Vatn

"Vatn er olía 21. aldarinnar" lýsti iðnjöfurinn Andrew Liveris yfir, en hann er aðalforstjóri efnavinnslurisans Dow.  Segja má, að í efnahagskerfum heimsins gegni vatnið ekki síðra hlutverki en olían.  Eins og með olíuna er nú tekið að gæta skorts á vatni.  Aðalástæðan er hratt vaxandi vatnsnotkun í þróunarlöndum Asíu, þar sem sívaxandi millistétt gerist æ þurftarfrekari.  Frá fjárfestingarbankanum Goldman Sachs hefur komið spá um tvöföldun vatnsneyzlu á hverjum 20 árum.  Þetta kveður bankinn vera ósjálfbæra þróun.  Loftslagsbreytingar eru taldar auka á þennan vanda. 

Mengað vatn er vaxandi og alvarlegt vandamál.  Ábyrgðarlítil iðnvæðing án aðgæzlu og strangra krafna um mengunarvarnir hefur valdið mengun í fátækum löndum á stöðuvötnum og ám.  Framleiðsla á niðurgreiddu lífrænu eldsneyti, t.d. í Bandaríkjunum, hefur stóraukið vatnsþörfina.  Vatn er niðurgreitt víðast hvar í heiminum með sóun sem fylgifiski, eins og venjulega. 

Án vatns hrynur athafnalífið.  Fimm stór matvæla-og drykkjarvöru fyrirtæki í heiminum nota samtals 575 milljarða lítra af vatni árlega, sem er tæplega 0,1 þúsundasti hluti af heildar vatnsnotkun heimsins og um tíföld vatnsnotkun Íslendinga.  Þetta vatnsmagn nægir mannkyninu til framfærslu í einn sólarhring.  Lætur nærri, að Íslendingar noti um sjö sinnum meira af vatni en nemur meðalnotkun á mann í heiminum.  Af þessum tölum er ljóst, að aðgengi vatns er mjög misskipt á milli manna. 

Landbúnaður er sú atvinnugrein, sem langmest notar af vatni, eins og myndin hér að ofan ber með sér.  Á Íslandi er það þó vafalaust iðnaðurinn, sem þurftarfrekastur er til vatnsins.  Ætla má, að á Íslandi séu um þessar mundir notaðir a.m.k. 50 milljarðar lítra af vatni árlega.  Ekki er nóg með, að á Íslandi sé yfrið til af vatni, heldur eru gæðin og á meðal þess bezta, sem gerist í heiminum.  Íslenzka vatnið er heilnæmt og mælingar sýna, að eftirstöðvar við eimun nema innan við tíunda hluta þess, sem algengt er. Ísland er að þessu leyti í einstakri samkeppnistöðu til að laða að sér erlendar fjárfestingar.  Þessi staðreynd hlýtur senn að fara að vega talsvert þungt til hagsbóta fyrir landsmenn.

Raforkuvinnsla er víðast hvar reist á mikilli vatnsnotkun.  Erlendis er megnið af þessu vatni nýtt til kælingar.  T.d. fara 40 % af vatninu, sem tekið er úr lónum og stöðuvötnum í Bandaríkjunum, til kælingar á orkuverum.  Þetta vatn er auðvitað mengunarvaldur, ef því er sleppt, e.t.v. 40°C heitara, út í náttúruna en það var tekið frá henni.  Þessu vandamáli er ekki til að dreifa í vatnsorkuverum, en jarðgufuorkuver eru mörg hver kræf til vatnsins, og þar verður að gæta sérstakrar varúðar til að menga ekki grunnvatnið.  

Segja má, að orkuvinnsla úr jarðhita sé ósjálfbær, ef orkunýtnin er undir 50 %.  Slíkt er einmitt tilvikið, þar sem megnið af gufunni fer til raforkuvinnslu, en lítil sem engin heitavatnsvinnsla til upphitunar á húsnæði á sér stað.  Á þetta benti Skipulagsstofnun ríkisins í úrskurði sínum um Bitruvirkjun, en hagsmunir komandi kynslóða á höfuðborgarsvæðinu eru í húfi, að farið sé að með gát við jarðhitanýtingu á Hellisheiði. 

Margt bendir til, að vatnsauðlind okkar Íslendinga verði verðmætari með hverju árinu vegna loftslagsbreytinga, sem margir kenna við gróðurhúsaáhrif af mannavöldum.  Ekki er fyrirsjáanlegt neitt lát á úrkomu á Íslandi.  Jafnvel sýna spálíkön aukna úrkomu hérlendis á næstu áratugum.  Við eigum að benda fjárfestum á þessa vannýttu auðlind, sem hægt er að nýta með sjálfbærum hætti almenningi til aukinnar hagsældar. 

Eitt form vatnsnýtingar er að virkja fallorku rennandi vatns.  Engan veginn er viðunandi, að háværar úrtöluraddir hægi á þróun vatnsorkunýtingar.  Megnið af lónsstæðum á Íslandi er á örfoka landi.  Samt skal fúslega játa, að sums staðar hafa fagrar gróðurvinjar farið undir vatn, en oftast var þá aðgengi að þeim erfitt.  Vatnsvirkjunum hafa fylgt samgöngubætur, þannig að almenningi gefst betri kostur á að kynnast landi sínu.  Manngerð lón á Íslandi munu vart nokkurn tíma spanna meira en 1 % af landinu.  Útlitslega er bæði um tap og ávinning að ræða.  

Orkuvinnslufyrirtækin skuldbinda sig yfirleitt til mun meiri uppgræðslu lands en nemur landnotkun þeirra.  Vel færi á því, að stórkaupendur raforku mundu í framtíðinni kaupa sér koltvíildiskvóta af skógarbændum þessa lands og legðu þannig grunn að ræktun nytjaskóga á Íslandi.  Ekki færi síður vel á því, að virkjanaeigendur legðu öflugt lið baráttunni við mestu umhverfisvá á Íslandi: eyðimerkurmyndun.    

 

 

Blóraböggull efnahagsþrenginga

Tekið er að sverfa að og blóraböggullinn var auðfundinn. Meðfylgjandi graf er notað til að sýna fram á, að íslenzka krónan er þó ekki orsakavaldur, heldur er gengi hennar háð öðrum hagstærðum.  Þegar ódýrt lánsfé var ekki lengur fáanlegt á fjármálamörkuðum heimsins, færðu spákaupmenn fé sitt til, og þá kom í ljós sterkasti krafturinn, sem virkar á gengi gjaldmiðla til langframa og við þrengingar.  Það er viðskiptajöfnuður landanna.  Bláa línan á myndinni sýnir meðalsamband viðskiptajafnaðar og gengisbreytinga. Athugull lesandi sér strax ("den observante læser innser umiddelbart", eins og stóð í kennslubókunum), að að unnt er að draga nokkurn veginn beina línu frá stöðu Íslands, um Suður-Afríku, Bretland og til Japans.  Þetta þýðir, að gengi íslenzku krónunnar er háð viðskiptajöfnuði í sama mæli og gengi téðra landa.  Með öðrum orðum stafar hið mikla gengisfall íslenzku krónunnar af viðskiptahalla, sem á ekki sinn líka.  Hið mikla gengisfall krónunnar stafar af lögmáli um tengsl viðskiptajafnaðar og gengisbreytinga, en krónan er ekki í neins konar fríu falli sem haldlaus gjaldmiðill, eins og látið hefur verið í veðri vaka.  Afhjúpun þessarar staðreyndar, sem meðfylgjandi graf ber órækan vott um, opinberar jafnframt, að landsmenn geta sjálfir stjórnað genginu, og gengið þarf ekki að vera sveiflukennt.  Það, sem þarf að gera, er að ná jákvæðum viðskiptajöfnuði.  Við sjáum af myndinni, að í öllum löndum með jákvæðan viðskiptajöfnuð við útlönd hefur gengið styrkzt á undanförnu hálfa ári.  Það er ekkert land staðsett í 4. fjórðungi (að neðan hægra megin).  Ef það hefði gerzt hjá okkur, hefði verðbólgan orðið mun minni en ella og efnahagslægðin grynnri.  

Ályktunin, sem af þessu má draga, er sú, að náum við Íslendingar jákvæðum viðskiptajöfnuði, þá verður ekki hætta á gengisfalli, þó að á móti blási, eins og núna.  Með öðrum orðum er jákvæður viðskiptajöfnuður trygging fyrir stöðugleika.  Það er þess vegna eftir gríðarlega miklu að slæðast.  

Núverandi gengisfall krónunnar ásamt gríðarlegum hækkunum á verði eldsneytis, hrávörum og matvælum á alþjóðlegum mörkuðum hafa valdið mikilli verðbólgu á Íslandi.  Við verðum að ná henni niður fyrir markmið Seðlabanka Íslands til að verða samkeppnihæf við önnur lönd.  Það verður mikil þrautaganga.  Falsspámenn hafa haldið því að þjóðinni, að auðveldasta lausnin á vanda hennar sé að ganga í Evrópusambandið og að taka upp evru.  Að uppfylla öll fimm skilyrði Maastricht sáttmálans varðandi evrópska myntsamstarfið er mjög erfitt og mundi kosta miklar fórnir almennings.  

Markmið þessarar vefgreinar var að sýna fram á, að Íslendingum standa aðrir, nærtækari og miklu betri kostir til boða til að ná efnahagsstöðugleika en að ganga í ESB og fórna fullveldi Alþingis og Seðlabanka og verða þannig leiksoppar ráðamanna í útlöndum að nýju.     

ESB á krossgötum

Umdeild stjórnarskrá fyrir ESB er til umfjöllunar hjá aðildarþjóðum Evrópusambandsins.  Ágreiningur þeirra um peningamálastefnuna, t.d. vexti ECB, Evrópubankans í Frankfurt,  gæti gengið af evrunni dauðri, eins og rakið var í Reykjavíkurbréfi Morgunblaðsins, dags. 19. apríl 2008.  Þá bregður svo við í upphafi efnahagslægðar af völdum alþjóðlegrar lánsfjárkreppu, að upp gýs umræða á Íslandi um nauðsyn aðildarumsóknar landsins að ESB, helzt sem fyrst.

Lögspekingar eru sammála um, að stjórnarskrárbreytingar séu forsenda aðildar.  Eðlileg framvinda er þá, að Alþingi fjalli fyrst um þær stjórnarskrárbreytingar, sem nauðsynlegar eru taldar til að heimila þinginu fullveldisframsal til annarra ríkja eða yfirþjóðlegs valds.  Án slíkrar stjórnarskrárbreytingar verður að líta svo á, að ríkisstjórnina skorti umboð til samninga um aðild Íslands að ESB. 

Ekki er líklegt í náinni framtíð, að Alþingi fallist á, að síðasta orðið um mikilvægustu hagsmunamál Íslands verði hjá ráðherraráði ESB, framkvæmdastjórninni í Brussel, Evrópuþinginu eða erlendum ríkisstjórnum.  Það er samt sjálfsagt að láta á þetta reyna á Alþingi þessa kjörtímabils.

Hvers vegna ætti Alþingi að afsala sér fullveldi um skipan mála á Íslandi og innan íslenzkrar efnahagslögsögu ?  Til þess að stíga svo afdrifaríkt skref þarf að sýna fram á með óyggjandi hætti, að auðlindastjórnun ESB sé betur fallin til langtíma afraksturs en auðlindastjórnun Alþingis og að peningamálastjórnun ECB henti íslenzkum atvinnuvegum betur og stuðli að örari vexti efnahagskerfisins en sú innlenda stjórnun, sem Alþingi hlutast til um eða fram fer í skjóli Alþingis.  Í þessum efnum ber að hafa í huga, að ákvörðun um inngöngu í ESB virðist vera nánast óafturkræf.    

Staðreyndir tala sínu máli um téða mælikvarða.  Fiskveiðistjórnun ESB þykir almennt standa hinni íslenzku langt að baki. Íslenzkur sjávarútvegur gæti e.t.v. fengið veiðiheimildir á rýrum miðum innan lögsögu ESB, en yrði þá í staðinn að deila Íslandsmiðum með öðrum.  Engar líkur eru á, að Íslendingum mundi farnast betur, ef síðasta orðið um auðlindanýtingu lífríkis hafsins eða orkulindanna yrði í Brussel.  Í Brussel hefur verið mótuð stefna um verulega aukningu raforkuvinnslu með sjálfbærum hætti.  Mætti eiga von á tilskipun um nýjar sjálfbærar virkjanir innan ESB til að berjast við gróðurhúsaáhrifin, þar sem minni hagsmunum yrði vikið til hliðar fyrir meiri ?  

Það eru ýmsar aðrar ástæður fyrir því, að ólíklegt er, að meirihluti myndist á Alþingi fyrir fullveldisframsali.  Þær eru t.d. af sögulegum toga, og nægir að nefna ártalið 1262 í því samhengi. 

Hagvöxtur hefur verið mun meiri á Íslandi en að jafnaði innan ESB. Hver prósenta í hagvexti hefur gríðarleg áhrif á það, sem verður til skiptanna í þjóðarbúskapinum til lengdar.  Lætur t.d. nærri, að eftir 20 ár verði landsframleiðslan 50 % hærri með 4 % hagvexti en 2 %.  Hagvaxtarmunurinn á Íslandi og evrusvæðinu gæti hæglega orðið meiri en þessi að óbreyttu á næstu áratugum.

Unnt á að vera að reikna það út með viðunandi nákvæmni, hvaða áhrif það hefði á hagvöxtinn á Íslandi að taka upp evru.  Slík líkön eru líklega til í Seðlabankanum og víðar.  Væru niðurstöður slíkra útreikninga fræðimanna þarft innlegg í þessa umræðu.  Er því hér með beint til starfandi Evrópunefndar, þar sem tveir hagfræðimenntaðir Alþingismenn gegna formennsku, að þeir geri gangskör að því að aðlaga eða semja frá grunni hagfræðilíkan, sem getur reiknað út langtímahagvöxt miðað við gefnar forsendur.  Þar þurfa mögulegir stikar að vera íslenzk króna og evra.  Næmnigreining á niðurstöðum þarf að vera möguleg.

Fyrir nokkrum árum rannsakaði fjármálaráðuneyti Bretlands á hvaða gengi Bretum væri hagfelldast að skipta á sterlingspundum og evru, og hvort hagþróun á Bretlandi væri í nægilegum samhljómi við hagþróun evrusvæðisins til að hagstætt gæti orðið fyrir Breta að skipta um mynt.  Bretar komust að þeirri niðurstöðu, að hagsveiflan, sem ákvarðanir Evrópubankans í Frankfurt um vexti og aðrar peningalegar ráðstafanir eru reistar á, væri í of miklu ósamræmi við hagsveifluna á Bretlandseyjum til að gjaldmiðilsskipti væru áhættunnar virði.  Írar eru enn ekki búnir að bíta úr nálinni með þetta. Gjaldmiðilsskipti á Íslandi væru þeim mun hættulegri fyrir hagvaxtarþróun og atvinnustig á Íslandi en á Bretlandi sem munurinn á efnahagssveiflunni miðað við evrusvæðið er meiri á Íslandi en á  Bretlandi. 

Í stað gaspurs um nauðsyn gjaldmiðilsskipta hérlendis þarf að beita vísindalegri greiningu á viðfangsefnið og komast þannig að niðurstöðu um, hvað þjónar langtímahagsmunum landsins bezt.  Einn mikilvægasti mælikvarðinn í því samhengi er hagvöxturinn. 

Aðild Íslands að innri markaði ESB er viðskiptaleg nauðsyn.  Náið samstarf við ESB er okkur stjórnmálaleg, menningarleg og jafnvel öryggisleg nauðsyn.  Að taka upp evru mundi vafalítið greiða enn fyrir viðskiptum okkar við evrulöndin og auka erlendar fjárfestingar á Íslandi.  Vega þessir kostir upp á móti göllunum ? Við erum nú þegar á innri markaði ESB, en sitjum hins vegar ekki við borðið, þar sem ákvarðanir eru teknar í ESB.  Miðað við tillöguna um stjórnkerfisbreytingarnar, sem nú er til umfjöllunar hjá þjóðþingum aðildarlandanna, mundi slík nærvera fulltrúa Íslands sáralitlu breyta um íslenzka hagsmunagæzlu.  Til að gera stjórnkerfi ESB skilvirkara, er verið að auka hlut fjölmennu þjóðanna á kostnað hinna. 

Félagsgjald að þessum klúbbi er ekkert smáræði.  Það gæti á næstu árum nálgast að nema helmingi af árlegum rekstrarkostnaði Landsspítalans, svo að dæmi sé tekið.  Ef aðildin eykur hagvöxt hér, gæti þetta samt orðið arðsöm fjárfesting, en ef enginn hagvaxtarauki yrði af aðildinni, þá væri hér um að ræða þunga byrði á ríkissjóð.  Það er þess vegna brýnt fyrir umræðuna um hugsanlega inngöngu í ESB, að með viðurkenndum, fræðilegum hætti verði hagvöxtur á Íslandi áætlaður innan og utan ESB, með ISK og með EUR.  

Því fer víðs fjarri, að aðild Íslands að ESB geti verið liður í lausn á aðsteðjandi efnahagsvanda.  Ísland er fjarri því að uppfylla kröfur myntráðs Evrópu.  Jafnvel þó að okkur tækist það með spennitreyju á efnahagslífið, eins og t.d. ríkjum Suður-Evrópu tókst að uppfylla tímabundið skilyrðin um upptöku evru, mundi að líkindum ekki líða á löngu þar til hagvöxtur hér mundi stöðvast, eins og nú er að gerast í S-Evrópu, af því að vaxtaákvarðanir Evrópubankans yrðu aldrei í samræmi við þarfir íslenzks efnahagslífs.   

 

 

Bjart í álheimum

Verð fyrir ál og álmelmi er með hæsta móti um þessar mundir.  Þar sem raforkuverð til álveranna fylgir heimsmarkaðsverði á áli að nokkru leyti, er innstreymi gjaldeyris til íslenzkrar orkuvinnslu í meiri hæðum en nokkru sinni fyrr.  Ekki veitir nú af, því að mikill halli er á viðskiptum landsmanna við útlönd.  Hlutfall útflutnings af landsframleiðslu er minna hjá okkur Íslendingum en hjá frændum okkar á hinum Norðurlöndunum.  Brýnasta framfaramál Íslendinga er þess vegna að laða til sín erlendar fjárfestingar, sem skjóta styrkum og varanlegum stoðum undir útflutningsiðnaðinn.   

Spyrja má, hversu viturlegt sé að fjárfesta í miklum mæli í virkjunum, sem reistar eru á grundvelli samninga um orkusölu til álvera.  Því er til að svara, að álið sækir stöðugt í sig veðrið og vinnur nýja markaði.  Meginástæða þess er léttleiki álsins og orkusparandi eiginleikar þess.  Eðlisþungi áls er um þriðjungur af eðlisþunga stáls.  Álið er ekki jafnsterkt og stál og þess vegna þarf álmassa, sem nemur um helmingi þess stálmassa, sem álmelmið leysir af hólmi.  Nú hefur hins vegar verið þróuð aðferð, sem eykur notagildi áls, auðveldar smíði úr áli og minnkar þann álmassa, sem þarf við smíðina niður í um 35 % af stálmassanum, sem leystur er af hólmi. 

U.þ.b. helmingur allra álsteypa er svo nefnd háþrýsti mótasteypa, HPDC ("high pressure die-casting").  Þetta er hagkvæm og fljótvirk aðferð, sem gerir kleift að búa til hluti úr áli með mikilli nákvæmni og með góðri yfirborðsáferð á miklum afköstum, 15-20 s per stykki.  Sá galli er þó á gjöf Njarðar,  að í fæstum tilvikum er unnt að herða þessar álsteypur.  Herzla er hitameðferð málma, venjulega til að styrkja steypta hluti, sem fólgin er í hitun, snöggkælingu og síðan viðhaldshitun, sem stundum stendur dögum saman.  

Hitameðferð steyptra álhluta hefur framkallað sprungur í þeim.  Örsmáar gasbólur verða til í steyptum álmelmum, og springa þær við hitunina með þeim afleiðingum, að rifur myndast í hlutnum.  Ný herzluaðferð álmelma er fólgin í nákvæmu hitaferli, en við lægra hitastig og í mun skemmri tíma en hefðbundnar aðferðir.  Til samanburðar er algengt að hafa hluti í 500°C heitum ofni í 8 klst, en nýja herzluaðferðin krefst aðeins 420°C-480°C í 10-15 mín.  Aðferðin er reist á kísilögnum í álmelminu, sem breyta lögun við að hitna og halda gasfylltum holrýmum í skefjum, svo að þau þenjast ekki út við að hitna.  Hér er tíminn lykilatriðið.  Ef hann er of langur, breytist lögun kísilagnanna of mikið, og sprungur myndast í álinu.  Þó að þetta sé ekki fullkomin herzla, tvöfaldar hún samt styrkleika álmelmisins.

Þessi aðferð sparar orku og hægt er að nýta hana við fjöldaframleiðslu, af því að hún er snögg.  Þumalfingursregla er, að 10 % styrkaukning melmis minnkar efnisþörf um 3 %.  Þess vegna jafngildir þessi aðferð 30 % minni efnisþörf álmelma.  Framleiðslan verður að sama skapi hagkvæmari, og orkusparnaður við álnotkun, t.d. í farartækjum, eykst enn. 

Annar kostur er, að varmaleiðni í hertum hlutum eykst, og þess vegna batnar kæling, þar sem hitamyndun er, t.d. í vélablokkum.  Einnig eykst málmþreytuþolið, þannig að áreiðanleiki álnotkunar batnar.  Allt leiðir þetta til þess, að nýir markaðir opnast fyrir álið, og spurn eftir áli mun fara vaxandi, ekki sízt að hálfu bílaiðnaðarins. 

Plastefni veita álinu samkeppni, en álið er hins vegar mun umhverfisvænna en plast, því að plast er erfitt eða ómögulegt að endurvinna með hagkvæmum hætti.  Álið er hins vegar mjög ódýrt að endurvinna eftir að það hefur verið hreinsað. 

Sú tækniframför í framleiðsluferli áls, sem hér hefur verið lýst, eykur mjög samkeppnihæfni þess og mun þess vegna vafalaust auka markaðshlutdeild þess.  Þessi þróun á markaðinum er enn ein röksemd fyrir því að framleiða og selja enn meiri raforku til vaxandi áliðnaðar á Íslandi og styrkja þar með gjaldeyrisstöðu landsins, sem höfuðnauðsyn er á um þessar mundir.