatnið undir óhemju háum þrýstingi.  Þar af leiðandi verður að hýsa léttvatnskjarnkljúfa í stálþrýstigeymum inni í gríðarsterkum steyptum hvelfingum, sem standast áraunina, ef kælikerfið bilar og geislavirk gufa losnar úr læðingi.  LFTR þarf hvorki stálþrýstigeymi né steypta hvelfingu utan um kjarnakljúfinn.

Aðeins 0,7 % af úrani í náttúrunni er af samsætunni U235, sem er kjarnakljúfanlegt.  Það er dýrt að vinna hana, en allt Þóríum, sem finnst, er nýtanlegt í kjarnakljúf.  Af þessu öllu má ráða, að Þórium-kjarnorkuver er mun hagkvæmara en úraníum-kjarnorkuver.  Þóríum-úrgangurinn er miklu hagstæðari en úraníum-úrgangurinn.  Það er innan við 1 % af úrgangs-Þóríum m.v. úrgangs-úran, og geislavirknin fellur niður fyrir öryggismörk á fáeinum öldum í stað tuga árþúsunda, þ.e. helmingunartíminn er u.þ.b. 1 % af helmingunartíma úrans.  Geislunin verður því aðeins 100 ppm af Þóríumúrgangi m.v. úranúrgang og þess vegna viðunandi. 

Þóríum-kjarnorkan veitir kost á mjög samkeppnihæfri raforkuvinnslu með lítilli áhættu jafnvel öldum saman, og getur bjargað jörðinni frá þeirri hættu, að meðalhitastig í neðstu lögum lofthjúpsins hækki um meira en 2°C, en þar fyrir ofan telja allmargir vísindamenn, að ekki fáist við síhækkun ráðizt, og þá væri úti um allt líf í núverandi mynd á þessari jörðu. 

Á Íslandi þyrfti aðeins eitt Þóríum kjarnorkuver til að framleiða allt það rafmagn, sem nú kemur frá virkjunum landsins og tvö slík til að framleiða á við alla virkjanlega jarðgufu og vatnsföll landsins.  Slíkt hentar hins vegar ekki núverandi flutningskerfi raforkunnar.  Þessi stærð hentar hins vegar vel í fjölmennari og þéttbýlli löndum, eins og Englandi, en Skotar hafa varla þörf fyrir slíkt. Með því að setja kraft í þróun Þóríum-kjarnorkuversins mundu Bretar og Þjóðverjar skjóta Frökkum ref fyrir rass í orkumálum, en Frakkar framleiða meira en helming sinnar raforku með úraníum-kjarnorkuverum og eru fyrir vikið eins konar raforkustórveldi.    

Það er útilokað, að sæstrengur frá Íslandi til Bretlandseyja eða norðurstrandar meginlands Evrópu geti nokkurn tíma keppt við Þóríum-kjarnorkuver í þessum löndum.  Þess vegna væri Landsvirkjun og Iðnaðarráðuneytinu nær að skrínleggja strax allar hugmyndir um útflutning og innflutning rafmagns, sem hvort eð er eru algerlega fótalausar og reistar á barnalegri óskhyggju, en einbeita sér hins vegar að virkjunum og línubyggingum/strenglögnum fyrir innanlandsmarkaðinn.  Hann er miklu víðtækari en álver, járnblendi og kísilver.  Hann er ylræktun, fartæki og skip og á að verða hryggjarstykkið í samkeppnihæfni atvinnulífs, sem stendur undir lífskjörum á Íslandi, er standast þeim beztu snúning.      

  

 

 

          

 

 

 

 

 

 

 

Orkumál víða í ólestri

Staða orkumála á Íslandi er einstök og ber að nýta þá stöðu enn betur en gert hefur verið til að styrkja samkeppnistöðu landsins.  Frumorkugjafarnir eru að mestu endurnýjanlegir, þ.e. jarðhiti, sem sér fyrir 68 % orkuþarfarinnar, og vatnsorkan, sem sér fyrir 18 % orkuþarfarinnar, alls 86 %, en olía, kol og gas, aðeins sér okkur fyrir aðeins 14 % heildarorkuþarfar.  Þetta er mjög óvenjuleg, sterk og góð staða fyrir þjóðarbúskapinn.

Þjóðverjar, sem mest allra leggja á sig til að losna undan óendurnýjanlegum frumorkugjöfum, hafa að markmiði að endurnýjanlegu frumorkugjafarnir, sól, vindur og lífmassi (vatnsorka og jarðhiti eru ekki talin sérstaklega), standi fyrir 80 % raforkuvinnslunnar og 60 % heildarorkunotkunar sinnar árið 2050.  Þessi stefna er og mun verða gríðarleg byrði á þýzku efnahagslífi og mun hamla hagvexti þar.  Þar af leiðandi er líklegt, að Þjóðverjar muni leita annarra leiða.  Hægt er að benda á eina slíka leið, sem er þróun kjarnorkuvera með aðeins broti af áhættu kjarnorkuvera, sem kynt eru með úrani. 

"Die Energiewende" eða Orkuvendipunktur Þjóðverja felur í sér að losna bæði við kjarnorku og jarðefnaeldsneyti úr rafmagnsvinnslunni.  Þetta er þýzka hagkerfinu gríðarlega dýrkeypt, og að öllum líkindum er þetta röng stefnumörkun.  Hún hefur enn litlu skilað til að draga úr gróðurhúsalofttegundum, því að brúnkol stóðu árið 2013 undir 26 % af raforkuvinnslunni, eins og árið 2003, og kol stóðu undir 20 % árið 2013, en 25 % árið 2003.  Jarðgas stóð undir 10 %, eins og 2003. 

Hins vegar hefur hlutur kjarnorku minnkað úr 27 % í 15 % á téðu tímabili.  Á móti hefur endurnýjanleg frumorka, sól, vindur og lífmassi, aukið hlutdeild sína úr 8 % í  24 %.  Samkvæmt Orkuvendipunktinum á að slökkva á síðasta kjarnorkuverinu árið 2022. Nú verður að telja líklegra, að Þjóðverjar hefji þróun á nýrri gerð kjarnorkuvera, sem nota Þóríum-eldsneyti.  Verði það gert, verður hætt að greiða stórlega niður vinnslukostnað raforku með vindi, sól og lífmassa, og raforkuverð í Þýzkalandi mun lækka á markaðinum.

Þessi stefna orkusjálfbærni hefur notið hylli í Þýzkalandi af umhverfisverndarástæðum, en nú eru farnar að renna tvær grímur á almenning, og atvinnurekendur hafa allan tímann varað við afleiðingunum, sem eru töpuð störf og minni samkeppnihæfni. Orkulögin frá árinu 2000 tryggja hátt verð í 20 ár til virkjana, sem nota sól, vind eða lífmassa, og forgangsrétt þeirra til að selja sína orku inn á stofnkerfi Þýzkalands, meginflutningskerfið, sbr Landsnet hér.  

Mismunur markaðsverðs og hins tryggða lágmarksverðs úr endurnýjanlegum lindum er borinn af notendum.  Meðalheimili þarf nú að borga aukalega EUR 260 eða ISK 40.000 á ári í þessar niðurgreiðslur, sem er svipuð upphæð og greiða þarf fyrir ársnotkun rafmagns í einbýlishúsi á jarðhitasvæði á Íslandi án skatts.  Alls nemur kostnaður þessara niðurgreiðslna í Þýzkalandi EUR 16 milljörðum, sem er umtalsvert fé á þýzkan mæalikvarða.  Þýzk fyrirtæki, sem nota mikið rafmagn og standa í alþjóðlegri samkeppni, eru undanþegin greiðslu þessa mismunar, þ.e. niðurgreiðslu á endurnýjanlegri orku.  Þetta orkar tvímælis frá sjónarhóli allra hinna.  Það er víðar en á Íslandi, að hlaðið er undir fyrirtæki á útflutningsmarkaði, en almennt er viðurkennt, að slíkt ójafnræði getur aðeins gengið til bráðabirgða. 

Afleiðing þessara styrkja og forgangs til endurnýjanlegra frumorkugjafa hefur verið gríðarleg söluaukning, og sólarhlöður eru nú á flestum þökum í Bæjaralandi, og vindmyllugarðar setja sterkan svip á landslagið víða í Þýzkalandi og sýnist sitt hverjum. 

Sólarhlöður hafa lækkað um helming í verði á tímabilinu 2008-2013, og stofnkostnaður sólarorkuvers, þar sem sólarhlöður eru tæplega helmingur kostnaðar, lækkaði um 22 % á tímabilinu 2010-2013.  Á fáeinum sólríkum stöðum í heiminum er nú rafmagnsvinnslukostnaður með sólarhlöðum svipaður og í hefðbundnum kola- og gaskyntum orkuverum, en slíkt á ekki við um Þýzkaland, en getur átt við um Suður-Evrópu.  

Það er þó ekki allt, sem sýnist.  Paul Joskow við Massachusetts Institute of Technology hefur sýnt fram á hulinn kostnað við sólarhlöður og vindmyllur vegna slitrótts rekstrar þeirra, þar sem birta og vindstyrkur eru breytileg.  Þess vegna þarf að fjárfesta í og reka varaorkuver fyrir þessi vistvænu orkuver. 

Við útreikninga sína notaði hann kostnaðinn 50 USD/t CO2 losunar, sem er meira en sjöfaldur kostnaður við losun gróðurhúsalofttegunda í Evrópu um þessar mundir, og þess vegna er hvergi hallað á kolefnisfríar orkulindir.  Niðurstaða Paul Joskows, þegar hann bar saman tap og ávinning af mismunandi orkulindum miðað við kolakynt orkuver, er sláandi:

• Vindorka: tap kUSD 30 á ári per uppsett MW
• Sólarorka: tap kUSD 190 á ári per uppsett MW
• Vatnsorka: ávinningur kUSD 170 á ári per MW
• Kjarnorka: ávinningur kUSD 310 á ári per MW
• Jarðgas með endurnýtingu:ávinningur kUSD530 á ári á MW

Til að varpa ljósi á, hversu háar upphæðir er hér um að ræða, má geta þess, að virkjunarkostnaður fallvatna og jarðgufu á Íslandi er  2000 - 5000 kUSD/MW.  Þrátt fyrir að losun koltvíildis sé mjög hátt verðlögð í þessu dæmi, er stórtap af vindorku- og sólarorkuverum.  Það er m.a. út af lágum nýtingartíma þessara orkuvera, þ.e. samsvarandi því, að 25 % af tímanum séu vindorkuver á fullum afköstum og sólarorkuver aðeins 15 %, á meðan kjarnorkuver geta verið 90 % af tímanum á fullum afköstum, og stöðvanir þeirra eða afkastaminnkun eru flestar skipulagðar.  Þess ber að geta, að vindorkuver á Íslandi mundu spara vatn í miðlunarlónum, nema á yfirfallstíma þeirra, sem er um einn mánuður á ári.  Þess vegna þarf ekki varaafl fyrir vindorkuver hérlendis, en þau keppa í raun við þann valkost að auka miðlunargetu lónanna, sem nú er um 10 % of lítil.   

Samkvæmt ofanrituðu spara kjarnorkuver verðgildi losunar gróðurhúsalofttegunda upp á 400 kUSD/MW á ári, en sólarorkuver aðeins 69,5 kUSD/MW og vindorkuver 107 kUSD/MW.  Á Íslandi draga slík orkuver ekkert úr losun gróðurhúsalofttegunda, og hagkvæmni þeirra hérlendis má þess vegna mjög draga í efa.

Til að sólarorkuver borgi sig, m.v. þessa útreikninga, þyrfti losunargjald að nema 185 USD/t CO2.  Þetta er tæplega þrítugföldun á núverandi kostnaði í Evrópu, og það er útilokað, að hagkerfi Evrópu eða annars staðar geti borið svo háan kostnað til að minnka losun gróðurhúsalofttegunda.

Af þessum sökum er hægt að draga þá ályktun, að Orkuvendipunktur Þjóðverja sé ósjálfbær, þ.e.a.s. þeir hafa valið leið, sem er svo dýr, að þeir munu ekki ráða við hana.  Atvinnulíf þeirra og annarra, sem reyna þetta, mun lúta í lægra haldi í samkeppni vegna of mikils framleiðslukostnaðar.  Hér hafa Þjóðverjar reist sér hurðarás um öxl, eins og gerðist fyrir einni öld, er þeir ætluðu að skapa Þýzkalandi yfirburðastöðu á heimsmörkuðum með því að færa rækilega út kvíarnar á skömmum tíma og berjast samtímis á vestur- og austurvígstöðvunum.  Þeir réðu ekki við það, eins og sagan greinir frá.

Í þetta sinn eiga Þjóðverjar þó undankomuleið áður en þeir þurfa að lúta í gras. Hún er fólgin í að hanna og smíða kjarnorkuver, sem notar frumefnið Þóríum í stað úraníums og plútóníums í hefðbundnum kjarnorkuverum.  Þeir verða þá lausir við mestu geislavirknihættuna í rekstri, og geislavirkur úrgangur verður viðráðanlegt vandamál, þar sem magnið er undir 1 % af úrgangi frá jafnstóru úraníumveri, og geislavirknin fellur niður fyrir öryggismörk á um tveimur öldum í stað tuga árþúsunda, eins og nú er.

Þóríum-kjarnorkuver hafa burði til að leysa orku vanda heimsins, og eiga þess vegna framtíðina fyrir sér.  Þau geta staðið undir raunverulegri orkubyltingu, sem gæta mun um allan heim með jákvæðum hætti fyrir orkunotendur, og verður gerð nánari grein fyrir þeim á þessum vettvangi. 

   

 

 

 

    

 

 

Um afhendingaröryggi raforku

Stofnkerfi raforkuvinnslu og -flutnings hefur tekið stakkaskiptum í tengslum við uppbyggingu málmiðnaðar í landinu, eins og gerð verður grein fyrir í vorhefti tímaritsins Þjóðmála 2014.

Árið 1969 lá aðeins ein 220 kV lína frá Búrfellsvirkjun til aðveitustöðvarinnar á Geithálsi, sem þjónaði höfuðborgarsvæðinu og hinu nýreista álveri Íslenzka Álfélagsins hf í Straumsvík. Þessi veika tenging álversins og höfuðborgarsvæðisins við virkjanirnar leiddi auðvitað iðulega til alvarlegs straumleysis álversins og orkuskerðinga þar og hjá almenningsveitunum. 

Síðan á þessum frumbýlingsárum iðnvæðingar á Íslandi hefur mikið vatn runnið til sjávar, og gæði raforkuafhendingar nálgast það nú að vera viðunandi fyrir stóriðju og almenning hér suðvestanlands, en sömu söguna er því miður ekki að segja úr öðrum landshlutum, þar sem allt of lengi hefur dregizt að leysa háspennulínur undir 132 kV af hólmi með jarðstrengjum og að tengja landshlutana saman með öflugri 400 kV línu.  Slík lína er nauðsynleg til að tryggja stöðugleika raforkuflutningskerfisins og til að miðla orku á milli landshluta í þurrkaárum og í náttúruhamförum.

Afleiðingin af sleifarlaginu í dreifingar- og flutningsmálum raforku er mikið árlegt fjárhagstjón atvinnurekstrar í landinu, hætta og óþægindi fyrir heimili og sjúkrastofnanir í landinu.  Þessi stöðnun flutningskerfisins er óboðleg nútímasamfélagi.

Það er og kunnara en frá þurfi að segja, að Landsvirkjun er nú, veturinn 2014, uppiskroppa með orku í sínum miðlunarlónum, og er það annað árið í röð, sem slíkt gerist í Hálslóni á Austurlandi og sætir tíðindum, því að það fylltist í haust, sé rétt munað.  Augljóslega er íslenzka orkukerfið nú vanbúið til að sinna þörfum notendanna vegna sofandaháttar þeirra, sem skipuleggja eiga miðlunarmannvirki á formi lóna og flutningslína.  Sleifarlag er dýrt á fóðrum. 

Við þessar aðstæður sér öfugmælasmiðurinn Hörður Arnarson, forstjóri Landsvirkjunar, sér leik á borði að bjóða Morgunblaðinu upp í sæstrengsdans í viðtali Björns Jóhanns Björnssonar við hann, 21. janúar 2014, undir fyrirsögninni: "Aukið öryggi með sæstreng", hvað annað, og undirfyrirsagnirnar hér að neðan einkenndust ekki síður af órökstuddum fullyrðingum, sem landsmenn eru nú teknir að venjast frá talsmönnum sæstrengsins, sem þó aldrei mun verða lagður með núverandi forsendum, einfaldlega af því að hann er óhagkvæmur og enginn fjárfestir mun fást í ævintýrið:

• Sæstrengur gæti komið í veg fyrir orkuskerðingu Landsvirkjunar til stóriðju
• Orkan flutt í báðar áttir og viðskiptin sveigjanlegri
• Góð reynsla Norðmanna

Hér orkar heldur betur allt tvímælis, sem sagt er, og verður hver fullyrðinganna hér að ofan nú krufin til mergjar:

• Þann 31. október 2013 birtist merk grein eftir verkfræðingana Valdimar K. Jónsson og Skúla Jóhannsson í Fréttablaðinu undir heitinu Sæstrengurinn.  Þar skrifa þeir eftirfarandi um afhendingaröryggið, og stingur málflutningur núverandi Landsvirkjunarforstjóra algerlega í stúf við niðurstöðu téðra tvímenninga.  Hvers vegna er hann alltaf eins og álfur út úr hóli ?:
  • Reynslutölur um allan heim hafa leitt í ljós, að búast má við, að 1000 km kapall í Atlantshafinu milli Íslands og Bretlands muni að öllum líkindum bila einu sinni á ári.  Ef bilun kæmi upp í kaplinum úti á rúmsjó seint að hausti, gæti hugsanlega þurft að bíða vors.  Hvað þá um tekjur af strengnum ?  Til að minnka áhættu mætti verja kapalinn með ýmsum hætti, en óhætt er að fullyrða, að það yrði fokdýrt, sérstaklega ef varnirnar tækju tillit til hættu á hryðjuverkum.  Kannski þyrfti að leggja annan streng til vara ?"

 

Það þarf ekki frekari vitnana við; orð forstjóra Landsvirkjunar um það, að sæstrengur frá Bretlandi mundi auka afhendingaröryggi rafmagns á Íslandi eru staðlausir stafir.  Núverandi afhendingaröryggi á Íslandi er einfaldlega miklu meira en sæstrengur getur veitt.  Samt er afhendingarörygginu innanlands áfátt, og það þarf einfaldlega að einhenda sér í framkvæmdir til að bæta úr því í stað þess að afvegaleiða umræðuna með ábyrgðarlausum hætti.  

• Það er langt síðan svo vitlaus fullyrðing hefur sézt á prenti sem sú, að sæstrengur frá Bretlandi gæti komið í veg fyrir skerðingu afgangsorku til stóriðju, eins og nú blasir við.  Ástæðan er kostnaðurinn við raforku hingað komna frá Bretlandi.  Miðað við flutningskostnaðinn um strenginn, sem téður forstjóri ræðir aldrei um og höfundur þessa pistils hefur reiknað út, að nemi um 140 USD/MWh, yrði orkuverð inn á stofnkerfi Íslands ekki undir 200 USD/MWh, sem er a.m.k. tífalt verð á afgangsorku hérlendis til stóriðju, en afgangsorka er, eðli sínu samkvæmt, mun ódýrari en forgangsorka.  Það yrði bullandi tap á álframleiðslu hérlendis við þessu verði, hvað sem öðru líður, og þess vegna engin spurning fyrir álver að draga fremur úr framleiðslu sem orkuskerðingu nemur en framleiða með orku á þessu verði.  Liggur kannski sá fiskur undir steini hjá forstjóranum, að eigendur Landsvirkjunar eða almennir raforkukaupendur á Íslandi eigi að greiða niður verð raforkunnar um sæstrenginn til stóriðjunnar ?  Er það samfélagslega ábyrg afstaða forstjórans að fara á flot með hugmynd, sem augljóslega gengur ekki upp og vekur fleiri spurningar en svör ? 
• Þá er komið að fullyrðingunni um, að orkan verði flutt í báðar áttir og að slíkt geri viðskiptin sveigjanlegri.  Forstjóri Landsvirkjunar hefur fimbulfambað við fjölmiðla um, að svo mikil ónýtt orka sé í kerfinu, að ekki þurfi viðbótar virkjanir fyrir einum þriðja af þeim 5000 GWh/a, sem ætlunin sé að senda utan um sæstreng.  Þetta eru um 1650 GWh/a eða um helmingur þeirrar raforku, sem ISAL mun senn nota, svo að ekkert smáræði hafa orkufyrirtækin offjárfest, ef forstjórinn fer hér rétt með.  Hann hefur hins vegar aldrei látið svo lítið að útskýra með hvaða hætti þessi mikla orka verður til í kerfinu, og hvers vegna hún er þá ekki markaðssett hér innanlands.  Í stuttu máli er óskiljanlegt, hvernig forstjórinn fær út svona gríðarlega mikla ónýtta orku, og það er alveg áreiðanlegt, að m.v. núverandi virkjanir og flutningskerfi er algerlega af og frá, að svo mikil afgangsorka sé til reiðu að meðaltali yfir 30 ár í núverandi kerfi.  Núna er t.d. engin afgangsorka til, og orkuskortur tvö ár í röð á Austurlandi.  Verður þessi afgangsorka nýtanleg með Hágöngumiðlun ?  Þó að öflug flutningslína kæmi til Austurlands, mundi alls engin sátt verða um það að selja umframorku þaðan til útlanda, ef orkuskortur væri fyrirsjáanlegur suðvestanlands og öfugt.  Það, sem gerzt hefur í Noregi er einmitt það, eftir tilkomu sæstrengja til Danmerkur og Hollands, að virkjanafyrirtækin hafa tæmt lónin með raforkuútflutningi og síðan neyðzt til að flytja inn orku á margföldu verði, flestum Norðmönnum, fjölskyldum og fyrirtækjum, til sárrar armæðu og stórtjóns.  Afleiðingin er ömurlegt óloft í mörgum bæjum Noregs vegna viðarbrennslu til upphitunar húsnæðis.  Berjast verður hart gegn þess konar ástandi á Íslandi, og Landsvirkjunarmenn þurfa ekki að ýja að því hugsun, að þeir komist upp með slíka spákaupmennsku á Íslandi.  Til þess eru vítin að varast þau, og þess vegna hlýtur ný stjórn Landsvirkjunar að leggja sæstrenginn á hilluna eða hreinlega að grafa hann með vindmyllunum og öðru dóti núverandi stjórnar Landsvirkjunar, sem nú er komið að endurnýjun á.    
•  Að lokum er í þessu öfugmælaviðtali við Hörð Arnarson vitnað til góðrar reynslu Norðmanna af sæstrengjum til útlanda.  Ekki er vitað við hvaða Norðmenn téður Hörður talar, en sá er hér skrifar er í sambandi við rekstraraðila í norskum iðnaði og við fjölskyldur í Noregi, íslenzkar og norskar.  Allir ljúka upp einum rómi um, að téðir sæstrengir hafi verið skaðlegir fyrir hagsmuni norsks atvinnulífs og fjárhag fjölskyldnanna, því að orkuverðið hefur hækkað verulega og stundum margfaldazt, því að verðið er ákvarðað eftir framboði og eftirspurn.  Nýjasta sagan er sú, að nýi sæstrengurinn á milli Noregs og Hollands bilaði í september 2013.  Þó að bilunin væri í inntaksmannvirkinu Hollandsmegin, vegna flóða, mun viðgerð enn ekki vera lokið á þorra 2014.  Hversu langan tíma halda menn, að viðgerð tæki á strengbilun á 1 km dýpi í hafinu á milli Íslands og Skotlands ?   Afleiðingin af þessari bilun var lækkun raforkuverðs í Noregi.  Sú staðreynd segir mikla sögu um þjóðhagslegt tap af slíkum sæstreng, því að líta má svo á, að öll heimili og öll fyrirtæki í landinu séu þá að greiða viðbótar gjald til orkufyrirtækja, svo að þau geti staðið í orkuviðskiptum í báðar áttir um sæstreng.  Þjóðin mundi þurfa að súpa seyðið af slíkri spákaupmennsku, og hefur hún þó mátt bergja á nægu af slíkum miði.

 

 

Hafrannsóknir

Það er engum blöðum um það að fletta, að hafrannsóknir Íslendinga hafa gert þeim kleift að nálgast það viðfangsefni með vísindalegum og ábyrgum hætti að nýta fiskimiðin í kringum landið, um 750´000 km2 hafsvæði, til hins ýtrasta, en þó með sjálfbærum hætti.  Nágrannaríkin neyðast til að viðurkenna þetta, þó að þau sýni ríkan vilja til að sniðganga þessa staðreynd og sýni á stundum tilburði til að "valta yfir" landsmenn. 

Það er auk þess staðreynd, að íslenzki sjávarútvegurinn er rekinn með mestu verðmætasköpun á sjómann, sem þekkist um veröld víða, og umgengnin við auðlindina er hér til fyrirmyndar.  

Allt skýtur þetta styrkum stoðum undir siðferðilegan rétt Íslendinga til að stjórna sjálfir veiðunum á þessum gjöfulu og víðfeðmu fiskimiðum, en slíkt er fjarri því að vera sjálfgefið, eins og harðvítug barátta fyrir yfirráðum innan 200 sjómílnanna sýndi, afstaða Evrópusambandsins, ESB, til makrílveiða í íslenzku lögsögunni hefur undirstrikað og sáttmálar ESB og stefna (CAP-Common Fishery Policy) sýna.  Það eru nokkrar ástæður fyrir þessum frábæra árangri landsmanna, en hér verða nefndar þrjár:

• Hafrannsóknarstofnun
• Hlutaskiptakerfið
• Fiskveiðistjórnunarkerfið

Hafrannsóknarstofnun hefur gert kleift að setja aflamark á allar helztu tegundir í lögsögunni með rökum, reistum á mælingum í stað ágizkana og hentistefnu stjórnmálamanna eða embættismanna þeirra.  Það hefur að vísu ríkt óánægja með margar tillögur Hafrannsóknarstofnunar, en eftir því sem þekkingu innan stofnunarinnar vex fiskur um hrygg með rannsóknum og reynslu, þá fer minna fyrir gagnrýninni, enda hefur hún síður en svo alltaf verið málefnaleg.  Það er skiljanlegt, þegar miklir hagsmunir eru í húfi, og þar sem stefna Hafrannsóknarstofnunar er sú, að ráðgjöf hennar miði að hámörkun afrakstrar auðlindanna til langs tíma, en ekki til skamms tíma. 

Nú er árangur verndarstefnunnar, sem sumir höfðu litla trú á, að koma í ljós í þorskveiðunum, þó að sumar aðrar tegundir hafi hörfað um hríð.  Makríllinn er gott dæmi um góðan árangur Hafrannsóknarstofnunar.  Þar er ný tegund í lögsögunni, sem rannsaka varð frá grunni.  Fiskimálastjóri Evrópusambandsins (ESB) hélt því blákalt fram og var studdur af öðrum pótintátum þar og á Írlandi, Noregi og víðar, að Íslendingar stunduðu rányrkju á makrílstofninum.  Hafrannsóknarstofnun hafði ráðlagt um 130´000 tonna veiði á ári, en hugmyndir innan ESB lutu að 1/10 þessa magns, og þess vegna hafði ESB í hótunum um löndunarbann og viðskiptabann á ýmsar vörur, svo sem síld og veiðarfæri.  Miðað við stofnmat Hafrannsóknarstofnunar nemur makrílmassinn í lögsögunni um 1,5 milljón tonnum, hann tvöfaldar þyngd sína í lögsögunni og étur 3 milljónir tonna af átu.  Það ætti að vera sjálfbært að veiða 200 kt/a af makríl í íslenzku lögsögunni m.v. þetta.   

Í fyrra játuðu stjórnvöld þessara ríkja og ESB mistök sín við ákvörðun stofnstærðar makríls, en engu að síður setti hinn misheppnaði sjávarútvegsráðherra, sem reyndar hafði annan og stærri titil án þess að valda honum, Steingrímur J. Sigfússon, lægra aflamark á makríl en forveri hans.  Það var stjórnmálalegur geðþótti, sem dró dám af undirlægjuhætti, fremur en vísindaleg rök, sem þar réðu ferð.  Vinstri stjórnin lagðist jafnan í duftið fyrir ESB, ef hún átti þess kost og ef hana grunaði, að slíkt mundi geta leitt til undansláttar frá sáttmálum ESB.  Allt bar það keim af eindæma dómgreindarskorti og barnaskap.  Fleðulæti eru hegðunarmynztur hundingja, en venjulega uppskera slíkir aðeins fyrirlitningu, enda gekk hvorki né rak með erfiðu kaflana, sem kratana brast þor til að setja í aðlögun.  Árangurinn af "viðræðunum" við stækkunarteymi ESB virðist hafa verið dapurlega lélegur m.v. allar fórnirnar, sem Berlaymont voru færðar og kostnaðinn, sem þetta dæmalausa inngönguferli hafði í för með sér fyrir landsmenn.  Ef á að ræða við ESB, þarf úthugsaða hernaðaráætlun, en Össur mundi ganga beint í snöru ESB, ef hann teldi það stækkunarstjóra ESB þóknanlegt.  Stefan Füle átti ekki í höggi við verðugan andstæðing, þar sem Össur Skarphéðinsson var, heldur sjálfhælinn og sjálflægan svíra án sóknarkrafts á hendur klúbbinum, sem hann sér ekki sólina fyrir.  

Nú hefur Hafrannsóknarstofnun fest sig í sessi, en þá bregður svo við, að hún verður að draga saman seglin vegna fjárskorts.  Þetta er ótækt á sama tíma og ríkið innheimtir ofurskatt af útgerðinni, eins og kunnugt er, undir dulnefninu "veiðigjald".  

Þessi ofurskattlagning er landsbyggðarskattur, sem dregur fé til höfuðborgarsvæðisins á röngum forsendum.  Að verja fénu til að styrkja landsbyggðina réttlætir þó ekki þessa skattheimtu, en það ætti samt að vera lágmarkstillitssemi að veita þessu skattfé í Hafrannsóknarstofnun og hafnir, svo að nokkuð sé nefnt af því, sem tengist beinum hagsmunum útgerðarfyrirtækjanna, stórra og smárra.  

Það er hins vegar örugglega ekki lausn á vandanum að hækka þessa skattheimtu til að auka fjárveitingu til Hafrannsóknarstofnunar, því að skattheimta af framlegð er glórulaus eignaupptaka, ríður minni fyrirtækjum að fullu og dregur úr fjárfestingargetu hinna stærri.  Skattstofninn rýrnar mjög hratt, og þjóðnýtingunni mundi líklega hafa lokið á um 5 árum.  Það er nokkuð vel að verki verið hjá sameignarsinnunum, sem annars klúðruðu flestu, sem þeir tóku sér fyrir hendur, hvort sem það var á Ári drekans eða í annan tíma.  Vinstri menn þola ekki velgengni, heldur bíða ekki boðanna, þegar þeir krafsa til sín völdin, að klófesta umbunina, sem markaðurinn hefur veitt fyrir eljusemi, frumkvæði, áræðni og annað, sem veitir hinum betri forskot á þá lakari.   

Það er þjóðhagslega óhagkvæmt að svelta Hafrannsóknarstofnun, því að hún verður þá að fækka rannsóknarleiðöngrum, en hver leiðangur dregur úr óvissu ráðgjafarinnar, og ráðgjöf um aflamark hefur yfirleitt getað hækkað af þessum sökum.  Þetta heitir að skjóta sig í fótinn og er háttur sameignarsinna, en nú heldur vitleysan áfram, þó að þeir hafi verið settir til hliðar (um langa hríð). Hafrannsóknarstofnun vantar um hálfan milljarð kr, og það er áreiðanlega hægt að selja ríkiseign fyrir þessa upphæð eða að  draga úr framlögum til hinnar botnlausu hítar Íbúðalánasjóðs, sem réttast væri að aflétta ríkisábyrgð á og láta standa á eigin fótum eða falla ella.  Stjórnun þeirrar stofnunar hefur farið í handaskolum og batnaði alls ekki, þegar Árni Páll Árnason veitti henni ráðgjöf sem verktaki. 

Olíukostnaður Hafrannsóknarstofnunar var í fyrra um 8 % af rekstrarkostnaði hennar eða um ISK 200 milljónir.  Þar sem olíuverðið verður vafalítið lægra í ár, skapast hér aukið svigrúm til að halda rannsóknarskipunum úti.  Árið 2011 námu sértekjur stofnunarinnar 44 % af heildartekjum, sem að mestu komu frá Verkefnasjóði sjávarútvegsins, sem sjávarútvegurinn fjármagnar.  Árið 2011 var, að forgöngu vinstri stjórnarinnar, þessi sjóður veiktur stórlega með lögum frá Alþingi, sem fyrirsjáanlega mun stórskerða tekjur Hafrannsóknarstofnunar árið 2014.  Vinstri stjórnin veikti þannig stórlega hagnýtar rannsóknir hins opinbera, sem þó voru kostaðar af hagsmunaaðilum, en kastaði hins vegar úr ríkissjóði auknu fé í metnaðarlitlar og í raun að töluverðum hluta lítils metnar og að sumra mati gagnslausar rannsóknir í Háskóla Íslands, eins og fram kom í grein í tímaritinu Þjóðmálum í desember 2013 og gerð var grein fyrir í greininni Háskólarnir hér á vefsetrinu:

  http://bjarnijonsson.blog.is/admin/blog/?entry_id=1340739    

Fjárveiting úr ríkissjóði árið 2014 til Hafrannsóknarstofnunar mun nema um ISK 1,4 milljarði, og tekjur hennar eru þá áætlaðar ISK 2,5 milljarðar, sem er smáræði í hlutfalli við afraksturinn af starfsemi stofnunarinnar.  Það er alveg ótækt, að starfsemi hennar sé svelt, og Alþingi ætti á vorþinginu 2014 að gera ráðstafanir til að gera Hafrannsóknarstofnun kleift að afla sér meiri sértekna, t.d. með því að bæta úr mistökum þingsins frá 2011 varðandi Verkefnasjóð sjávarútvegsins. 

Hafrannsóknarstofnun þarf um 20 % tekjuaukningu eða um ISK 0,5 milljarð til að geta sómasamlega sinnt rannsóknum í lögsögu Íslands, þar sem lífríkið er nú miklum breytingum undirorpið vegna hlýnunar sjávar.  Dæmi um þessar breytingar er innreið makrílsins í íslenzku lögsöguna, sem étur þar um 3 milljónir tonna úr lífkeðjunni, en ESB vill skammta okkur smánarlegar veiðiheimildir á sem skít úr hnefa án haldbærs vísindalegs rökstuðnings.  Rannsóknir Hafrannsóknarstofnunar eru haldbezti rökstuðningur Íslands í viðureigninni við Noreg og ESB á þessu sviði.

      Íslendingar hafa haldið fornu hlutaskiptakerfi að breyttu breytanda.  Þar með öðlast sjómenn hlut í kvóta útgerðarinnar, verða með vissum hætti meðeigendur, sem hefur áhrif til ábyrgrar umgengni við auðlindina, til betri meðhöndlunar á aflanum og til aukinna afkasta.  Niðurstaðan er sú, að útgerðarmenn geta valið úr dugnaðarforkum og hæfu starfsfólki til sjós og að engar útgerðir í víðri veröld standa þeim íslenzku á sporði hvað framleiðni starfsfólks og fjármagns varðar.  Meðalhásetahlutur er eftir þessu yfir ISK 20 milljarðar, sem í öllum tilvikum er dreift á fleiri en einn starfsmann, stundum tvo.

Þetta afkastahvetjandi launakerfi og góð stjórnun til sjós og lands mynda undirstöðu velgengninnar.  Samt er kerfið umdeilt, og hlutaskiptingin sjálf veldur deilum nú á milli útgerðarmanna og sjómanna.  Hin dæmalausa ofurskattlagning á framlegð fyrirtækjanna í stað hagnaðar þeirra kemur auðvitað við hvikuna og er fallin til að veikja burði starfseminnar og valda deilum um hlutaskiptin.  Þess vegna ber að breyta eðli þessarar skattheimtu og færa hana í venjulegt horf, sem er skattlagning hagnaðar fyrirtækjanna.  Að öðrum kosti er viðhaldið stjórnarskráarbroti Jóhönnustjórnarinnar á atvinnufrelsi útgerðarmanna, stórra sem smárra, því að téð skattlagning á sér hvorki hliðstæðu á Íslandi né í okkar samkeppnilöndum, og hún skekkir (veikir) þess vegna mjög samkeppnistöðu íslenzka sjávarútvegsins, sem er nokkurn veginn það síðasta, sem íslenzk sjórnvöld ættu að gera sig sek um.  Það heitir að saga í sundur greinina, sem þjóðin situr á.   

Þessi skattlagning á að vera almenn, en að auki mætti hugsa sér auðlindargjald, sem kæmi sem 5 % - 10 % viðbót við tekjuskattheimtuna.  Til að veikja ekki um of stöðu sjávarútvegsins hér innanlands verður slíkt auðlindagjald að vera vel skilgreint og ýmsar auðlindir að falla undir það.  Það er fleira auðlind en syndandi fiskur í sjó, t.d. ferðamaðurinn.  Munurinn er samt þar, að engin lög slá eign þjóðarinnar á ferðamanninn.   

Fiskveiðistjórnunarkerfið hefur valdið djúpstæðum deilum í þau 30 ár, sem það hefur verið við lýði.  Sumpart er það vegna rangtúlkunar á hugtakinu þjóðareign í fiskveiðistjórnunarlögunum, sem valdið hefur hugarangri, og sumpart vegna annmarka á lögunum og reglugerðum tengdum þeim, en því miður hefur verið of mikið um bútasaum að hálfu ringlaðra stjórnmálamanna. 

Þjóðareign í skilningi laganna er ekki ríkiseign og veitir landsmönnum engar eignarréttarlegar heimildir, heldur tryggja lögin fullveldisrétt Íslendinga yfir miðunum.  Þetta þýðir, að Alþingi og ríkisstjórn í umboði þess fer með óskoraðan rétt til að stjórna nýtingu miðanna.  Nýtingarrétturinn er háður þessum stjórnunarrétti, sem er yfirréttur.  Stjórnunarrétturinn var erfiðasta hindrunin á leið Íslands inn í Evrópusambandið, af því að téður fullveldisréttur flyzt óhjákvæmilega til ráðherraráðs Evrópusambandsins, sem mundi kosta lagabreytingu á Íslandi, sem seint verður samþykkt.  

Þetta þýðir, að aflamarksákvörðun um hverja tegund flyzt til Brüssel eftir ákveðinn aðlögunartíma frá inngöngu, og framkvæmdastjórn ESB mun áreiðanlega ekki sætta sig við formlegar hindranir á kaupum fyrirtækja á Innri markaðinum á hlutum í íslenzkum útgerðum.  Össur Skarphéðinsson hefur fimbulfambað um úthýsingu þessa valds frá Berlaymont, en það eru einvörðungu hugarórar hans sjálfs, sem stangast á við sáttmála ESB, fordæmi og fullyrðingar kunnáttumanna innanhúss í Berlaymont og utan.  Jafnvel þó að ákvæði um slíka úthýsingu til Reykjavíkur mundi rata í samning, er ekki á vísan að róa með framhaldið, því að Spánverjar eða hvaða aðildarþjóð sem er getur kært allt, sem þeir telja fara í bága við Lissabonsáttmálann eða aðra sáttmála ESB fyrir Evrópudómstólinum.  Hver vill setja fjöregg þjóðarinnar í hendur Evrópudómstólinum ?  Aðeins ómerkingar.  

Annað mál er, hvort núverandi fjárfestingarhindranir eru þjóðhagslega hagkvæmar eður ei.  Viðfangsefnið er að hámarka arðinn af auðlindinni.  Þegar gjaldeyrishöft verða afnumin, munu íslenzkar útgerðir aftur geta fjárfest erlendis.  Þar sem hér er um fjöregg þjóðarinnar að tefla, má telja eðlilegt að beita varúðarsjónarmiðum gagnvart eignarhaldinu, þó að létta mætti á fjárfestingartakmörkunum til reynslu.  Aðalatriðið er alltaf, hver fer með fullveldisréttinn.

Fiskveiðistjórnunarkerfið er ekki gallalaust, og það þarf að sníða af því annmarka, sem draga úr þjóðhagslegri hagkvæmni, en það er ekki hægt að benda á neitt kerfi til nýtingar á takmarkaðri auðlind, sem er þjóðinni hagfelldara í bráð og lengd, gefur betri nýtingu á miðum og fjárfestingum, sem liggja að baki tækjum og búnaði til nýtingar auðlindarinnar.  Sóknarkerfið er t.d. úrelt, vegna þess að nú stýra markaðirnir veiðunum, og þannig fæst hámörkun afurðaverðs.  Sóknarkerfið er barn síns tíma, sem fólk haldið fortíðarþrá hefur hampað, en í þessu kerfi er sjómönnum þrælað út og þeir jafnvel settir í stórhættu í heimskulegu kapphlaupi um fiskinn.     

         

 

 

 

 

 

 

 

  

  

 

 

Háskólarnir

Vetrarhefti tímaritsins Þjóðmála, 2013, kom út skömmu fyrir jól og hefur verið holl jólalesning.  Þar eru þó ekki einvörðungu jólasögur.  Til hrollvekju í tímaritinu má telja grein Einars Steingrímssonar, stærðfræðings og prófessors, "Vondir háskólar, viljalaus stjórnvöld".

Hann staðfestir þar grunsemdir um, að á tímum Katrínar Jakobsdóttur, mennta- og menningarmálaráðherra vinstri stjórnarinnar, ólánlegu og starfalitlu, voru efld til muna Pótemkíntjöld rektors Háskóla Íslands (HÍ) og annarra forystusauða háskólasamfélagsins.  Téð Katrín, sem læzt vera handhafi stjórnmálalegs réttlætis á Íslandi, gerði ekkert róttækt í málefnum hins ríkisrekna háskóla, en stagaði stöðugt í gatslitin Pótemkíntjöld HÍ.  Þó hún færi með utana að lærðan fagurgala um að efla samkeppni um fé úr vísindasjóðum til rannsóknarverkefna í HÍ, þá seig allt á ógæfuhliðina undir stjórn handhafa réttlætisins og ausið var (og er enn) úr ríkishirzlunni í undirmálsverkefni, samkvæmt tilvitnaðri grein prófessors Einars.

Að frumkvæði Kristínar Ingólfsdóttur, rektors, var árið 2006 sett markmið um að koma HÍ í hóp 100 beztu háskóla í heimi án þess að gera nokkuð raunhæft til að ná því, enda eru áhöld um, að þetta markmið sé skynsamlegt fyrir HÍ og eiganda hans.  Hér er um að ræða algerlega óraunhæft markmið, sem mætti e.t.v. kalla montmarkmið, af því að því er flíkað á tyllidögum, en lítið raunhæft gert til að ná því.  Til að ná þessu þarf alvöru rannsóknarvinnu við Háskólann, en ekki ráðningu manna frá rannsóknarfyrirtækjum á borð við Íslenzka erfðagreiningu og fölsun bókhaldsins með því að telja verkefni fyrirtækjanna til verka Háskólans.

 

Í stuttu máli ríkir óhæf klíkustjórn í HÍ samkvæmt téðri grein prófessors Einars, sem hyglir meðalmennskunni og hrekur burt hæfileikafólk.  Þar er undirmálsfólki hrúgað á jötuna án þess að stunda nokkrar rannsóknir, sem undir nafni standa, og þess vegna birtast aldrei neinar vísindaritgerðir eftir þetta starfsfólk Háskólans í viðurkenndum vísindaritum.  Ljótt er, ef satt er, og prófessor Einar fer örugglega ekki með fleipur, því að mat hans er ekki huglægt, heldur hlutlægt og reist á mælanlegum þáttum.  Stjórn Háskólans hlýtur falleinkunn hjá téðum starfsmanni sínum.  Í Mennta- og menningarmálaráðuneytinu er núna unnið undir ábyrgari stjórn en svo að láta þetta viðgangast án þess að hreyfa legg né lið, eins og þó áður tíðkaðist.

Sem dæmi um sóunina skrifar Einar:

"Á Menntavísindasviði Háskóla Íslands eru um 130 akademískir starfsmenn (lektorar, dósentar og prófessorar) og um 20 í slíkum stöðum við Háskólann á Akureyri.  Það eru því um 150 starfsmenn í rannsóknastöðum í menntavísindum við íslenzka háskóla.  Allt þetta fólk fær helming launa sinna fyrir að stunda rannsóknir, og yfirlýst stefna HÍ er að komast í fremstu röð rannsóknaháskóla á alþjóðavettvangi, en það krefst þess, að rannsóknastarf skólans sé hátt metið í alþjóðlegum samanburði."

Einar segir síðan frá, hvernig menntavísindamálum er háttað í Bandaríkjunum, BNA, og ber saman við Ísland:

"Það er því nokkuð ljóst, að á Íslandi eru, hlutfallslega, að minnsta kosti tífalt fleiri á launum við rannsóknir í menntavísindum en í Bandaríkjunum.  Þetta er ein af mörgum sláandi staðreyndum um risavaxna stærð svokallaðs rannsóknastarfs við íslenzku háskólana."

Síðan ber prófessor Einar þetta ofvaxna ríkisrekna "rannsóknakerfi" saman við annað morkið kerfi, sem var sýndarmennskan helber og féll eins og spilaborg:

"Fjöldi þess fólks, sem fær stóran hluta launa sinna greiddan fyrir rannsóknir í íslenzkum háskólum, er jafnfáránlegur og stærð íslenzku bankanna fyrir hrun."

Þetta opinbera sóunarkerfi óx og dafnaði undir verndarvæng Katrínar, fyrrverandi menntamálaráðherra Vinstri hreyfingarinnar græns framboðs, þó að henni væri kynnt vandamálið og bent á lausn vandans.  Núverandi formaður Vinstri hreyfingarinnar græns framboðs getur talað mikið og farið með frasa, en hún reyndist algerlega ófær um að hrinda af stað nokkrum umbótum á ríkisrekstrinum, enda hefði hún þar með veitzt að ormagryfju, sem er ein af undirstöðum VG og rétttrúnaðaráróðri vinstri aflanna í landinu.  Réttlæti téðrar Katrínar, handhafa hins stjórnmálalega réttlætis, er réttlæti þjófsnautarins, sem nýtir fé, sem tekið er frá eigendum þess með valdi, lagavaldi í þessu tilviki, og dreift til annarra að geðþótta handhafa réttlætisins.  

Réttu gæðahvatana vantar í stigakerfi HÍ.  Taldar eru greinar og umfang þeirra, en ekkert mat lagt á gæðin.  Þetta er úrkynjað stigakerfi, sem tíðkast ekki í góðum háskólum.  Til að bæta gráu ofan á svart, fást fleiri stig fyrir birtingu í íslenzku riti en í alþjóðlega viðurkenndu vísindariti.  Með eftirfarandi gefur prófessor Einar stjórnkerfi HÍ falleinkunn:

"Staðreyndin er auðvitað sú, að mikill fjöldi akademískra starfsmanna í HÍ ræður alls ekki við neinar rannsóknir, sem ná máli á þeim alþjóðavettvangi, sem skólinn vill gera sig gildandi á."

Og enn er hnykkt á, svo að ekkert fari á milli mála hjá núverandi mennta- og menningarmálaráðherra, Illuga Gunnarssyni, sem ekki getur látið þetta framhjá sér fara, heldur verður að taka á þessu máli og slá þar með tvær flugur í einu höggi:

1) að spara ríkissjóði fé og 2)

að lyfta Háskóla Íslands upp um nokkur gæðaþrep, svo að vægt sé að orði kveðið. 

Þetta mundi væntanlega bæta gæði kennslunnar fyrir stúdenta, og þjóðfélagið fengi þá vonandi hæfara fólk úr Háskólanum til starfa. 

"Afleiðingin er, að á Íslandi er margfalt fleira fólk á launum en í nokkru sambærilegu landi við að stunda rannsóknir, sem eru einskis virði og sem margar fara beint í þá ruslatunnu, sem flest íslenzk tímarit eru, því að þau eru ólæsileg fyrir meira en 99,9 % viðkomandi vísindasamfélags."

Er þetta rödd hrópandans í eyðimörkinni ?  Við svo búið má ekki sitja.  Hér skrifar vel metinn prófessor við Háskóla Íslands og bendir á vandamálið og á lausn þess, sem fólgin er í, að fræðimennirnir við háskólana, sem greitt fá fyrir vísindastörf, sem vart ná máli á alþjóðlegan mælikvarða og lítið er gert til að kynna alþjóðlega, leggi sig nú fram um að afla fjár til verkefna sinna úr samkeppnisjóðum. 

 

 

 

 

 

 

 

   

Stærðarhlutföll og annar samanburður

Lærimeistari vor í eðlisfræði í MR, Örn Helgason, eðlisfræðingur og prófessor emeritus úr HÍ, ritar fróðlega grein í Fréttablaðið, 21. nóvember 2013, undir fyrirsögninni, "Forseti Íslands og sæstrengur til Bretlands".  Einhverjum orðhengilsmanni kynni að verða á að spyrja, hvað sé eiginlega sameiginlegt með þessu tvennu.  Svarið gæti verið, að báðir séu langir og liggi djúpt. 

Prófessor emeritus, Örn, gagnrýnir með réttu eftirfarandi orð forseta lýðveldisins á orkuráðstefnu Brezk-íslenzka viðskiptaráðsins og Bloomberg fréttaveitunnar í Lundúnum í viku 46/2013:

"... að Evrópubúar verði á næstu árum að gera upp við sig, hvernig þeir ætli að nýta sér þá miklu hreinu orku, sem finnist á norðurslóðum.  Rafstrengur frá Íslandi til Bretlands sé mjög áhugaverður fjárfestingarkostur, og hann segist verða var við mikinn áhuga fjárfesta."

Ekki er ætlunin með þessum pistli að gagnrýna Bessastaðabóndann fyrir þennan boðskap.  Hann hefur leyfi til að slá um sig á erlendri grundu, og gerir í sjálfu sér ekkert gagn þar, nema hann veki athygli á Íslandi.  Í þessu sambandi má halda því fram, að betra sé að veifa röngu tré en öngu. 

Þegar forsetinn nefnir "hina miklu hreinu orku, sem finnist á norðurslóðum", getur hann í sjálfu sér átt við vindorku, sjávarfallaorku, vatnsorku og jarðvarma á og við Grænland og Ísland, en hér skal halda sig við heimahagana og bezt þekktu aðferðirnar til stórtækrar vinnslu raforku, þ.e. jarðgufu og vatnsföll á Íslandi.

Á árinu 2013 mun raforkuvinnsla á Íslandi nema um 18 TWh (terawattstundum).  Á næstu 17 árum, til ársins 2030, verður tæknilega hægt að virkja 17 TWh/a í viðbót af fallorku vatns og varmaorku jarðgufu með sjálfbærum og afturkræfum hætti.  Framleiðslukostnaður þessarar orku miðaður við 7 % ávöxtun á ári er líklega á bilinu 25-45 USmill/kWh, þ.e. samkeppnihæfur vinnslukostnaður m.v. núverandi markað, hvað sem síðar kann að verða.  Raforkuvinnslugeta landsins mun þá nema 35 TWh/a, en tækniþróunin getur reyndar hækkað þessa tölu án aukins umhverfisrasks.  

Téður prófessor emeritus tilfærir í grein sinni, að núverandi raforkunotkun á Stóra-Bretlandi nemi nú um stundir 360 TWh/a eða ríflega tífaldri þekktri hagkvæmri vinnslugetu Íslands.  Um 80 % af þessu rafmagni er unnið úr jarðefnaeldsneyti.  Bretar hafa með öðrum orðum hug á að leysa um 290 TWh/a af hólmi með "endurnýjanlegri" orku.  Þetta er áttföld öll vinnslugeta Íslands.  Þó að Íslendingum byðist að markaðssetja alla sína raforku um sæstrengi til Bretlands, mundu þeir aðeins geta annað 12 % af orkunni, sem Bretar hafa hugsanlega áhuga á.  Þetta eru nú öll ósköpin, sem gumað er af.

Hætt er við, að "hin mikla hreina orka á norðurslóðum", sem fáanleg sé frá Íslandi, hljómi ekki eins og fáein prósent af þörfinni í eyrum Breta.  Á umgetinni ráðstefnu vísaði forsetinn til vitneskju  "um marga fjárfesta, sem hefðu áhuga á að fjárfesta í sæstreng til langframa".  Sízt af öllu skal hér rengja forseta lýðveldisins um þessa vitneskju, en það er alveg öruggt, að þeir verða ekki margir eftir að hafa kynnt sér kostnaðarverð raforkunnar frá Íslandi við sæstrengsenda á Skotlandi, en hann er 170 USmill/kWh m.v. núverandi tækni- og kostnaðarstig mannvirkja, sem til þarf, og á þá eftir að leggja ofan á kostnaðarverðið flutningskostnað á Bretlandi og álagningu eigenda mannvirkjanna fyrir hagnaði af ævintýrinu, svo að 200 USmill/kWh er nálægt heildsöluverði þessarar orku frá Íslandi á Bretlandi.  Það liggur í augum uppi, að mun hagkvæmara er að framleiða ál á Íslandi og fá þannig jafngildisverð fyrir raforkuna 65 USmill/kWh og flytja hana sem ál með skipum til Stóra-Bretlands. 

Hver vill gera samning um kaupskyldu á megninu af flutningsgetu strengsins í 30 ár með svipuðum hætti og eigendur áveranna á Íslandi hafa gert ? Við núverandi aðstæður á orkumarkaði væri gaman að sjá framan í þann fjárfesti.  Ef hann er til, þá verður hann áreiðanlega ekki langlífur á markaði.  Viðskiptahugmyndin um sæstreng frá Íslandi til Bretlands er afleit, enda reist á skýjaborgum um miklu lægri flutningskostnað (jafnvel 40 USmill/kWh hefur sézt slegið fram, auðvitað alveg út í loftið) en nokkur efni standa til, að verði nokkurn tíma raunhæft, og reist á fífldjörfum vonum um stórfelldar niðurgreiðslur úr vösum evrópskra skattborgara á orku frá Íslandi, sem glapræði væri að nota sem grundvöll mikillar fjárfestingar.  Hvers konar ævintýramennska er þetta eiginlega með eigur annarra ?  Þarna leiðir blindur blindan, eins og oft áður, eða leiðir blindur kannski geggjaðan í þetta skiptið ?

Einkennilegur samanburður við "eitthvað annað" hefur skotið upp kollinum í þessari sæstrengsumræðu, sem Landsvirkjun hefur haldið lífinu í alltof lengi.  Þetta má t.d. sjá hjá mannvitsbrekkunum, sem ganga undir því fornfræga nafni Óðinn og skrifa hagspekilega pistla í Viðskiptablaðið.  Óðinn ber brigður á raforkusölusamninga Landsvirkjunar til þessa og fóðrar afstöðu sína gegn langtímasamningum um heildsölu á raforku til iðnaðar með því, að e.t.v. hefði Landsvirkjun getað gert sér hagstæðari samning en raun bar vitni um.  Því til skýringar varpar hagspekingurinn Óðinn fram eftirfarandi dæmisögu:

"Jón sér um að ávaxta fé fyrir Gunnu.  Honum stendur til boða að kaupa tvö mismunandi skuldabréf á þúsund krónur hvort.  Bæði bréfin eru til 30 ára og greiða vexti árlega.  Annað er á markaði og ber 7 % vexti.  Hitt skuldabréfið, sem er jafnáhættusamt og fyrra bréfið, ber hins vegar einungis 3,5 % vexti.  Jón kaupir síðara bréfið."

Þessi dæmisaga er alls ekki gild röksemdafærsla fyrir slæmum samningum Landsvirkjunar fyrir hönd eigenda sinna af þeirri einföldu ástæðu, að það var ekkert annað sambærilegt skuldabréf í boði, hvorki með 7 % ávöxtun né nokkra þá ávöxtun, sem gæfi Gunnu álíka sjóðflæði og eignamyndun og Jón náði fyrir hennar hönd í þessu tilviki.  Ef svo hefði verið, hefðu það verið afglöp eða eitthvað þaðan af verra að hálfu Landsvirkjunar að semja við Alusuisse á sinni tíð, við Elkem, við Alcoa og nýlega við Rio Tinto Alcan, nokkuð sem ekki hefur verið sýnt fram á með rökum, aðeins getgátum og óskhyggju um eitthvað annað, sem alltaf lætur samt standa á sér. 

Þessi málflutningur Óðins og skoðanabræðra og -systra hans er þess vegna argvítug gagnrýni á samningamenn Landsvirkjunar frá upphafi til þessa dags.  Hér gengur enn aftur innistæðulaus málflutningur um "eitthvað annað", sem hefur aldrei raungerzt í raunverulegum samningum, en núverandi stjórn Landsvirkjunar þykist þó hafa í handraðanum hér innanlands auk andvana fæddra viðskiptahugmynda um sölu inn á sæstreng, sem menn ættu að leggja á hilluna og snúa sér þess í stað að verðmætasköpun með framleiðslu á útflutningsvörum hér innanlands.  

Óðinn tekur eftirfarandi upp úr nýlegri skýrslu ráðgjafarfyrirtækisins McKinsey, "Charting a growth path for Iceland":

"Þar kemur fram, að þrátt fyrir að framleiðni vinnuafls í orkuiðnaði sé góð, er framleiðni fjármagns mun minni en í Noregi, og ef það er ekki nógu slæmt, þá er framleiðni fjármagns í orkuvinnslu sú lægsta meðal atvinnugreina í íslenzku atvinnulífi.  Framleiðni fjármagns í næstverstu atvinnugreininni, landbúnaði, er tvöfalt hærri og framleiðni í sjávarútvegi er nærri nífalt hærri, sem skýrir hvers vegna þeir, sem halda, að "auðlindarenta" falli af himnum ofan, benda alltaf á sjávarútveginn, en ekki á orkuvinnslu."

Hér veður Óðinn á súðum, og niðurstaða hans er þess vegna verri en engin.  Norðmenn hafa sáralítið virkjað undanfarið og þess vegna ekki reist nein stór iðjuver undanfarin 40 ár.  Allt púðrið hefur farið í ósjálfbæra olíu- og gasvinnslu úti fyrir ströndum Noregs.  Ljóst er þess vegna, að fjármagnskostnaður í orkukræfum iðnaði og í virkjunum er að meðaltali hærri á Íslandi en í Noregi.  Á Íslandi er enn verið að virkja, og iðnvæðingin stendur enn yfir.  Þess vegna er þar mikill fjármagnskostnaður, en framlegðin hefur hins vegar yfirleitt verið gríðarleg, en auðvitað háð verði iðnvarningsins, þó að Landsvirkjun hafi einnig stóran orkusamning óháðan álverði. 

Atvinnugreinarnar, sem Óðinn skrifar sumpart niðrandi um, hafa verið taldar komnar að endimörkum vaxtar, þó að svo sé ekki í raun.  Þess vegna var hárrétt hjá Viðreisnarstjórninni forðum að skjóta fleiri stoðum undir atvinnulífið með því að fá Alþingi til að samþykkja lagafrumvarp um stofnun Landsvirkjunar og Íslenzka Álfélagsins 1965 og 1966.  Þróun þessarar starfsemi hefur aflað þjóðarbúinu gríðarlegs gjaldeyris og eflt verkmenningu og tækniþekkingu til muna.

Því fer fjarri, að landbúnaður sé kominn að endimörkum sinnar þróunar.  Breyttar aðstæður í heiminum opna honum nýjar og hagkvæmar útflutningsleiðir, og gæti nýi viðskiptasamningurinn á milli Íslands og Kína orðið farvegur mikilla og hagkvæmra viðskipta.  Grænmetisræktarinnar bíða ónumin lönd stórframleiðslu til útflutnings, ef orkufyrirtækin hafa næga víðsýni til að bera til að bjóða aðgengilega samninga um rafmagn og heitt vatn til þessarar starfsemi.  Kornræktin er efnilegur vaxtarbroddur til manneldis, dýrafóðurs og eldsneytisframleiðslu.

Sjávarútvegurinn hefur náð aðdáunarverðum árangri við fullnýtingu hráefnisins, þar sem stefnan er á, að úrgangur verði enginn, allar tegundir verði gjörnýttar.  Breytt lífríki hafsins býður upp á nýtingu nýrra tegunda, og mikil tækniþróun er um borð í fiskiskipunum, hvort sem litið er á leitartæki, veiðarfæri eða meðferð og vinnslu aflans.  Síðast en ekki sízt er svo fiskeldið, sem enn er að slíta barnsskónum, en sé litið til þróunarinnar í Noregi á þessu sviði eru möguleikar á að tvöfalda gjaldeyristekjur sjávarútvegsins með fiskeldi.  Það munar um minna.

Þjóðartekjur á Íslandi eru of lágar og standa þróun landsins fyrir þrifum.  Nauðsynlegt er að auka útflutningstekjur um a.m.k. ISK 200 mia. að raunvirði fram til 2020 til að hér verði viðunandi lífskjör.  Engar varanlegar kjarabætur geta orðið án aukningar útflutningstekna.  Fjárfestingar eru allt of litlar til að þær auki þjóðartekjur, svo að nokkru nemi.  Við þurfum á öllum beinum fjárfestingum frá útlöndum að halda, sem tiltækar kunna að vera.  Það eru ekki margir fjárfestar, sem hafa raunverulegan áhuga á þessum litla markaði, sem hér er á sviði auðlindanýtingar eða annars.  Þess vegna er nauðsynlegt að grípa öll tækifæri, og tímabundnar tilhliðranir til að flýta fyrir eru verjanlegar, þó að markmiðið verði sams konar kjör fyrir alla fjárfesta, t.d. varðandi skattaumhverfið.  Til að þróa atvinnulífið munum við þurfa á allri auðvirkjanlegri orku landsins að halda, hvort sem er til vetnisframleiðslu, álframleiðslu, gróðurhúsa, gagnavera eða annars.  Í fjölbreytninni felst framtíðarkraftur.

Úrtöluröddum og falsspámönnum á borð við McKinsey, sem með gullglýju í augum leyfa sér að kasta fram fjarstæðum á borð við það, að "ef það tækist að tengja orkumarkað á Íslandi við Evrópu, geti arður Íslands af orkusölu orðið álíka og arður Noregs af olíuvinnslu." 

Það er ekki flugufótur fyrir þessari skilyrtu fullyrðingu.  Hún er reist á ranghugmyndum um lágan flutningskostnað rafmagns um streng og tengd mannvirki og einhverju gaspri ráðamanna í Whitehall um langvarandi gríðarlegar niðurgreiðslur úr ríkissjóði Breta fyrir "græna" orku.  Hver nemandi á fyrsta ári í viðskiptafræði getur reiknað það út, að enginn fjárfestir mun ljá máls á slíku í alvöru, því að nægt framboð er á öðrum áhættuminni og arðsamari fjárfestingarkostum.  Það er niðrandi að halda því fram um Íslendinga, að þeir geti ekki skapað meiri virðisauka úr orkunni á samkeppnihæfu verði hér innanlands en aðrir gætu úr sexfalt dýrari orku á erlendri grundu.     

   

 

 

     

 

 

 

 

 

Sæstrengsumræða á villigötum, og þó

Aðeins brot af sæstrengsumræðunni hefur raunverulegt upplýsingagildi fyrir almenning.  Umræðan er draumórakennd og að mestu leyti flatneskjulegar og innantómar vangaveltur um einhvern gríðargróða fyrir orkufyrirtækin, sem selja mundu orku inn á slíkan streng ásamt hvatningu til stjórnvalda um að láta nú ekki deigan síga við hagkvæmniútreikningana. 

Ekkert bitastætt hefur þó enn birzt úr þeirri átt; aðeins er gefið í skyn, að vatnaskil hafi orðið í tækniþróun sæstrengja og markaðsmálum raforku á Bretlandi, en þangað er helzt ætlunin að leggja rafstrenginn.  Allur er þessi málatilbúnaður þó ákaflega þokukenndur, ekkert er fast í hendi og ekki nokkur leið að átta sig á arðseminni út frá upplýsingum Landsvirkjunar og ráðgjafa hennar.  Er það í raun ábyrgðarhluti af einu ríkisfyrirtæki að haga umræðunni með þeim hætti að skapa hástemmdar væntingar í þjóðfélaginu um rétt einn innistæðulausa gullgröftinn í þessu þjóðfélagi.  Olíu- og/eða gasvinnsla á Drekasvæði er af sama toga, en það er önnur saga.

Nú eru forseti lýðveldisins og forstjóri Landsvirkjunar nýkomnir af ráðstefnu í Lundúnum um orkumál og orkusölu frá Íslandi.  Haft er eftir þeim, að einhver kynstur séu í íslenzka orkukerfinu af afgangsorku, sem virkjuð hafi verið verið fyrir stóriðju á Íslandi til að eiga alltaf næga orku handa henni.  Þetta er tóm vitleysa og ósæmilegt af þeim félögum að halda fram jafnaugljósum ósannindum.  Hið rétta er, að raforkusamningar stóriðjunnar skiptast í forgangsorku og ótryggða orku.  Engin dægursveifla og engin árstíðasveifla er í álagi stóriðjunnar, þannig að gríðarlega góð nýtni fæst á fjárfestingar virkjanafyrirtækja, sem selja orku til stóriðju, mun betri nýtni en hjá öðrum viðskiptavinum virkjanafyrirtækjanna. 

Þannig er búið um hnútana í samningum um orku frá vatnsaflsvirkjunum, að í þurrkaárum eða langvarandi bilunartilvikum þá lækkar einfaldlega stóriðjan sitt álag allt niður að forgangsorkumörkum að beiðni orkuseljandans.  Umframafl í kerfinu verður auðvitað að vera fyrir hendi til að mæta álagstoppum og brottfalli rafala út af stofnkerfinu, en það er engin afgangsorka í kerfinu sérstaklega vegna stóriðju, og varaafl og reiðuafl er ekki meira í kerfinu en nauðsynlegt er vegna viðhalds og ófyrirséðra bilana.  Það þarf enga mannvitsbrekku til að átta sig strax á því, að algert óráð er að selja þetta viðbúnaðarafl og -orku úr landi og síðan að reiða sig á hund frá Skotlandi til að sjá fyrir reglunarafli og varaafli.  Einfaldasta áhættugreining mundi leiða í ljós, að áhættan af slíku er of mikil og tjónið vegna vöntunar svo mikið, að slík viðskipti geta ekki borgað sig.     

Eina umtalsverða umframaflið í kerfinu er á Austurlandi í Kárahnjúkavirkjun, en það er líklega vegna þess, að flutningslínur vantar frá Fljótsdal til að nýta þetta afl inn á Byggðalínu og fyrir vaxandi álag sjávarútvegsfyrirtækja á Austurlandi.  Afgangsorkan þarna er þó ekki meiri en svo, að síðastliðinn vetur fór Hálslón niður í neðstu mörk og lá við skömmtun til Fjarðaáls.  Það, sem vantar, er öflug stofnlína, 400 kV, á milli Suðurlands og Norð-Austurlands, Sprengisandslína, til að miðla afli og orku á milli landshluta.  Þar með mundi framleiðslugetan nýtast betur um leið og afhendingaröryggið ykist. Allt tal um sæstreng til útlanda til að "losna við" afgangsorku er fjarstæða og má líkja við að skjóta spörfugl með kanónu.            

Að leggja sæstreng á milli Íslands og Bretlands er mjög slæm viðskiptahugmynd, eins og iðulega hefur verið sýnt fram á á þessu vefsetri og verður nú endurtekið, enda er góð vísa aldrei of oft kveðin, eins og vísnavinir vita.  Að reka mannvirki með allt að 1000 MW flutningsgetu að og frá landinu býður upp á margvíslega tæknilega örðugleika af tagi yfirsveiflna (harmonics), spennusveiflna og tíðnisveiflna.  Hvað gerist t.d. í íslenzka raforkukerfinu, þegar þetta ferlíki rofnar skyndilega frá.  Slíkt getur haft keðjuverkandi áhrif í okkar litla raforkukerfi, sem stórtjón hlýzt af og jafnvel myrkvun stórra landsvæða m.v. reynsluna hingað til af brottfalli álags, sem ekki kemst þó í hálfkvisti við það, sem hér um ræðir.  Hvers vegna er ekki byrjað á að rannsaka tæknilega möguleika og afleiðingar verkefnisins (Technical Feasibility Study) áður en farið er að tala um peningalegu hliðina ? Reyndar er umræðan um peningalegu hliðina svo einfeldningsleg, að gjörsamlega óboðlegt er.  

Hvers vegna í ósköpunum er Landsvirkjun að bauka við þennan fjárfestingarkost ?  Það stendur þó nær Landsneti að rannsaka hann, því að samkvæmt raforkulögunum skal raforkumarkaðurinn vera fjórgreindur á Íslandi í samræmi við tilskipun þar að lútandi frá framkvæmdastjórn Evrópusambandsins, ESB, þ.e.:

1. Vinnsla raforku í hvers konar virkjunum, frjáls markaður 
2. Flutningur raforku, einokunarmarkaður Landsnets, undir eftirliti Orkustofnunar
3. Dreifing raforku, einokunarmarkaður á hverju dreifiveitusvæði
4. Sala raforku; snýr að notendum á samkeppnimarkaði, sem geta valið þann orkuseljanda, sem þeim sýnist, óháð búsetu.

Hér má reyndar bæta við 5. valkostinum, sem eru stórnotendur.  Þeir kaupa raforkuna í heildsölu samkvæmt langtímasamningi við virkjanaeiganda og flutningssamningi við Landsnet og eru bundnir kaupskyldu, en sjá sjálfir um dreifinguna, reka sína eigin rafveitu og eiga ekki viðskipti við smásöluaðilana.  

Landsnet á og rekur meiriháttar aflsæstrengi í íslenzkri lögsögu, t.d. nýja sæstrenginn til Vestmannaeyja, sem var löngu tímabær framkvæmd.  Hvers vegna skyldi eitthvað annað gilda um millilandasæstrengi ?  Það mundi augljóslega þurfa sérlagasetningu um slíkan sæstreng.  Markmið Landsvirkjunar með frumkvæði sínu, þar sem hún byrjar á vitlausum enda, eru óljós og tortryggileg, af því að enginn hefur leitazt við að sýna fram á tæknilegan grundvöll verkefnisins, hvað þá viðskiptalegan. 

Þvert á móti hefur komið fram á þessu vefsetri, að efni með einangrunarþol fyrir nægilega háa rafspennu til að halda orkutöpum innan viðunandi marka er ekki til, og nægilegt togþol er ekki fyrir hendi.  Ekki hefur verið sýnt fram á, hvernig samrekstur 1000 MW sæstrengs við stofnkerfi Íslands á að fara fram án stórfelldrar hættu á spennu- og tíðnisveiflum og jafnvel myrkvun stórs hluta Íslands.  Sýnt hefur verið fram á, að alls enginn viðskiptagrundvöllur er fyrir þessari framkvæmd og verður aldrei m.v. núverandi þróun orkuverðs í heiminum.

Stöðugt er vitnað til Noregs í sæstrengsumræðunni.  Norska raforkukerfið er um tíu sinnum stærra en íslenzka raforkukerfið, og það er tengt við sænska, finnska og rússneska kerfið um stofnlínur.  Að leggja og reka strengi á botni Norðursjávar, sem er hrægrunnur, er miklu minna mál en í Norður-Atlantshafi.  Sæstrengsverkefni Norðmanna eru þess vegna algerlega ósambærileg við sæstrengshugmyndir skýjaglópa á Íslandi.    

Nú berast óljós tíðindi af því, að forsætisráðherra Íslands, og jafnvel forseti lýðveldisins, sem er með góð sambönd á Englandi, enda doktor frá Manchester-háskóla, ef rétt er munað, hafi rætt við áhugasama Breta um fjárfestingu í slíkum sæstreng og orkukaup.  Þá er vonandi loksins kominn vitrænn flötur á þessa umræðu, ef meiningin er að stofna erlent undirbúningsfélag um sæstreng á milli Íslands og Bretlands.  Þetta er slíkt risaverkefni og svo áhættusamt, að opinberir aðilar hérlendis ættu ekki að setja eina krónu í það.  Það er góður mælikvarði á fýsileika verkefnis, hvort alvöru fjárfestar vilja hætta fé sínu í rannsóknir og undirbúning.  Höfundur þessa pistils skal éta hattinn sinn (hann á slíkt höfuðfat), ef þetta verður meira en samkvæmisleikur hvítflibba og ef áhuginn gufar ekki upp, þegar leggja þarf fram umtalsvert fé.  Það er af einhverjum ástæðum verið að hafa fólk að ginningarfífli með því að grípa úr lausu lofti hugmyndir um gullpípu til Skotlands, en sekkjarpípur Skota eru betri fjárfestingarkostur.  Ríkisfyrirtækið Landsvirkjun hefur blásið hér í glæðurnar og haldið þessari umræðu lifandi, en ætti strax að hætta þessum tilburðum, enda komin langt út fyrir sitt verksvið, kastandi fjármunum á glæ.  Slæmir ráðgjafar hafa hagsmuni af að viðhalda vitleysunni.  

Sæstrengsumræðan á Íslandi hefur verið óttalega grunnrist og alls kyns sótraftar þar verið á sjó dregnir.  Þau gleðilegu tíðindi urðu hins vegar fimmtudaginn 31. október 2013, að þá birtu tveir mætir verkfræðingar grein í Fréttablaðinu undir heitinu "Sæstrengurinn".  Látlausari gat fyrirsögn Valdimars K. Jónssonar og Skúla Jóhannssonar ekki verið, en skemmst er frá því að segja, að greinin er efnismikil, sett fram með skýrum og málefnalegum hætti, og hún varpar birtu á viðfangsefnið, enda hefur ekki staðið á minni spámönnum að bera brigður á meginályktanir í greininni, þó að það sé sízt á faglegum nótum gert. 

Höfundar sýna grafískt fram á það, sem höfundur þessa vefseturs hefur fyrir löngu kynnt til sögunnar, að leitni raforkuverðs í Evrópu er niður á við og stefnir niður að hinu auglýsta verði í langtímasamningum Landsvirkjunar, 43 USD/MWh.  Þarf þá frekari vitnana við um fjárhagslegt glapræði téðs sæstrengs ?  Þetta auglýsta verð Landsvirkjunar hefur reyndar aldrei verið rökstutt almennilega opinberlega, en það hefur þegar fælt fjárfesta frá landinu, enda er það út í hött og án skírskotunar til jaðarkostnaðarverðs virkjana Landsvirkjunar, en það er önnur saga.

Á grundvelli þeirra talnagagna, sem tilvitnaðir tvímenningar leggja fram í téðri grein, liggur beint við að reikna út kostnaðarverð raforkunnar, þegar viðskiptavinur tekur við henni á Skotlandi á heildsölukjörum.  Það hefur höfundur þessa pistils gert og fengið út kostnaðinn 167 USD/MWh.  Enginn umframarður er reiknaður inn í þennan kostnað, aðeins hóflegur fjármagnskostnaður og rekstrarkostnaður.  Verðið, sem eigendur mannvirkjanna verða að fá fyrir orkuna til að firra sig tapi, 167 USD/MWh, er algerlega ósamkeppnihæft.  Munurinn á þessu verði og markaðsverði er gríðarlegur, því að kostnaðurinn er a.m.k. tvöfaldur á við markaðsverð nú, sem þar að auki fer lækkandi vegna aukins framboðs á gasi og olíu, sem unnin eru með s.k. setlagasundrun, e. fracking, sem reyndar krefst gríðarlegs vatnsmagns.  Þessa þróun leiddu tilvitnaðir tvímenningar í ljós með tölfræðilegri greiningu sinni. 

Slíkur sæstrengur getur ekki orðið arðsamur í fyrirsjáanlegri framtíð, og hann  mundi hafa mjög slæm áhrif á íslenzkt hagkerfi, yrði hann einhvern tíma lagður, af því að hann þrengir að atvinnutækifærum og verðmætasköpun í landinu.  Alþingi mun aldrei samþykkja jafnfáránlega hugmynd og þá að flytja út störf, sem nýting orkulindanna innanlands gæti skapað.  Um slíkt getur aldrei náðst neins konar sátt.  Málið sameinar þá, sem mála skrattann á veginn við hverja nýja virkjun og línulögn og hina, sem vilja efla alls konar orkunýtingu innanlands frá álverum til gróðurhúsa.

Eftirfarandi forsendur voru notaðar við útreikningana, sem gáfu 167 USD/MWh.  Athugið, að fást verður hærra verð, ef arður á að verða af fjárfestingunum umfram bankavexti:

1. Stofnk. strengs: miaEUR 2,0=miaISK 328,2=miaUSD 2,7
2. Stofnk. tengivirkja, lína, virkjana: miaEUR2,5=miaUSD3,4
3. Rekstrarkostnaður strengs, 8 %: MUSD 216 á ári
4. Rekstrarkostnaður virkjana, lína, tengivirkja, 1 %: MUSD 34
5. Áætluð töp alls 6 % og tapstími 6000 klst/a: MUSD 11
6. Afskriftatími að meðaltali 30 ár og vextir 5 %

Það er mála sannast, að í ár hefur Landsvirkjun nokkuð dregið í land með sæstrengshugmyndir sínar, enda standa á henni öll spjót, þ.á.m. þingmanna, og afleita viðskiptahugmynd.  Valdimar K. Jónsson og Skúli Jóhannsson skrifa eftirfarandi því til sönnunar:

"Á ársfundi Landsvirkjunar, 21. mars 2013, kom forstjórinn óvænt með eftirfarandi yfirlýsingu: "Landsvirkjun mun hvorki leggja, eiga, né reka mögulegan sæstreng."."

Engu er líkara en þessi síðasta sæstrengsvegferð Landsvirkjunar sé algert gönuhlaup.  Hún er komin langt út fyrir sitt lögskipaða verksvið og ætti héðan í frá að láta markaðinum algerlega eftir að afsetja íslenzka orku á erlendri grundu.  Landsvirkjun hefur hingað til látið markaðinum eftir að þróa verksmiðjur til að nýta orkuna hér innanlands.  Hún á þess vegna strax að stöðva öll fjárútlát til sæstrengsvangaveltna, sem eru augljóslega andvana fæddar og algerlega utan hennar verksviðs.  Látum fjárfesta á þessum markaði um slíkt.  Ef þeir koma til Landsvirkjunar og bjóða henni orkusamning til 25-35 ára með 85 % kaupskyldu á einingarverði yfir 30 USD/MWh, þá er hægt að fara að ræða saman um tengiskilmála og viðskiptaskilmála.  Slíkt yrði saga til næsta bæjar.

Títtnefndir tvímenningar fjölluðu um "áhættu vegna bilana" með eftirfarandi hætti:  

"Reynslutölur um allan heim hafa leitt í ljós, að búast má við, að 1000 km kapall í Atlantshafinu milli Íslands og Bretlands muni að öllum líkindum bila einu sinni á ári.  Ef bilun kæmi upp í kaplinum úti á rúmsjó seint að hausti, gæti hugsanlega þurft að bíða vors.  Hvað þá um tekjur af strengnum ?  Til að minnka áhættu mætti verja kapalinn með ýmsum hætti, en óhætt er að fullyrða, að það yrði fokdýrt, sérstaklega ef varnirnar tækju tillit til hættu á hryðjuverkum.  Kannski þyrfti að leggja annan streng til vara ?"  

Nú vaknar spurningin: hvers konar orkusölusamninga er eiginlega verið að fjalla um að hálfu Landsvirkjunar ?  Ef ætlunin er að selja forgangsorku, þá þarf tvímælalaust varastreng.  Ef ætlunin er að selja afgangsorku, þá fæst í mesta lagi 1/3 af forgangsorkuverðinu.  Fyrir fjárfestingar af þessu tagi er full nýting megnið af árinu, a.m.k. 7000 klst/a, alger nauðsyn.  Getur vonlaust verkefni orðið vonlausara ?

Það er kominn tími til, að Alþingi, sem fulltrúi eigenda Landsvirkjunar, hlutist til um, að fyrirtækið leggi allar athuganir og þreifingar að fyrra bragði um sæstreng á hilluna, en þeim er vel komið að ræða á viðskiptalegum nótum við fjárfesta um sölu á raforku inn á slíkan sæstreng.  Eitthvað umfram kurteislegar kvöldverðarsamræður verða það áreiðanlega ekki, því að verkefnið er tæknilega ófýsilegt, enn sem komið er, og verður fjárhagslega dauðadæmt um ófyrirsjáanlega framtíð, eins og hér hefur verið sýnt fram á (q.e.d.).   

 

 

 

             

 

"Hvenær drepur maður mann ?"

Fyrirsögnin er að forminu til lokuð spurning samkvæmt hugarheimi stjórnunarfræðinga, en í eðli sínu er hún galopin og hefur enn ekki verið svarað til hlítar, þó að dómstólar hafi að sínu leyti orðið að taka afstöðu til spurningarinnar í afmörkuðum tilvikum, ein og t.d. í máli Jóns Hreggviðssonar þrátt fyrir óljós málsatvik a.m.k. í þeim búningi, sem Halldór Laxness kaus að búa þeim.  Skáldið tók ekki skýra afstöðu til málsins, en það varð hins vegar yrkisefni þess. 

Þegar að íslenzka sjúkrakerfinu kemur, þarf nú að fara að svara knýjandi spurningum um, hvort hefja eigi dýrar meðferðir á sjúklingum eða halda slíkum meðferðum áfram, þegar litlar sem engar batalíkur eru fyrir hendi, eða lífsviljinn er horfinn.  Líknardauða þarf að móta skýrar reglur um og draga þar dám af því, sem mönnum lízt skárst á í nágrannalöndunum. 

Mikið gjörningaveður hefur staðið um sjúkrakerfið á Íslandi undanfarin misseri, en að hafa orðið heilbrigðiskerfi um það eru öfugmæli, því að fátt virðist heilbrigt við það þessa dagana.  Upplýsingar um, að einn af hverjum 11, sem lagðir eru inn á Landspítala, veikist enn verr þar eða deyi af völdum undirmálsmeðferðar á sjúkrahúsinu, eru ekki uppörvandi.  Þetta er þó svipað hlutfall og víða erlendis, en virðist samt óeðlilega hátt í okkar umhverfi.  Upplýsingar um, að fæstir læknanema vilji leita eftir starfi á Landspítala, eru ógnvekjandi.  Erum við að mennta lækna fyrir útlönd að mestum hluta ?  Miðstýrt einokunarkerfi er komið á leiðarenda.  

Læknar Landspítalans hafa gengið fram fyrir skjöldu og lýst slæmum aðbúnaði, vinnuaðstöðu, húsnæði og tækjabúnaði ásamt ömurlegum vinnuanda.  Þetta hafi nú þegar leitt til dauðsfalla.  Hér er um gríðarlega öflugan þrýstihóp að ræða, sem verður að gæta að sér og sóma sinnar stéttar, þó að hann hafi auðvitað fulla heimild til að gagnrýna vinnustað sinn og lýsa áhættunni, sem bíður fólks, sem neyðist til að nýta sér þjónustu þeirra. 

Stéttir sjúkrageirans láta jafnan sem dauðinn sé hið versta, sem fyrir fólk geti komið, og ausa beri úr ríkissjóði í hina botnlausu hít hins miðstýrða sjúkrakerfis til að forðast dauðann í lengstu lög.  Þetta er ekki lengur réttmætt sjónarmið, þó að það sé í anda Hippokratesar.  Kominn er tími til að endurskoða Hippokrates, þó að hann eigi ekki að afskrifa. Nú er tæknistig sjúkrageirans komið á slíkt stig, að umræða á grundvelli Hippokratesar á kostnað skattborgaranna á ekki við lengur, heldur verður jafnan að bera saman kostnað meðferðarúrræða og líklegan árangur fyrir sjúklinginn á formi lífsgæða og ætlaðrar ævilengingar.  Þetta er kaldranalegt, en gamla aðferðin hefur leitt kerfið í kostnaðarlegar ógöngur, og það er vafasamt frá siðferðilegu sjónarmiði, hvort beiting hátækni og rándýrra lyfja er verjanleg, nema líkur á "verulega bættu ástandi í a.m.k. eitt ár séu meiri en 40 %".   Þetta er erfið umræða, og það, sem er í gæsalöppunum, orkar tvímælis og þarfnast nákvæmra skilgreininga og mats.

Gamla umræðan á grunni Hippokratesareiðsins getur hins vegar ekki leitt til úrlausna á vanda skattborgara, sem verða að standa undir hrikalegu bákni, sem gríðarleg ásókn er í vegna þess, að fólk hefur ekki tekið ábyrgð á heilsufari sínu, ýmsar peningamaskínur hafa komið ár sinni rækilega fyrir borð í kerfi, þar sem fé án hirðis stendur straum af öllu saman, og sjúklingarnir, viðskiptavinirnir, fá ekki einu sinni að vita um allan kostnaðinn.   

Úrlausn á djúpstæðum vanda veitenda, þiggjenda og greiðenda þjónustunnar er, að í stað eins miðstýrðs kerfis verði tvö kerfi hér, þar sem annað er einkarekið og hitt fjármagnað af hinu opinbera, svo að samkeppni um þjónustu og um starfsfólk geti hafizt.  Þetta mundi létta á hinu opinbera, og þessir tveir geirar gætu átt samstarf um verkaskiptingu á formi verktöku á sérhæfðum sviðum.  Það er ekkert á móti því, að þeir, sem keypt hafa sér einhvers konar "heilsutryggingar" eða vilja og geta fjármagnað meðferðir úr eigin vasa, fái til þess tækifæri.  Það mundi aðeins lyfta launum og gæðum starfseminnar á opinberum stofnunum.  Slíkt þykir sjálfsagt víðast hvar í Evrópu, svo að ekki sé nú minnzt á fjarlægari sveitir, en hér umturnast ýmsir, þegar á slíkt er minnzt, þó að ríkiseinokunin leiði augljóslega til upplausnar sjúkrakerfisins.   

Vinstri mönnum hefur með málflutningi sínum um nauðsyn þess að forðast mismunun tekizt í valdatíð síðustu ríkisstjórnar og furðuverka hennar á sviði miðstýringar og "niðurskurðar" tekizt að draga sjúkrakerfið niður í svaðið, eins og allrar einokaðrar og miðstýrðrar starfsemi bíður reyndar.          

Það verður að fara fram vitræn umræða um það, að gefnu þessu tilefni læknanna, hvort nokkur glóra sé í að framlengja tilveru, sem er þjáningarfull og án nokkurrar lífshamingju.  Þó verður að taka fram, að dauðsföll vegna læknamistaka er erfitt að sætta sig við, en komið hefur fram, að 1/11 þeirra, sem fara á sjúkrahús, fara þaðan í verra ástandi vegna læknamistaka og jafnvel með tærnar upp í loft, eins og einn læknirinn orðaði það svo smekklega.  Þetta verður að bæta, ef satt er um íslenzka sjúkrakerfið.

Megnið af kostnaði kerfisins fer í að framlengja útbrunna tilveru með vísindalegum aðferðum og tæknibrellum, sem minna á aðferðir við að halda útslitinni vél gangandi.  Hverjum öðrum en birgjunum er greiði gerður með þessu ?

Bent hefur verið á, að hrein sjúkdómavæðing er í gangi, þar sem engu er líkara en kerfið sé að leita sér að verkefnum.  Upplýst hefur verið, að oft er þá hinn sjúkdómsvæddi meðhöndlaður allsendis að óþörfu og hlýtur fyrir vikið lakari heilsu og aukna vanlíðan vegna meðferðarinnar og aukaverkana hennar.  Ekki má sleppa tímasóuninni, sem sjúkdómavæðingin hefur í för með sér með alls konar rannsóknir við leit að sjúkdómi, þar sem engin einkenni eru fyrir hendi.  Hver græðir á þessu umstangi öllu ?

Þar má nú ekki gleyma lyfjaiðnaðinum, aðalbirgi þessa kerfis, sem vaxið hefur ískyggilega.  Íslendingar eru mestu lyfjaætur í heimi, og verður að skrifa þá óráðsíu að töluverðu leyti á læknastéttina, sem ekki hefur haft bein í nefinu, auðvitað með heiðarlegum undantekningum, til að standa í ístaðinu gegn ásókn í lyfin.  Meintir sjúklingar kæra jafnvel heiðarlega og góða lækna fyrir að verða ekki við frekjulegum kröfum um lyf.  Þá reynir á Landlækni. 

Landlæknisembættið er ein þessara eftirlitsstofnana, sem virðist dansa með og vera til lítils gagns oft á tíðum.  Sum mál og afskipti þess koma kynlega fyrir sjónir, t.d. brjóstapúðamálið, sem var með ólíkindum. 

Aukaverkanir fyrsta lyfs eru stundum verri en fyrstu sjúkdómseinkennin.  Þá er leitað á náðir annars lyfs og svo koll af kolli.  Lyfjaskammtur margra eldri borgara er hrollvekjandi.  Það er eins og litið sé á líkamann og jafnvel sálina (geðlyf) sem einhvers konar vél, sem hægt sé að dytta að með fúski af því tagi að henda í hann (eða hana) verksmiðjuframleiddum óþverra af ólíklegasta tagi.  Líkaminn er ekki gerður fyrir slíka meðferð og lamast eða gefst upp.  Ekki er hægt að lá þeim, sem dettur svikamylla í hug í þessu sambandi.   

Lausnin er fólgin í því, að fólk taki að hugsa meir um það, sem er því sjálfu fyrir beztu, heilsufarslega, en ofgeri ekki líkama og sál herfilega með heimskulegu líferni og kasti svo ábyrgðinni á lækninn sinn, sem á að skrifa upp á "reseptið" fyrir það til að draga úr sjúkdómseinkennunum. 

E.t.v. má þakka þessu ömurlega ástandi sjúkrageirans, að vakning virðist vera á meðal almennings um mikilvægi heilsueflingar með bættu líferni, matarræði og hreyfingu.  "Heilsubók Jóhönnu" - matur, lífsstíll, sjúkdómar", sem Veröld hefur nýgefið út, er dæmi um þetta.  Umfjöllunarefnið þar er: "hvernig getur þú aukið heilbrigði þitt, fyrirbyggt sjúkdóma, öðlast meiri orku og jafnvel dregið úr hraða öldrunar ?"  Þetta er sannkölluð sjálfshjálparbók, og er tímanum ólíkt betur varið við lestur hennar en að hanga á biðstofum lækna, sem stundum með fljótaskrift setja kíkinn fyrir blinda augað og skrifa út lyfseðil.  Jóhanna Vilhjálmsdóttir á mikinn heiður skilinn fyrir framtak sitt og svo er um marga aðra, sem eru lifandi fyrirmyndir almennings um heilbrigt líferni og gott heilsufar, sem slíkur ábyrgur lífsstíll hefur í för með sér.  Slíkt fólk þarf ekkert á læknum að halda, nema það verði fyrir ytri áföllum, slysum o.þ.h. og deyr drottni sínum, þegar þess tími kemur.  Það er ekki hið versta, sem fyrir aldraðan mann eða konu getur komið, og engin ástæða til að forðast slíkt í lengstu lög með því að treina lífið með hátækni, eins og sjúkrakerfið virðist snúast um á köflum.

Mikil umræða hefur spunnizt um nýbyggingar Landspítalans.  Hún er því miður á algerum villigötum, því að aðferðarfræðin, sem beitt er við þetta verkefni, er kolröng.  Arkitektar og skipulagsfræðingar virðast hafa tekið frumkvæðið, eins og aðalatriðið séu byggingarnar sjálfar.  Hér þarf hins vegar allt að koma í réttri röð, ef vel á til að takast.  Að mati höfundar þessa pistils á skipulagninguna að miða við það, að Landspítalinn verði fyrsta flokks háskólasjúkrahús.  Þar munu þá erfiðustu greiningarnar og flóknustu aðgerðirnar fara fram auk sérhæfðustu meðferðanna.  Hönnun þarf að miða við að skapa góða aðstöðu til verklegrar þjálfunar lækningastéttanna.  Þetta þýðir, að allar hefðbundnar greiningar, meðferðir og aðgerðir eiga að fara annars staðar fram. 

Á þessum grundvelli þarf að ákvarða verkferla og tengingu þeirra með flæðiriti.  Erlendir sérfræðingar með reynslu í hönnun háskólasjúkrahúsa ættu að gera drög og starfsfólk Landspítalans að rýna flæðiritið og eiga lokaorðið um það.  Að þessu loknu þarf að ákvarða afkastaþörf hvers undirferlis árið 2040.  Þá tæki við verkfræðilegt mat á því, hvort hagkvæmara er að halda við og/eða breyta núverandi húsnæði fyrir hvert verkferli eða reisa nýja, léttbyggða einingu, sem auðvelt er að breyta og aðlaga nýrri tækni.  Að þessu loknu er verkþáttum forgangsraðað og gerð áætlun um verkframvindu og fjármögnun.  Fyrst á þessu stigi er tímabært að ráða arkitekt að verkinu, því að hér er aðallega um að ræða samstarfsverkefni lækningastétta og tæknistétta, ef vel á að vera.       

Læknakórinn í fjölmiðlum hefur verið fremur eintóna, þangað til í Fréttablaðinu 14. september 2013, að kveður við nýjan tón. Þar skrifar Benedikt Ó. Sveinsson, læknir og sjálfstætt starfandi sérfræðingur í kvenlækningum, greinina: "Er fákeppni að sliga Landspítalann ?" Hann skrifar m.a. um þann tíma fyrir 40 árum, þegar hann var að læra læknisfræði:

"Þá ríkti gullöld í íslenzku heilbrigðiskerfi.  Borgarspítalinn, nýbyggður, vel búinn tækjum og baráttufólki með eldmóð í æðum að koma á fót nýjum spítala, sem yrði betri en hinir spítalarnir.  Landakot og St. Jósefsspítalinn í Hafnarfirði reknir af hugsjón nunnanna með afkastahvetjandi launakerfi fyrir læknana.  Landspítalinn, hinn eiginlegi háskólaspítali, með flesta háskólakennarana í læknisfræði, þar sem auk lækninga voru stundaðar rannsóknir og kennsla í miklum mæli, og Vífilsstaðaspítali, þar sem starfsfólk bjó yfir áratuga reynslu af meðferð lungnasjúkdóma.  Að ógleymdu Fæðingarheimili Reykjavíkur, þar sem heilbrigðar, ófrískar konur, gátu fætt börn sín á sem eðlilegastan hátt, en þó undir öruggu eftirliti reynds starfsfólks." 

Læknirinn lýsir hér að ofan gjörólíku vinnuumhverfi sjúkrageirans á höfuðborgarsvæðinu því, sem nú er við lýði.  Miðstýringarárátta ráðuneytisbúrókrata, þingmanna og ráðherra, hefur leitt til mikils ófarnaðar og farvegs fyrir stöðnun vinnuveitandans og djúprar óánægju starfsfólks, sem á vart í önnur hús að venda en erlenda grund.  Hér er á ferðinni geipileg sóun mannauðs á kostnað íslenzkra skattborgara, sem standa undir Háskóla Íslands og þar með læknadeildinni, en 2/3 afsprengjanna flýja til útlanda eða koma ekki heim eftir sérnámið.  Halda menn, að þetta breytist með nýju, miðstýrðu gímaldi ?  Nei, það verður að leita nýrra leiða, eins og hér hefur verið bent á.

Húsbyggingarmál Landspítalans eru í öngstræti.  Það liggur í augum uppi, að glórulaust er að hefja byggingarframkvæmdir við núverandi aðstæður.  Landið hefur ekki efni á því.  Það verður að heyja varnarbaráttu, sem fólgin er í viðhaldi núverandi húsnæðis, eins og hagkvæmt má telja samkvæmt verkfræðilegu mati, tækjavæðingu og afkastahvetjandi launakerfi, sem bætt getur hag launþega og vinnuveitenda.  Óþarfi er að finna upp hjólið varðandi nýbyggingu, eins og sumir stjórnmálamenn virðast telja þörf á. 

Það er t.d. hægt að flytja inn léttar byggingareiningar húsnæðis, sem hannað er fyrir núverandi tæknistig sjúkrahúsa og sem auðvelt er að breyta og aðlaga tækniþróuninni í sjúkrageiranum.  Það er óþarfi að hafa hjörð arkitakta á jötu við hönnun á húsnæði, sem krefst mikillar sérþekkingar á starfseminni, sem fara á fram þar. Sú sérþekking er eðlilega ekki fyrir hendi hérlendis.

Í lok merkrar greinar sinnar skrifar hinn reyndi læknir:

"Það er kominn tími til, að við horfumst í augu við það, að sameiningar í heilbrigðiskerfinu hafa ekki sparað okkur peninga, heldur skapað það ófremdarástand atgervisflótta og vantrausts, sem við búum við í dag."

Hér kveður við nýjan tón úr ranni læknastéttarinnar á opinberum vettvangi, en pistilhöfundur þykist þess fullviss, að greinarhöfundurinn er síður en svo einn á báti um þessa skoðun sína.  Við leikmanni blasir, að ályktun læknisins, sem vitnað er til hér að ofan, er laukrétt. 

Téður læknir er hins vegar í hlutverki barnsins í ævintýrinu um keisarann, sem hafði unun af að sýna sig sífellt í nýjum klæðnaði og heimtaði að lokum svo fínofinn búning, að klæðskerinn sá sitt óvænna og blekkti hinn hégómlega keisara með því, að "enginn þráður" væri í raun fínast ofna hýjalínið í ríkinu. "Keisarinn er ekki í neinu", hrópaði barnið, og þar með var flett ofan af heimsku keisarans.

Miðstýrt sjúkrakerfi ber dauðann í sér.  Það er kerfisvandinn, sem við er að glíma.  Einokunarsinnarnir hafa næstum gengið af kerfinu dauðu, og nú höktir það áfram.  Áhöfnin flýr hið sökkvandi skip.  Stýri sjúkrakerfisins er laskað, eins og á gamla Bismarck, og þar með eru örlög risaskipsins ráðin.  Skipstjórinn, hinn nýi heilbrigðisráðherra, hefur ýjað að því, að hann skilji, hvað þarf að gera til að fá stýrið í lag.  Hann hefur ekki útskýrt aðferðina, þó að hann hafi viðrað aðferðarfræðina. Hvort hann hefur krafta til framkvæmda á eftir að koma í ljós.  Ef hann ekki reynir til hins ýtrasta, verður skipinu sökkt.  Með góðri tilraun má vonandi sigla skipinu í var.

Það verður að hverfa af braut miðstýringar og einokunar.  Hann (téður skipstjóri, sem er reyndar stýrimaður að mennt) getur leyft einkaaðilum að taka í gagnið skurðstofur, sem nú standa ónotaðar, t.d. í hinni yfirgefnu herstöð á Miðnesheiði, þar sem áhugi var á slíku.  Hann getur líka boðið út ákveðna starfsemi í húsnæði ríkisins, sem nú er ríkisrekin, þar sem ríkið mundi greiða umsamið einingarverð á aðgerð.  Það eru fjölmargar leiðir færar til að brjóta upp miðstýringuna og hleypa fersku blóði inn í starfsemi, sem er að lognast út af vegna atgervisflótta.  Markmiðið á að setja hátt og til þess að ná slíkum markmiðum þarf að laða hæfileikafólkið heim.