Seinlæti hjá Landsneti

Landsnet hefur enn ekki tekið neitt róttækt skref í átt að raunhæfri tillögugerð um að leysa brýn flutningsvandamál rafmagns á Norðurlandi.  Það er enn hjakkað í gamla farinu með 220 kV loftlínu í Skagafirði og Eyjafirði. Blekbóndi hefur ekkert á móti slíkri línu, ef valin er skársta línuleið m.t.t. minnstu truflunar á útsýni, en heimamenn sætta sig ekki við slíkt mannvirki við túnfótinn, þótt gamla 132 kV loftlínan hverfi, og þess vegna er það ekki til annars en að tefja brýnt mál að halda þessum valkosti til streitu.

Í frétt Helga Bjarnasonar í Morgunblaðinu þann 27. marz 2017, "Tæknin takmarkar notkun jarðstrengja", kemur fram, að aðeins sé hægt að leggja 12 % fyrirhugaðrar styrkingar Byggðalínu á Norðurlandi í jörðu, þ.e. 37 km af 310 km leið 220 kV línu frá Blönduvirkjun til Fljótsdalsvirkjunar vegna veiks kerfis og hættu á miklum spennuhækkunum og ódeyfðum aflsveiflum á milli virkjana. 

Þessi viðbára orkar tvímælis, því að rýmdaráhrif jarðstrengsins má vega upp með spanspólum á leiðinni.  Sú lausn er þó dýr og óttalegt neyðarbrauð vegna þess og flækjustigs. 

Af fréttinni að dæma eru Landsnetsmenn nú fyrst að rumska eftir harða andstöðu við háspennulínur í byggð, sem íbúunum eru þyrnir í augum, og sveitarfélögin hafa litlar eða engar beinar tekjur af. 

Rumskið hefur leitt til þess, að Landsnetsmenn eru nú að skoða "mótvægisaðgerðir", sem þeir nefna svo, en ganga líklega ekki nógu langt:

"Í kjölfar þessarar vinnu er Landsnet að skoða mótvægisaðgerðir við Byggðalínuna.  Nefnir Magni [Þór Pálsson, verkefnastjóri rannsókna hjá Landsneti] sem dæmi, að kannað verði, hvort hægt sé að setja stóran hluta núverandi Byggðalínu, sem er á 132 kV spennu, í jarðstreng samhliða uppbyggingu nýju línunnar á 220 kV spennu. 

Gamla Byggðalínan mundi þá fá nýtt hlutverk; nýtast meira til að þjóna byggðarlögunum.  Þá gætu minni virkjanir og vindorkuver tengst inn á hana."

Það er gleðiefni, að Landsnetsmenn hafa loksins áttað sig á því, að tímabært er að endurnýja Byggðalínuna með 132 kV jarðstreng.  Það er hins vegar miður, að þeir skuli enn berja hausnum við steininn og telja raunhæft að leggja 220 kV loftlínu um sveitir Norðurlands til orkuflutninga á milli landshluta. 

Nú þarf að huga að nýrri leið til að tengja saman virkjanirnar Blöndu og Kröflu með því að fara "ofan byggða", þ.e. á heiðum sunnan dala Norðurlands.  Framtíðar jafnstraumsjarðstrengur af Sprengisandi mundi þá tengjast inn á þessa samtengilínu helztu virkjana Norðurlands, en styrking samtengingar þessara kerfa er nauðsynleg stöðugleikaumbót í truflanatilvikum. 

Jarðstrengur Byggðalínu með loftlínubútum, 132 kV, mundi tengja saman Hrútatungu í Hrútafirði, Laxárvatn við Blönduós, Blönduvirkjun, Varmahlíð í Skagafirði, Rangárvelli við Akureyri og Kröflu, en tenging Kröflu og Fljótsdals þarf að vera 220 kV og loftlína af fjárhagsástæðum.  Sprengisandsjarðstreng mætti þá fresta um a.m.k. einn áratug, og mun hann þá verða fjárhagslega viðráðanlegri en nú, og ekki vanþörf á þessari styrkingu tengingar raforkukerfa Norður- og Suðurlands, einnig vegna aukinnar flutningsþarfar með auknu álagi raforkukerfis landsins. Þar mun væntanlega verða um jafnstraumsstreng að ræða með flutningsgetu í sitt hvora áttina. 

Forstjóri OR gerði í kvöldfréttatíma RÚV sjónvarps 3. apríl 2017 lítið úr orku- og aflþörf vegna rafbílavæðingar og nefndi Sprengisandslínu í því sambandi.  Hann er greinilega í gufumekki Hellisheiðarvirkjunar, því að hann virðist ekki hafa heyrt af því vandamáli Landsnets og landsmanna allra, að Byggðalínan er fulllestuð, og það er brýnt að ráðast í aðgerðir til að auka flutningsgetu hennar og/eða draga úr flutningsþörfinni eftir henni.  Hið síðar nefnda er hægt að gera með virkjunum fyrir norðan eða nýrri tengingu Norður- og Suðurlands. 

Þá gerir forstjórinn sig sekan um alvarlegt vanmat á orkuþörf rafmagnsbíla, sem gæti stafað af því, að hann leggi orkunýtnitölur bílaframleiðendanna til grundvallar.  Það er algerlega óraunhæft á Íslandi, þar sem bæta þarf við orku til upphitunar, afísingar og lýsingar.  Það er ekki óhætt að reikna með betri orkunýtni en 0,35 kWh/km, og vægt áætlað verður meðalakstur 100´000 rafbíla árið 2030 (þennan fjölda nefndi Bjarni Bjarnason í téðu viðtali) 15´000 km á bíl.  Þessi bílafloti þarf þá a.m.k. 550 GWh orkuvinnslu í virkjunum eða um 65 MW að jafnaði. Þetta er um 15 % viðbót við almenna raforkumarkaðinn í landinu, og að halda því blákalt fram opinberlega, að engin þörf sé á að virkja vegna þessarar viðbótar, er villandi og í raun ábyrgðarleysi. 

Ef tekið yrði mark á slíku, mundi það hafa alvarlegan og rándýran orkuskort í för með sér.  Er forstjórinn "að taka skortstöðu" á markaðnum til að búa í haginn fyrir enn meiri raforkuverðshækkanir ?  Þær hafa orðið tugum prósenta yfir vísitöluhækkunum neyzluverðs síðan 2010 hjá dótturfélögum OR, og það er tímabært að snúa þeirri öfugþróun við. 

 

Hættuleg velgengni

Mannkynið hefur tekið stakkaskiptum frá upphafsskeiði iðnvæðingar til vorra daga, e.t.v. ekki í þroska, heldur í aðbúnaði öllum og lífsháttum. Framfarir í raunvísindum voru forsenda þess upphafs þeirra tækniframfæra, sem oft er kennt við smíði gufuvélar James Watt um 1750.  Hún markaði mannkyninu braut orkunýtingar til að leysa af hólmi vöðvaafl manna og dýra lífsframfæris og verðmætasköpunar. 

Aðalorkugjafinn til að knýja vélar og til upphitunar hvers konar frá þessum tíma og hingað til hefur verið jarðefnaeldsneyti, kol, olía og jarðgas.  Við bruna þessara efna, eins og við bruna á viði fyrr og nú, myndast ýmis skaðleg efni, mengunarefni, slæm fyrir öndunarfæri og aðra líkamsstarfsemi manna og dýra, sót, rykagnir, þungmálmar o.fl., en líka gastegund, sem er ekki mengunarefni, heldur eðlileg og nauðsynleg í andrúmsloftinu fyrir viðgang lífsins, en styrkur hennar í andrúmslofti og uppleyst í vatni hefur margvísleg áhrif. 

Gastegundin, CO2, koltvíildi, hefur safnazt upp í andrúmsloftinu, og styrkur þess hefur vaxið um tæplega 50 % eða um 130 ppm frá því fyrir iðnbyltingu. Styrkurinn er lítill, en aukningin er hlutfallslega mikil og matið áreiðanlegt. Efnagreining á ís úr jökli hefur leitt þetta í ljós.  Eðlisfræðileg áhrif slíkrar uppsöfnunar eru þekkt.  Gasið endurkastar og sýgur í sig hluta af varmaútgeislun jarðarinnar; mun meira en af varmaútgeislun sólar til jarðar (önnur bylgjulengd). Afleiðingarnar eru allt að 1,0°C hlýnun neðstu laga lofthjúps jarðar og hlýnun sjávar á 270 árum með vaxandi stigli. 

Koltvíildið sést ekki, en afleiðingarnar af auknum styrk þess í andrúmsloftinu leyna sér ekki.  Bráðnun jökla, bráðnun íshellunnar á pólunum, hækkandi yfirborð sjávar, auknar veðurfarsöfgar og hitamet víða á jörðunni nánast árlega.  Alvarlegast er, að hækki meðalhitastig á jörðunni yfir 2°C (um aðra gráðu í viðbót), þá losna kraftar úr læðingi, sem geta gert hitastigshækkunina stjórnlausa og óafturkræfa.  Framtíð lífs á jörðunni í sinni núverandi mynd er í húfi.

Í þessu ljósi ætti að vera mikið áhyggjuefni fyrir mannkyn allt, að forseti Bandaríkjanna, mesta stórveldis heims, ætlar að hafa Parísarsamkomulagið frá desember 2015 að engu.  Þetta verður Bandaríkjamönnum til minnkunar.  Það hlálega er, að Donald Trump segir mikilvægara að vernda bandarísk störf en að draga úr losun gróðurhúsalofttegunda.  Þeir, sem þannig tala, skilja ekki, að arðsömum störfum mun óhjákvæmilega fækka mjög við stjórnlausa hlýnun á jörðunni og að kostnaðurinn við að verjast skaðlegum afleiðingum hennar mun kyrkja efnahagslífið. 

Losun vegna starfsemi á landi á Íslandi er mikil á hvern íbúa eða 13,7 t/íb eða 85 % meiri en í Evrópusambandinu, ESB.  Iðnaðurinn losar helminginn af þessu, svo að með því að leggja niður orkusækinn iðnað, kæmumst við undir ESB-meðaltalið.  Það mundi hins vegar ekki leysa úr hinni hnattrænu hlýnun að fórna viðkomandi störfum og verðmætasköpun á Íslandi, því að það er eins víst og 2x2=4, að nýjar verksmiðjur yrðu reistar erlendis í staðinn eða afköstin aukin í eldri verksmiðjum til mótvægis við tapaða framleiðslu hér.  Vegna losunar gróðurhúsalofttegunda í raforkuverum erlendis mundi framleiðsla á sama magni málma erlendis og nú eru framleiddir á Íslandi hafa í för með sér losun á a.m.k. 10 Mt/ár af CO2 ígildi (Mt=milljón tonn), sem er meira en losun allrar landstarfsemi á Íslandi ásamt fiskveiðiflota og losun alls farþegaflugs til og frá Íslandi ásamt flutningum á sjó til samans. 

Þetta vita þeir, sem um þessi mál fjalla innanlands og utan, og þess vegna þurfa Íslendingar ekki að bera kinnroða fyrir því, að losun iðnaðar á gróðurhúsalofttegundum sé mikil og vaxandi hérlendis eða sæti ámæli ábyrgra aðila erlendis.  Þessi starfsemi fellur undir "Emission Trade System"-ETS hjá ESB, sem úthluta mun síminnkandi losunarheimildum, og þurfa losunarfyrirtækin að kaupa sér heimildir, sem umfram eru úthlutunina eða að jafna hana út með ræktun.  Verð er núna innan við 10 EUR/t CO2, en líklegt verð er um 30 EUR/t CO2 að áratug liðnum.  Hagkvæmast verður fyrir viðkomandi fyrirtæki að kaupa sér heimildir á kvótamarkaði á Íslandi, þar sem kvótinn kemur frá bindingu CO2 með ýmiss konar ræktun, t.d. skógrækt. Það væri klókt að gera nú þegar samninga við skógarbændur um slík viðskipti. 

Ræktaður skógur er nú á 430 km2 hérlendis.  Ef hann verður tífaldaður, mun heildarflatarmál skógar útjafna alla losun iðnaðarins á gróðurhúsalofttegundum (það er væntanlega aðeins skógur yngri en frá 1990, sem taka má með í reikninginn).  Það er nægt landrými til þess, því að flatarmál framræsts lands og óræktaðs nemur 80 % af flatarmáli slíks skóglendis, og það ætti að vera talsvert af annars konar landi, söndum og melum, til ráðstöfunar fyrir landgræðslu af ýmsu tagi, t.d. repjuræktun. 

Bleiki fíllinn í "gróðurhúsinu" er millilandaflugið.  Losun gróðurhúsalofttegunda í háloftunum hefur þreföld gróðurhúsaáhrif fyrir hvert tonn útblásturs á við losun á jörðu niðri.  Á árinu 2017 er búizt við 2,4 M ferðamönnum með flugi til landsins.  Ef þeir fljúga að jafnaði 8´000 km alls hver um sig, þarf um 0,48 Mt af eldsneyti í þessa flutninga, og losun gróðurhúsalofttegunda við bruna á því nemur 4,3 Mt af koltvíildisígildum, og varlega áætlað verður þá losun af völdum þessara ferðamanna 4,4 Mt með losun hér innanlands.  Þetta er 85 % af allri losun Íslendinga á sjó og landi, sem sýnir í hnotskurn, að umhverfinu stafar nú um stundir langmest hætta af ferðaþjónustunni, og svo mun verða allan næsta áratug, en eftir 2030 standa vonir til, að orkuskipti geti orðið í flugvélum, t.d. með rafknúnum hreyflum, fyrst í innanlandsflugi og síðan í tvinnflugvélum á lengri vegalengdum.  Þegar ruðningsáhrif einnar atvinnugreinar í atvinnulífinu og umhverfisáhrif eru orðin jafngeigvænleg og ferðaþjónustunnar á Íslandi, þar sem í ár er búizt við 7,2 erlendum ferðamönnum á íbúa landsins, þá hefur vöxturinn verið allt of hraður og tímabært að spyrna við fótum.  Ísland er reyndar nú þegar orðið dýrasta land í heimi, en það toppsæti er mjög óþægilegt að verma.   

Losun Íslendinga og farþegaflugs til og frá Íslandi á gróðurhúsalofttegundum á árinu 2017 verður líklega eftirfarandi í milljónum tonna og sem hlutfall af heild í svigum:

• Iðnaður         2,3 Mt (24 %)
• Landumferð      0,9 Mt ( 9 %)
• Landbúnaður     0,7 Mt ( 7 %)
• Sjávarútvegur   0,5 Mt ( 5 %)
• Millilandaskip  0,3 Mt ( 3 %)
• Úrgangur        0,3 Mt ( 3 %)
• Virkjanir       0,2 Mt ( 2 %)
• Ferðaþjónusta   4,4 Mt (47 %)

Engum blöðum er um það að fletta, að sjávarútvegurinn er sú  grein, sem er til fyrirmyndar á Íslandi um tækniþróun og hagnýtingu tækninnar til bættrar nýtingar hráefnisins og bættrar orkunýtingar, reiknað í orkunotkun á hvert framleitt afurðatonn.  Þannig hefur olíunotkun flotans minnkað úr 207 kt árið 1990 í um 130 kt árið 2016 eða um 77 kt, sem eru 37 %.  Ef tekinn er með olíusparnaður fiskvinnslunnar, hafði sjávarútvegurinn í heild árið 2014 dregið úr losun sinni á gróðurhúsalofttegundum um 43 % samkvæmt nýlegri skýrslu Hagfræðistofnunar Háskóla Íslands fyrir Umhverfisráðuneytið, 16 árum fyrr en markmið Parísarsamkomulagsins tilgreindi 40 % minnkun. Þar munar um, að árið 2014 höfðu fiskimjölsverksmiðjurnar minnkað losun sína um 95 % frá 1990. Það er alveg áreiðanlegt, að sjávarútvegurinn mun ekki láta þar við standa, en það stendur upp á yfirvöldin að ryðja burt nokkrum hindrunum.  Þar er t.d. um að ræða að efla flutningskerfi raforku, svo að það hefti ekki orkuskiptin, eins og það gerir nú, og að efla rafdreifikerfi hafnanna, svo að það anni þörfum skipaflotans fyrir orkunotkun við  bryggju og til að hlaða stóra rafgeyma um borð í framtíðinni. 

Hallveig Ólafsdóttir, hagfræðingur hjá SFS, segir í viðtali við sjávarútvegsútgáfu Morgunblaðsins, 2. marz 2017:
"Þegar tæknin um borð í þessum 12 nýju skipum, sem eru ýmist komin til landsins eða væntanleg, er skoðuð, þá sést, að olíunotkun þeirra er oftast á bilinu 30 % - 40 % minni en hjá gömlu skipunum.  Ekki nóg með það, heldur er oft verið að skipta út tveimur eldri skipum fyrir eitt nýtt."

 Þetta þýðir, að m.v. óbreyttan afla verður olíunotkun nýju skipanna aðeins 33 % á hvert tonn fiskjar af olíunotkun skipanna, sem þau leysa af hólmi, sem er frábær árangur.

Annað svið, þar sem olían verður leyst af hólmi með umhverfisvænum hætti, eru farartæki og vinnuvélar á landi. Þar sýna nú frændur vorir, Norðmenn, fagurt fordæmi.  Í janúar 2017 var helmingur innfluttra bíla til Noregs rafknúinn, alraf- eða tengiltvinnbílar.  Hérlendis er sambærilegt hlutfall aðeins 14 %.  Hver er skýringin á þessari forystu Norðmanna ?

Þeir hafa fellt niður opinber gjöld á rafbíla, sem eru jafnvel hærri en hér.  Eldsneytisverðið þar er hærra en hér, og raforkuverðið er yfirleitt lágt (hækkar þó við lágstöðu í miðlunarlónum), svo að hinn fjárhagslegi hvati bílkaupenda er meiri þar en hér.  Þar að auki hafa norsk yfirvöld verið í fararbroddi við innviðauppbyggingu fyrir rafbílana, og þar eru ekki viðlíka flöskuhálsar í flutningskerfi raforku og hér.  Því hefur heyrzt fleygt, að Norðmenn ætli að banna innflutning dísil- og jafnvel benzínknúinna fólksbíla árið 2025. Miklir opinberir hvatar og hreinar orkulindir raforkuvinnslunnar eru meginskýringin á forystu Norðmanna, og er þó ekki gert lítið úr umhverfisvitund Norðmanna.

Stefán E. Stefánsson skrifar eftirfarandi í ViðskiptaMoggann 23. marz 2017:

"Í nýju mati Alþjóða orkustofnunarinnar kemur fram, að ef takast á að halda hnattrænni hlýnun innan við 2°C fram til ársins 2050, sé nauðsynlegt að auka hlutdeild rafbíla í heiminum þannig, að 70 % allra bíla verði einungis knúin raforku um miðja öldina. Í dag er hlutfallið hins vegar 1 %.  Því er ljóst, að mikið verk er að vinna." 

Erlendis eru a.m.k. 3/4 raforkunnar unnin úr jarðefnaeldsneyti, að hluta til frá Norðmönnum, en Norðmenn hyggjast hins vegar útvega næga raforku fyrir rafbíla sína með gríðarlegum vindmyllulundum, sem spara munu vatn í miðlunarlónunum, en sennilega hækka raforkuverðið. 

Hérlendis hefur verið haldið á lofti villandi sjónarmiðum um, að nóg sé að spara og að ekkert þurfi að virkja til að rafvæða bílaflotann.  Til að leysa alla jarðefnaeldsneytisnotkun í landinu af hólmi, þarf að virkja 6,0 TWh/ár á næstu 50 árum, og það er yfir 30 % aukning á núverandi raforkuvinnslu í landinu. 

Við eigum aðra hagkvæmari og umhverfisvænni virkjunarkosti hérlendis en vindmyllulundi, og það er mikilvægt að loka ekki dyrunum á þá með skammsýnum og þröngsýnum aðgerðum á borð við stofnsetningu þjóðgarðs á öllu miðhálendinu, eins og þingflokkur vinstri-grænna hefur gert að tillögu sinni á Alþingi. Slíkt er alls ekki í þágu umhverfisverndar, enda hafa helztu talsmenn þessarar hugmyndar lofað prísað ferðaþjónustuna sem umhverfisvænan valkost í atvinnumálum landsmanna.  Slíkt vitnar um dómgreindar- og þekkingarleysi, og með tillögu um samfelldan þjóðgarð á öllu miðhálendinu gætir ofurtrúar á miðstýringu og forræði ríkisvaldsins, sem oftast snýst til verri vegar í höndum valdsmanna og leiðir til ófarnaðar áður en upp er staðið.  Fjölbreytileg notkun og skýr ábyrgð sveitarfélaganna er gæfulegri. Landsvirkjun hefur t.d. í umsögn sinni bent á tylft virkjunarkosta, sem fórnað yrði á altari slíks þjóðgarðs, og segir þar ennfremur:

"Landsvirkjun hefur ekki aðra skoðun á því, hvort myndaður verði þjóðgarður, sem kenndur er við miðhálendið, en hann verði afmarkaður með langtíma hagsmuni þjóðarinnar í huga, þ.á.m. þörf okkar fyrir raforku til brýnna eigin þarfa, svo sem samgangna, og til að efla og viðhalda fjölbreytni í atvinnulífi landsmanna, m.a. með því að taka að okkur verkefni, sem annars mundu unnin með aðstoð ósjálfbærrar orkuvinnslu." 

 

 

 

Náttúruauðlind í nauðum

Fiskistofnar í höfum og vötnum heimsins hafa um áratuga skeið látið undan síga vegna of mikillar sóknar og ofveiði, en einnig vegna mengunar.  Hér er um að kenna því, sem enskumælandi kalla "tragedy of the commons" og nefna mætti "harmleik almenningsins", og sannast þar, að það sem allir eiga, það á enginn. 

Í lok síðustu aldar námu veiðar hvers konar fiska og skeldýra yfir 100 Mt/ár (Mt=milljón tonn), en árið 2012 nam aflinn aðeins tæplega 80 Mt.  Var hann úr stofnum, sem metnir voru tæplega 215 Mt, þ.e. afrán veiðimanna var 37 %, sem er mjög hátt m.v. sjálfbæran veiðistuðul, sem fyrir margar tegundir er talinn vera á bilinu 15 % - 25 %.

Vegna rányrkju af völdum allt of mikillar sóknar eru veiðarnar fyrir löngu orðnar óhagkvæmar á heimsvísu.  Þetta eru algeng örlög almenninga.  Lausnarorðið er einkaeignarréttur á auðlindinni eða á afnotarétti hennar.  Þá verða til hagsmunir af að draga úr heildarsókninni til að byggja upp lífmassann og hámarka afraksturinn. 

Stjórnvöld geta hér leikið lykilhlutverk með því að ákvarða aflamark á grundvelli beztu fáanlegu þekkingar.  Varðandi úthöfin vandast málið, því að engin stjórnvöld eiga enn lögsögu þar.  Þá reynir mjög á alþjóðasamstarf og hefur gengið brösuglega. Það er hægt að sýna fram á línulegt samband á milli þess, hversu vel eignarrétturinn er verndaður í mismunandi löndum og hversu vel umhverfið er verndað í sömu löndum. 

Prófessor við Háskóla Íslands, Ragnar Árnason, hagfræðingur, hefur þróað fiskihagfræði og unnið að rannsókn á því fyrir Alþjóðabankann, hvað hægt væri að auka verðmætasköpunina mikið úr fiskistofnum heimshafanna.

Prófessor Ragnar ráðleggur að draga úr sókninni um 44 %, og þá muni lífmassi fiskistofnanna 2,7-faldast upp í tæplega 580 Mt, sem sé hagkvæmasta sjálfbæra staða þeirra.  Hann ráðleggur 16 % nýtingarhlutfall á ári eða hámark sjálfbærs afla tæplega 90 Mt/ár, sem er tæplega 13 % aukning frá núverandi afla.

Mestu umskiptin með þessari breytingu eru í nettó arðsemi veiðanna.  Nú er tap á veiðunum, en þær njóta opinberra styrkja, svo að útgerðirnar sýna 3,0 MUSD/ár í nettó arðsemi á kostnað skattborgara.  Ef fylgt yrði ráðleggingum prófessors Ragnars, telur hann, að nettó arðsemin mundi tæplega þrítugfaldast og verða rúmlega 86 MUSD/ár án niðurgreiðslna. Fyrsta ráðið til að draga úr ofveiði er að stöðva niðurgreiðslur til útgerðanna. Hið opinbera er oft helzti skaðvaldurinn.

Í Morgunblaðinu 9. marz 2017 birtist viðtal við Ragnar Árnason, en þess má geta, að hann var stjórnvöldum hérlendis innan handar við mótun íslenzka fiskveiðistjórnunarkerfisins á sínum tíma, svo að þar réði engin happa og glappa aðferð.  Það leikur ekki á tveimur tungum, að íslenzka fiskveiðistjórnunarkerfið nýtur alþjóðlegrar viðurkenningar fyrir sjálfbærni og skilvirkni, en að auki hefur verið sýnt fram á, að við innleiðingu þess var sýnd sanngirni og meðalhófsreglu var gætt, því að stjórnvöld ýttu þá engum út af miðunum, heldur miðuðu aflahlutdeild við veiðireynslu, eins og er algengast við slíka innleiðingu nú á dögum. 

Grundvöllur að velgengni sjávarútvegsins undir þessu kerfi er sjálfur eignarrétturinn, þ.e.a.s. varanlegur afnotaréttur takmarkaðrar auðlindar.  Útgerðarmenn, sem kaupa sér aflahlutdeild, mega þá eignfæra hann, og hann verður veðsetjanlegur, sem eflir fjárhagslegt sjálfstæði útgerðanna. Reynslan hefur einfaldlega dæmt önnur kerfi, sem komið hafa fram á sjónarsviðið, úr leik. Er það ýmist vegna ofveiði eða slæmrar fjárhagslegrar afkomu útgerðanna. Vítin eru til að varast þau, og stjórnmálamenn ættu að forðast íþyngjandi inngrip í atvinnugrein, sem gengur vel.  Þeir hafa ekki leyfi til að setja grundvallaratvinnugrein í uppnám með því að troða sérsinnaðri og vanhugsaðri hugmyndafræði sinni upp á hana.  Þeir hafa nóg annað þarfara að gera.  Að ýja að því að taka aflóga góss upp hér með stjórnvaldsákvörðun að einhverju leyti stappar nærri sjálfseyðingarhvöt, og verður nú vitnað í prófessor Ragnar: 

"Ég var vísindamaðurinn í þessu verki, en starfsmenn Alþjóðabankans settu skýrsluna í þann endanlega búning, sem Alþjóðabankinn vill hafa á svona vinnu. 

Í framhaldinu hafa forráðamenn Alþjóðabankans kynnt skýrsluna víða um heim.  Þeir eru að berjast fyrir því, að fiskveiðiþjóðir heimsins bæti sína fiskveiðistjórnun.  Með því sé hægt að ná umtalsverðum hluta af þessum miaUSD 83 [hagnaði], sem glatast á hverju ári [samkvæmt niðurstöðu Ragnars].  Það verður ekki gert, nema með því að bæta fiskveiðistjórnun í heiminum, og þar næst ekki umtalsverður árangur, nema með því að taka upp einhvers konar veiðiréttarkerfi.  Á sumum stöðum er hægt að taka upp aflakvótakerfi í líkingu við það, sem við höfum á Íslandi.  Á öðrum stöðum þarf að byggja fiskveiðistjórnun á því, sem kalla mætti sameiginlegan veiðirétt hópa eða byggðarlagarétt.  Slíkur sameiginlegur réttur gæti t.d. verið réttur einstakra fiskiþorpa til að nýta fiskistofna á sínu svæði.  Það er líklegt, að þetta fyrirkomulag geti nýtzt vel í þróunarlöndunum, þar sem erfitt er að koma við aflakvótakerfum, en fiskveiðiþorpin eru hins vegar oft í góðri stöðu til þess að stýra fiskveiðum á sínum svæðum og ráðstafa kvótum úr sameiginlegum fiskistofnum.  Aðalatriðið er, að það þarf að byggja á sterkum réttindum viðkomandi aðila, hvort sem það eru einstaklingar, fyrirtæki eða hópur fiskimanna."

Hér á landi tíðkast byggðakvóti, sem árlega er á valdi hins opinbera. Ráðstöfun hans þarfnast endurskoðunar. Úthlutun hans á báta orkar oft tvímælis veldur þá deilum í byggðarlögum, og það er tímabært að minnka byggðakvótann, þótt 5,3 % hlutfalli heildaraflamarks sé haldið fyrir hina ýmsu "potta", og einskorða byggðakvótann við tímabundnar mótvægisaðgerðir við atvinnulegum áföllum í byggðarlagi, og að byggðakvóti sé einvörðungu til stuðnings "brothættum byggðum", sem Byggðastofnun skilgreinir. 

Nú hefur þeim fækkað, og eru jafnvel teljandi á fingrum annarrar handar, þökk sé gríðarlegri eflingu fiskeldis á Vestfjörðum og Austfjörðum, sem er að snúa til betri vegar öfugþróun byggða, t.d. á sunnanverðum Vestfjörðum.  Ef allt gengur að óskum hjá þessari atvinnugrein, mun hún, ásamt ferðaþjónustu, verða kjölfesta að fjölgun fólks á Vestfjörðum.  Þetta þýðir, að Vestfirðir munu enn á ný bjóða upp á fjölbreytt og samkeppnishæft atvinnulíf og húsnæði verður auðseljanlegt á viðunandi verði. 

Úti fyrir Vestfjörðum eru einnig gjöful fiskimið, svo að þaðan hefur alltaf verið hagstætt að gera út, og svo mun áfram verða.  Á Ísafirði er öflugt tæknisamfélag, svo að framtíð heilbrigðs og fjölbreytts athafnalífs blasir við á Vestfjörðum. Tímabili brothættra byggða lýkur þar sennilega með gagngerum samgöngubótum.

Í lok téðs viðtals við Ragnar Árnason hafði hann þetta að segja um hagkvæmni fiskveiða:

""Síðan gerist það líka, sem er e.t.v. ekki eins augljóst, að ef fiskistofnum er leyft að stækka, verður fiskurinn að meðaltali stærri og yfirleitt verðmætari.  Ofnýttustu stofnarnir í heiminum eru þeir verðmætustu.  Heimsfiskveiðarnar hafa farið úr verðmætum stofnum yfir í síður verðmæta stofna, úr dýrum botnfiskum í uppsjávarfiska, sem eru fæða fyrir botnfiska.  Því er áætlað í skýrslunni, að meðalverð af lönduðum afla muni hækka um 24 %", segir Ragnar [úr 1,26 USD/kg í 1,57 USD/kg].  Um leið geti kostnaður lækkað um 44 %.  Það sé fyrst og fremst vegna þess, að fiskveiðiskipum fækki.  Ragnar segir opinbera styrki til sjávarútvegs eiga verulegan þátt í ofveiði."

 

Arðsemi vatnsaflsvirkjana

Frá Viðreisnarárunum 1959-1971 hefur hugmyndafræðin að baki virkjanastefnu stjórnvalda jafnan verið sú að reisa stórar virkjanir á hagkvæmum virkjunarstöðum og nýta aflgetu þeirra strax að miklu leyti.  Með því að hafa langtímasamning um sölu á megninu af orkugetu viðkomandi stórvirkjunar tilbúinn áður en hún er fjármögnuð, hefur reynzt kleift að lágmarka áhættu og þar með fjármagnskostnað viðkomandi stórvirkjunar, sem skiptir sköpum fyrir raforkuvinnslukostnað virkjunarinnar, en á meginafskriftaskeiðinu nema afskriftir og vaxtakostnaður u.þ.b. 90 % af heildarkostnaði við hverja kílówattstund, kWh. 

Það, sem hékk á spýtunni hjá stjórnvöldum með því að þróa þessa viðskiptahugmynd, var að byggja upp öflugt raforkukerfi og finna leið til að selja almenningi raforku úr þessu kerfi á lágmarksverði og láta virkjunina um leið skila eigendum sínum góðri ávöxtun fjárfestingarinnar.  Þetta hefur tekizt vel með öllum stóru vatnsaflsvirkjununum, þar sem þessari aðferð var beitt, en það virðist hafa farið fyrir ofan garð og neðan hjá sumum, sem síðan verða sér til skammar með því að tjá sig opinberlega um það, sem þeir hafa ekki haft fyrir að kynna sér til hlítar.  Á þessu sviði er allt of algengt, að hver lepji vitleysuna upp eftir öðrum um óarðbærar fjárfestingar og láti eigin fordóma um ráðstöfun orkunnar ráða för.   

Til að tryggja skjóta nýtingu á megninu af fjárfestingunni er nauðsynlegt að semja um raforkusölu við stórnotanda.  Sem dæmi má taka Búrfellsvirkjun #1, sem Landsvirkjun reisti á árabilinu 1966-1972 eftir orkusölusamning við Alusuisse til 45 ára með endurskoðunarákvæðum um raforkusölu til álversins í Straumsvík, ISAL. 

Orkuafhending hófst við frumstæðar aðstæður á miðju ári 1969 frá 2-3 35 MW rafölum um eina 220 kV línu frá Búrfelli til Geitháls og þaðan til höfuðborgarsvæðisins og Straumsvíkur.  Þessi orkuafhending var slitrótt og engan veginn áfallalaus, en hún leysti úr brýnni raforkuþörf almennings á SV-horninu, sem hafði jafnvel mátt búa við skömmtun rafmagns. Álag álversins jókst með fjölgun kera í rekstri, og jafnframt voru fleiri rafalar teknir í notkun í Búrfelli, og árið 1972 varð aflgeta Búrfellsvirkjunar 210 MW og álag ISAL 140 MW.  Afgangurinn fór smám saman allur til almenningsveitna.  Með þessu móti fékkst mjög góð nýting á virkjunina frá upphafi.   

Nú eru bráðum liðin 48 ár frá gangsetningu Búrfellsvirkjunar; lán frá Alþjóðabankanum og öðrum vegna Búrfellsvirkjunar eru fyrir löngu upp greidd, og virkjunin er að mestu afskrifuð, fjárhagslega, en það er samt ekkert lát á orkuvinnslu hennar, og orkuvinnslugetan getur með góðu viðhaldi hæglega haldizt í eina öld. Uppsett afl virkjunarinnar hefur verið aukið í 270 MW, og hún er yfirleitt rekin á fullum afköstum. 

Þar sem vinnslukostnaður raforku í Búrfellsvirkjun er núna nánast einvörðungu fólginn í rekstrarkostnaði virkjunarinnar, má ætla, að hann nemi aðeins um 0,5 kr/kWh.  Ef til einföldunar er gert ráð fyrir, að allar tekjur virkjunarinnar komi frá ISAL, sem nú orðið kaupir um 40 % meiri orku af Landsvirkjun en Búrfell #1 getur framleitt, þá nema tekjur virkjunarinnar um 3,9 kr/kWh, sem þýðir, að hagnaður hennar er 87 % af tekjum, og nemur í peningum 7,5 miaISK/ár.  Lán vegna Búrfellsvirkjunar voru greidd upp á 25-30 árum, og það þýðir, að hún verður hreinræktuð gullmylla í a.m.k. 70 ár, ef svo fer fram sem horfir. 

Þetta er afkomusaga fyrstu stórvirkjunarinnar á íslenzkan mælikvarða, og hið sama gildir um þær allar.  Það er villandi að líta á augnabliksstöðu virkjunarfélagsins, Landsvirkjunar, sem enn stendur í uppbyggingarferli virkjana, og fjargviðrast síðan út af lítilli arðsemi fyrirtækisins. Eiginfjárhlutfallið er þó komið yfir 45 %. Þeir, sem gera sig seka um vanmat á arðsemi raforkukerfisins af þessu tagi, falla í þá gryfju að horfa framhjá eðli vatnsaflsvirkjana.  Þeir hafa sumir horft út fyrir landsteinana og borið afkomuna saman við afkomu orkuvera, þar sem meginvinnslukostnaður er rekstrarkostnaður vegna jarðefnaeldsneytis. Útgjöld slíkra orkuvera eru aðallega háð eldsneytisverði, en nú er tekjuhlið þeirra reyndar í uppnámi vegna offramboðs á raforku og niðurgreiddra vind- og sólarrafstöðva. Líklega er arðsemi eiginfjár Landsvirkjunar af þessum sökum orðin hærri en flestra raforkufyrirtækja innan ESB.

Þessu árangursríka íslenzka viðskiptalíkani á raforkusviðinu er hægt að halda áfram á meðan samið er um nýja raforku til stórnotenda.  Ef ekki er samið við slíka, blasir við, að hagkvæmara verður að ráðast í smærri virkjanir, sennilega 50-100 MW vegna orkuskiptanna, því að dýrast af öllu er að virkja og hafa ekki not fyrir fjárfestingarnar árum saman. Óhjákvæmilega verður að selja orku frá nýjum virkjunum á hærra verði en frá gömlum virkjununum, en heildarvinnslukostnaður kerfisins hækkar ekki vegna mótvægis frá lækkandi kostnaði með lækkandi afskriftum og vaxtakostnaði eldri virkjana, svo að engin raunveruleg þörf er á hækkun raforkuverðs til almennings. 

Jarðgufuvirkjanir eru allt annars eðlis en vatnsaflsvirkjanir, og reynslan hérlendis sýnir, að álagsþol viðkomandi jarðgufuforða er undir hælinn lagt.  Ef afkastagetan fellur hratt eftir gangsetningu virkjunar, situr virkjunareigandinn uppi með offjárfestingu og háan árlegan rekstrarkostnað vegna gufuöflunar og niðurdælingar vökva.  Þetta hefur varanleg og slæm áhrif á afkomu jarðgufuvirkjunar, sem getur aldrei jafnazt á við afkomu vatnsaflsvirkjunar.  Í raun er það einokunarstarfsemi hitaveitunnar, sem bjargar afkomu jarðgufuvirkjunar, sem bæði selur rafmagn og heitt vatn, ef gufutakan reynist ósjálfbær.  Það er nauðsynlegt að fylgja jafnan beztu þekkingu, þegar jarðhitanýting er skipulögð, eins og á öllum öðrum sviðum. 

Elías Elíasson, fyrrverandi sérfræðingur í orkumálum hjá Landsvirkjun, þekkir gjörla viðskiptalíkanið, sem hér hefur verið gjört að umfjöllunarefni.  Hann ritaði 15. marz 2017 grein um þetta viðfangsefni fyrr og nú í Morgunblaðið, "Í leit að vanda":

"Þeir, sem gerðu gömlu stóriðjusamningana, vissu vel, hvað þeir voru að gera.  Þá voru gerðir samningar til 20 ára, sem borguðu upp virkjanir, sem mundu endast í 100 ár.  Þá þótti líka sjálfsagt, vegna minni áhættu, að krefjast minni arðgjafar af vatnsorkuverum en öðrum atvinnurekstri.  Menn sáu fram á það, að þótt arðgjöfin væri lág fyrstu árin, mundi hún hækka, þegar skuldir virkjunarinnar væru horfnar, og stundum haft í flimtingum, að stóriðjan mundi standa undir kerfinu og almenningur fá frítt rafmagn."

Þetta er sama viðskiptahugmynd og blekbóndi lýsti hér að ofan og tók dæmi af Búrfelli #1 til að varpa ljósi á, að hún hefur heppnazt vel og er ekki bara orðin tóm.  Síðar í greininni skrifar Elías:

"Almenningur lítur þannig á orkufyrirtækin, að þau séu stofnuð og rekin til að ná í þessa orku, sem náttúra okkar býður upp á, breyta henni í rafmagn og flytja þannig inn á heimilin.  Orkufyrirtækin eru þannig þjónustufyrirtæki, en þau mega engu að síður vinna meiri orku úr auðlindinni og selja til stóriðju, svo lengi sem þau geta grætt á því og valda ekki hækkun almenns orkuverðs.  Þessa sýn almennings á raforkufyrirtækin og starfsemi þeirra þarf að virða."

Þennan boðskap hefur blekbóndi predikað ótæpilega á þessu vefsetri.  Ætla má, að stór hluti þingheims sé sama sinnis.  Hann ætti að reka af sér slyðruorðið og semja og samþykkja þingsályktun, sem feli iðnaðarráðherra og fjármála- og efnahagsráðherra að leggja drögin að eigendastefnu fyrir fyrirtæki ríkisins á þessu sviði, sem stjórnum fyrirtækjanna verði gert að innleiða og framfylgja.  Eins og dæmin sanna, er ekki vanþörf á því. 

Í lok greinarinnar skrifar Elías:

"Á sínum tíma var almenningi sagt, að orkusala til stóriðju mundi skila lægra almennu orkuverði.  Ef svo er gengið á auðlindina, að meiri sala til stóriðju hækkar orkuverð til almennings, þá er komið nóg.  Orkufyrirtækin eiga skilyrðislaust að virkja, þegar almenning vantar rafmagn.  Sé almennt orkuverð of lágt, má nýta auðlindarentuna til fjárfestinga.  Stjórnmálamenn verða síðan að þræða reglugerðafargan ESB; til þess eru þeir ráðnir."

Að nýta auðlindarentuna til orkuöflunar fyrir almenning er sama stefna og blekbóndi boðaði hér að ofan, þ.e. að notfæra sér lágan vinnslukostnað afskrifaðra virkjana til að vega upp á móti hækkunarþörf til almennings vegna hærri orkuvinnslukostnaðar frá nýjum virkjunum. 

Þetta er hins vegar þveröfugt við það, sem núverandi forstjóri Landsvirkjunar hefur gerzt talsmaður fyrir.  Hann hefur boðað auknar arðgreiðslur til eigandans og hækkað raforkuverð til stóriðju og almennings.

Það er engum blöðum um það að fletta, að almenningi á Íslandi, þ.e. heimilum og fyrirtækjum án langtímasamninga, kemur það mun betur, að raforkuverði verði áfram haldið lágu en tugmilljarða ISK arður verði árlega greiddur í ríkissjóð eða í vasa framtíðareigenda.  Þetta er almenningi sérlega mikilvægt á tímum orkuskipta. Um 2025-2030 mun Landsvirkjun geta hvort tveggja; að halda orkuverði lágu og greiða yfir 10 miaISK/ár í "Stöðugleikasjóð". 

Af allt öðru sauðahúsi en téður Elías eru 2  höfundar greinarinnar, "Orkuáhersla ferðamálaráðherra", sem fengu hana birta á sömu blaðsíðu og samdægurs og grein Elíasar.  Þeir hafa allt á hornum sér varðandi raforkugeirann á Íslandi og leiða nú til vitnis danska ráðgjafarfyrirtækið Copenhagen Economics, sem Landsvirkjun fékk nýlega til að skrifa fyrir sig skýrslu í óburðugri tilraun til að skjóta stoðum undir áróður sinn um nauðsyn raforkuverðshækkunar á Íslandi, því að annars mundi enginn nenna að virkja fyrir almenning.

Tvímenningarnir segja dönsku ráðgjafana hafa svarað tveimur spurningum:

"Annars vegar um, hvort orkuöryggi á Íslandi væri tryggt og hins vegar, hvort verðmætasköpun orkugeirans sé nægileg. Svar dönsku ráðgjafanna við síðari spurningunni var á sömu leið og annarra, sem eitthvað hafa rannsakað orkugeirann; arðsemi hans er óásættanleg."

Þarna kveða háskólaprófessorarnir upp sleggjudóm, sem ætti að varða bæði kjóli og kalli, því að sannleiksleit hafa þeir augljóslega ekki að leiðarljósi, heldur sjá þarna færi á að skjóta falsrökum undir fordóma sína gegn vatnsaflsvirkjunum og sölu á orku frá þeim með langtímasamningum til  iðnfyrirtækja. 

Það eru sem sagt ósannindi að halda því fram, að allir, sem kynnt hafa sér raforkugeirann af hlutlægni hafi komizt að þeirri niðurstöðu, að arðsemi hans sé og hafi verið "óásættanleg".  Er óásættanlegt, að starfsemi skili venjulegri arðsemi, að teknu tilliti til áhættu fjárfestingarinnar, fyrstu 30 ár starfseminnar og um 85 % hagnaði næstu 70 árin ? 

Hvað telja þessir prófessorar óásættanlegt við starfsemi, sem útvegar viðskiptavinum sínum ódýra og nauðsynlega þjónustu á samkeppnishæfu verði m.v. útlönd og skilar eigendum sínum þar að auki bullandi gróða yfir starfstíma sinn ?  Ætla menn ekki að fara að láta af þeim einfeldningslega ósið að lepja bullið hver upp eftir öðrum ?

Téðir prófessorar, sem telja sig eiga erindi við almenning með birtingu greinar í víðlesnu dagblaði, skilja augljóslega ekki þá hugmyndafræði, sem góður árangur íslenzka raforkugeirans er reistur á og lýst er í þessari vefgrein.  Þeir eru algerlega úti að aka með því að tönnlast á skuldum geirans, sbr eftirfarandi tilvitnun í grein þeirra:

"Sú fallvatnsorka, sem seld hefur verið til stóriðju, hefur skilað óverulegum hagnaði og fyrirséð er, að hún mun ekki gera það, nema dregið verði úr skuldsetningu raforkufyrirtækjanna.  Núverandi stórnotendur borga ekki hærra verð, enda ekki skuldbundnir til þess.  Árið 2016 skulduðu Landsvirkjun, Orkuveita Reykjavíkur og HS Orka miaISK 487,5, sem er nærri hálf önnur milljón á hvert mannsbarn í landinu."

Þarna sést svart á hvítu, að tvímenningarnir botna ekkert í því, sem þeir skrifa um, því að fullyrðingin í fyrstu málsgreininni er algerlega úr lausu lofti gripin, eins og sýnt hefur verið fram á í þessari vefgrein, og til þess eins sett fram að koma níðhöggi á íslenzka raforkugeirann.  Auðvitað er hann skuldsettur.  Það leiðir af eðli máls, en hann stendur mjög vel undir skuldum sínum, enda er framlegð vatnsaflsvirkjana yfir 80 % af tekjum, og greiðslugeta Landsvirkjunar, sem er aðalseljandi orku til iðnaðar, mæld í Skuldir/EBITDA=6,5 árið 2016, sýnir, að fyrirtækið ræður mjög vel við skuldir sínar. 

Tvímenningarnir leggja illt eitt til s.k. stórnotenda raforku, og halda því fram, að samningar við þá séu óhagganlegir.  Það er líka rangt hjá þessum prófessorum, eins og dæmin sanna með ISAL, Norðurál og Elkem (Járnblendifélagið).   

Nú reisir Landsvirkjun tvær virkjanir á sama tíma og greiðsluflæði fyrirtækisins dugar til að fjármagna þær.  Það er þess vegna of seint í rassinn gripið hjá hinum utanveltu prófessorum að boða það hjálpræði Landsvirkjun til handa að hætta að virkja til að skuldirnar lækki.

Í téðri grein tvímenninganna, sem rituð er af miklum vanefnum, eins og sýnt hefur verið fram á, reka þeir hornin í nýjan ráðherra ferðamála, iðnaðar og nýsköpunar, Þórdísi Kolbrúnu Reykfjörð Gylfadóttur:   

"Þórdís K.R. Gylfadóttir, ráðherra iðnaðar-, en einnig ferðamála og nýsköpunar, ávarpaði morgunverðarfundinn og sagði: "Í stuttu máli þá verður ekki annað sagt en við leggjum okkur mjög fram við að kanna til hlítar, hvort hægt sé að finna einhverjar ástæður til að virkja ekki."  Ekki er hægt að líta svo á, að þessi orð snúi að þeim orkuskorti, sem blasir við á svæðum utan suðvesturhornsins.  Ef hann er vandinn, þá er hann auðleystur með uppbyggingu dreifikerfis."

Ja, nú setti fjandinn  heldur betur upp á sig skottið.  Í fyrsta lagi blasir orkuskortur við.  Skýrt merki um það er, að verð á ótryggðri orku hefur margfaldazt, sem er fyrsta viðleitni orkuvinnslufyrirtækjanna til að draga úr raforkunotkun.  Í öðru lagi blasir við ný raforkuþörf vegna orkuskiptanna.  Ef fjöldi rafbíla árið 2025 verður 25 % af heildarfjölda fólksbíla og jeppa (í Noregi verður hann þá yfir 50 %), þá munu þeir þurfa tæplega 400 GWh, sem er 10 % aukning á almennri raforkunotkun í landinu.  Til að leysa allan innflutning á jarðefnaeldsneyti af hólmi, 800 kt/ár, þarf 6 TWh/ár af raforku, sem er um þriðjungsaukning á heildarraforkunotkun í landinu.  Að gera lítið úr orðum ráðherrans um hindranir á vegi nýrra virkjana vitnar um skilningsleysi höfundanna á þeim mikilvægu og miklu verkefnum, sem framundan eru í þessum efnum. 

Þeir láta eins og hægt sé að leysa úr orkuskortinum, sem hrjáir flesta landshluta, með einu pennastriki.  Staðreyndin er hins vegar sú, að styrking flutningskerfisins, 66 kV og ofar, er langt á eftir áætlun, Byggðalína er víða fulllestuð, og enginn veit, hvort af bráðnauðsynlegri tengingu Norður- og Suðurlands getur orðið vegna andstöðu við framkvæmdir af þessu tagi.  Þetta stendur þróun atvinnulífs á öllu norðanverðu landinu fyrir þrifum.  Þróun dreifikerfis sveitanna um allt land gengur allt of hægt, en hún felst í því að leysa eins, tveggja og þriggja víra loftlínur af hólmi með þriggja fasa jarðstrengjum.  RARIK ætti að fá heimild til að taka lán fyrir flýtingu framkvæmda og ljúka verkefninu árið 2022, enda er það arðsamt, þar sem orkuviðskiptin munu aukast og rekstrarkostnaður mun lækka við slíka fjárfestingu.   

 

 

Hagkerfi í örum vexti og vaxtarbroddur

Vöxtur þjóðarútgjalda 2016 nam 8,7 % að raungildi, en vergrar landsframleiðslu (VLF) um 7,2 %, og var sú aukning hin mesta innan OECD á árinu og meiri en í Kína. 

Það eru stórtíðindi, að eitt Vesturlanda skuli skjóta "asísku tígrisdýrunum" aftur fyrir sig, en Indland gefur að vísu upp meiri hagvöxt, 7,5 %. 

Einkaneyzla jókst um 6,9 %, en var samt í hlutfallslegu sögulegu lágmarki eða aðeins 49 % af VLF.  Þetta vitnar um framleiðsludrifið hagkerfi, enda var niðurstaða utanríkisviðskiptanna jákvæð um tæplega miaISK 160 eða rúmlega 6 % af VLF.  Aðeins Þjóðverjar geta státað af álíka miklum viðskiptaafgangi (hlutfallslegum) og eru öfundaðir af innan ESB og víðar.

Fjárfestingar eru nú í sögulegu hámarki, og eftir 23 % aukningu þeirra í fyrra frá 2015 eru þær nú í sögulegu meðaltali sem hlutfall af VLF, eða 21 % (rúmlega miaISK 500). 

Ríki, sveitarfélög, fyrirtæki og einstaklingar hafa í heildina séð á sama tíma lækkað skuldir sínar, og nú er svo komið, að segja má, að Íslendingar séu orðnir lánveitendur í heiminum fremur en skuldarar, því að erlendar eignir þjóðarbúsins námu í árslok 2016 miaISK 3´837, en erlendar skuldir miaISK 3´811. Markverður vendipunktur, sem vafalaust hafði áhrif á lánshæfismatsfyrirtækin, sem hækkuðu eða eru að íhuga hækkun á lánshæfismati ríkissjóðs.  Slíkt verður í askana látið. 

Þessi jákvæða þróun þjóðarbúsins er auðvitað borin uppi af öflugum útflutningsatvinnuvegum, iðnaði með hækkandi afurðaverði, sjávarútvegi með hærra afurðaverði en keppinautanna og feiknarlegum flaumi erlendra ferðamanna, sem þó kann að verða eitthvert lát á vegna kostnaðar.  Norðmenn hafa t.d. mátt horfa upp á yfir 40 % lækkun NOK gagnvart ISK á 3 árum.  Það er merkilegt, að "stöðugleikasjóður" upp á miaUSD 900 hefur ekki dugað til að hamla meira en þetta gegn lækkun gengis norsku krónunnar.  Að baki því er sorgarsaga, sem vert væri að gera góð skil.

Vöruskiptajöfnuður Íslands var hins vegar óhagstæður, og það er hægt að bæta úr því með því að leysa dísilolíu, flotaolíu og benzín af hólmi með innlendum orkugjöfum fyrir 2050 og með því að skjóta varanlegum stoðum undir mesta vaxtarbrodd vöruútflutnings núna, fiskeldið.  Ef útflutningur laxeldisfyrirtækjanna á Vestfjörðum og Austfjörðum verður aukinn í 100 kt/ár, sem talið er raunhæft upp úr 2030, þá mundu útflutningstekjur af því aukast um a.m.k. 100 miaISK/ár að núvirði. 

Dregið hefur verið dám af orðinu landbúnaður og af því myndað nýyrðið strandbúnaður, sem Arnljótur Bjarki Bergsson, sviðsstjóri hjá Matís, skilgreinir þannig í greininni "Strandbúnaður 2017" í Morgunblaðinu 13. marz 2017:

"Strandbúnaður er samheiti yfir atvinnugreinar, sem tengjast nýtingu land- og/eða sjávargæða í og við strandlengju landsins, hvort sem um ræktun eða eldi er að ræða."

Það er engum blöðum um það að fletta, þegar litið er til nágrannalandanna, Noregs, Færeyja og Skotlands,  að strandbúnaði á eftir að vaxa fiskur um hrygg við Íslandsstrendur og að þar er víða við Ísland um vannýtta auðlind að ræða.  Markaðurinn er tvímælalaust fyrir hendi, og um það skrifar Arnljótur Bjarki í umræddri grein:

"Um alllangt skeið hafa innan við 5 % af heildar matvælaframleiðslu heimsins komið úr höfum og vötnum, þó svo að þau þeki um 70 % af yfirborði jarðarinnar.  Æ fleiri beina nú sjónum sínum að þessari staðreynd, því að líklegt er, að nokkur hluti fyrirsjáanlegrar aukningar matvælaframleiðslu heimsins fari fram við strendur og úti fyrir ströndum meginlanda sem og eyríkja.  Landbúnaður er fyrirferðarmikill í matvælaframleiðslu heimsins og margfalt umfangsmeiri en veiðar eða nytjar villtra fiskistofna."

Við þetta má bæta, að eldisfiskur mun í tonnum talinn vera svipaður og sjávarafli, en arðsemin er margföld í eldinu á við sjávarútveg.  Ein efnilegasta grein strandbúnaðar á Íslandi er laxeldi.  Ætla má, að framlegð þess hérlendis sé um 50 % af söluandvirði afurðanna.  Þetta er um tvöföld framlegð sjávarútvegs hérlendis.  Á rekstrarhlið stafar mismunurinn að mestu af orkukostnaði, veiðarfærakostnaði og launakostnaði útgerðanna, sem eðlilega er mun hærri en orku- og launakostnaður við strandeldið, en á móti kemur auðvitað fóðurkostnaðurinn.  Fóðrið verður sennilega hægt að framleiða allt hérlendis, t.d. sem repjumjöl, svo að gjaldeyrisútlát vegna fóðurs verða lítil. 

Á tekjuhlið er enn meiri munur á laxeldi og sjávarútvegi, sem sýnir auðvitað mikla framtíðarmöguleika við markaðssetningu villtra sjávarafurða.  Laxeldisfyrirtækin hérlendis eru að fá um 1000 ISK/kg og þar á bæ er talið, að framtíðin lofi góðu um raunverðhækkanir á umhverfisvottaðri vöru frá Íslandi vegna vaxandi eftirspurnar.

Í Morgunblaðinu 9. marz 2017 er viðtal Þórodds Bjarnasonar við Kjartan Ólafsson, stjórnarformann laxeldisfyrirtækisins Arnarlax, undir fyrirsögninni:

"Skattspor Arnarlax um 616 milljónir króna":

 "Skattspor Arnarlax skiptist þannig, að skattar starfsmanna, sem voru að meðaltali 118 á síðasta ári (2016), voru MISK 377, framlög í lífeyrissjóði námu MISK 124, aðflutningsgjöld voru MISK 18, gjald í umhverfissjóð var MISK 30, afla- og hafnargjöld voru MISK 48, og önnur gjöld voru MISK 19."

Hér ræðir um arðbæra starfsemi, sem framleiddi um 6 kt af sláturlaxi 2016 og stefnir á tvöföldun 2017.  Veltan var líklega um miaISK 6,0, svo að skattsporið var rúmlega 10 % af söluandvirðinu.  Þetta er ekki ýkja hátt í samanburði við t.d. sjávarútveginn, og ástæðan er há framlegð. 

Með því að leggja þessa framlegð, sem blekbóndi áætlar um 50 % af söluandvirði afurðanna, til grundvallar, má leggja mat á verðmæti strandaðstöðunnar, sem er náttúruauðlind.

Fyrir hvert tonn er þá árleg framlegð MISK 0,5. Sé hún lögð saman fyrir næstu 25 ár og núvirt með 9,0 %/ár vöxtum, fást núvirt verðmæti aðstöðunnar:

C = 0,5 x 9,8 MISK = 4,9 MISK/t

Eðlilegt er, að handhafar starfsleyfis til að nýta þessa auðlind greiði sambærilegt árlegt gjald og handhafar vatnsréttinda vegna virkjunar munu að öllum líkindum greiða sem fasteignagjald til viðkomandi sveitarfélaga, 0,5 % af metnum verðmætum:

FG = 0,5 %/ár x 4,9 MISK/t = 0,025 MISK/ár per tonn. 

Þetta er 5,0 % af árlegri framlegð, sem ekki er unnt að telja íþyngjandi auðlindargjald og er mun lægra hlutfall en sjávarútvegurinn hefur mátt sæta undanfarið.  Mál er, að allir með nýtingarrétt á náttúruauðlindum sitji við sama borð.  Til þess þarf atbeina löggjafans.

Nú virðist þjónustugjald vegna leyfisveitinga í greininni vera G=30 MISK/6000 t= 0,005 MISK/t, sem er aðeins 1/5 af því, sem eðlilegt getur talizt.  Það er þess vegna brýnt að setja samræmdar reglur um auðlindagjaldið, sem þá skiptist á milli sveitarfélaganna og þjónustu- og eftirlitsstofnananna og komi í stað gjalds í umhverfissjóð og leyfisgjalda.   

 

Heilnæmi landbúnaðarafurða

Þótt ótrúlegt megi virðast, er nú sótt að fæðuöryggi og fæðuhollustu landsmanna.  ESA-Eftirlitsnefnd EFTA mun hafa úrskurðað, að Íslendingum beri sem aðilum að Innri markaði ESB (Evrópusambandsins) að láta niður falla allar helztu varnir sínar gegn sjúkdómum, sem hæglega geta herjað hér á búfénað og grænmeti landsmanna, af því að mótstöðuefni eru ekki fyrir hendi í einangruðum stofnum. 

Þeir, sem einhver skil kunna á sögunni, skilja, að hér eru firn mikil á ferð.  Að vera laus við marga alvarlega sjúkdóma í mönnum, dýrum og jurtum, eru ómetanleg lífsgæði, sem landsmenn geta talið landi sínu til tekna. 

Hér er ekki um að ræða einfalda viðskiptalega hindrun, heldur stórfellt heilbrigðismál fyrir fólk og fénað.  Ef einhver glóra er í EFTA-dómstólinum, þá lætur hann ekki meiri hagsmuni víkja fyrir minni.  Hinir meiri hagsmunir eru viðhald og viðgangur landbúnaðar á Íslandi og lýðheilsa hérlendis, en hinir minni hagsmunir eru frjáls viðskipti með hrátt kjöt, dýr á fæti og grænmeti, á meðan nóg er af því í landinu. 

Guðni Ágústsson, fyrrverandi landbúnaðarráðherra og höfðingi margra Sunnlendinga, ritaði laugardaginn 4. marz 2017 grein í Morgunblaðið undir fyrirsögninni: "Húsfyllir í Iðnó eins og Mamma Mía væri mætt".  Sannleikurinn er sá, að það er full ástæða fyrir Íslendinga til að hrópa "mamma mia" að hætti Ítala, ef stjórnvöld hér gera sig sek um það glapræði að láta undan þjóðhættulegri  kröfu ESA í þessu máli.  Guðni vitnar í Margréti Guðnadóttur, heiðursdoktor við Læknadeild Háskóla Íslands:

""Mér finnst það ræfildómur að reyna ekki að halda landinu hreinu, þegar við höfum þessa gömlu búfjárstofna og höfum lagt mikið á okkur til að halda þeim hreinum og gefum þeim ekki sýklalyf í fóðri." 

Hún sagði í viðtalinu [við Morgunblaðið - innsk. BJo], að hún teldi EES-samninginn lífshættulegan, þar sem ekki væri hægt að reiða sig á heilbrigðisvottorð matvöru."

Það þarf enginn að ímynda sér, að hinn virti sérfræðingur um veirusjúkdóma fari með eitthvert fleipur hér, þótt ekki sé skafið utan af hlutunum.  Þvert á móti sýnir tilvitnunin alvarleika málsins.

Það vitna fleiri sérfræðingar á sömu lund, og hefur nokkur sérfræðingur hérlendur mælt gegn röksemdafærslu  þeirra sérfræðinga, sem Guðni teflir fram ?  Einn þeirra er Vilhjálmur Svansson, dýralæknir og veirufræðingur á Tilraunastöð Háskólans að Keldum:

"Vilhjálmur fór faglega yfir þá áhættu, sem heilbrigðir búfjárstofnar okkar byggju við og mælti gegn innflutningi á lifandi dýrum og hráu kjöti.  Hann sagði jafnframt, að við hefðum ekki fengið hingað kúariðu eða gin- og klaufaveiki. Taldi hann, að íslenzkt búfjárkyn og landbúnaður mundu vart verða söm eftir, ef svo alvarlegir sjúkdómar bærust til landsins.  Hann minnti á mikið kæruleysi, þar sem gætu legið smithættur, þar eð klósettmál ferðamanna væru með þeim hætti, að þeir gerðu þarfir sínar úti um mela og móa."    

Íslendingar hafa orðið fyrir hrikalegum áföllum af völdum innfluttra búfjársjúkdóma, og hékk sauðfjárstofninn um tíma á horriminni, en var bjargað með ósýktu vestfirzku sauðfé.  Þeirrar tíðar menn höfðu í sumum tilvikum þekkingarleysi sér til málsbóta fyrir verknaðinum, en nútíðar menn eiga sér engar málsbætur fyrir það að ógna tilveru einstakrar fánu landsins, dýraríkis, sem í eru fólgin ómetanleg söguleg, menningarleg, atvinnuleg og næringarleg verðmæti. 

Nátengt þessu er heilbrigði þjóðarinnar.  Guðni vitnaði í Karl G. Kristinsson, prófessor og yfirlækni á Sýklafræðideild Landspítalans og í Læknadeild H.Í.:

"Karl G. Kristinsson, prófessor, ræddi um heilbrigði þjóðarinnar, og að hér væru færri pestir en í öðrum löndum.  Búféð væri heilbrigt, náttúran og fóðrið hreint og notkun sýklalyfja sáralítil ... ."

Á Íslandi er notkun sýklalyfja í landbúnaði einni til tveimur stærðargráðum minni en víðast hvar annars staðar.  Hvers konar gildismat og áhættugreining liggur eiginlega að baki því að vilja breyta verndarákvæðum um innflutning í þá veru, að þessari ómetanlega góðu stöðu verði ógnað ?  Að gefa eftir í þessu máli væri lydduháttur, ótrúleg skammsýni og fæli í sér brenglað gildismat.

Stórfelld repjuræktun

Repjuræktun gefur meira af sér nú en áður vegna hærri lofthita og aukinnar eftirspurnar afurðanna.  Þær eru aðallega olía, t.d. á dísilvélar, og kjarnfóður, sem hentar laxeldinu o.fl. vel.  Ávinningurinn við þessa ræktun hérlendis er binding koltvíildis á nægu landi, jafnvel óræktarlandi, og gjaldeyrissparnaður vegna minni innflutningsþarfar dísilolíu og kjarnfóðurs. Ræktun og vinnslu má líklega stunda á samkeppnishæfan hátt  hérlendis með lítilsháttar ívilnunum fyrstu 10 árin í nafni gjaldeyrissparnaðar, byggðastefnu og umhverfisverndar. Það getur varla talizt goðgá.   

Kunn eru áform Evrópusambandsins (ESB) um að minnka losun gróðurhúsalofttegunda innan sinna vébanda um 40 % m.v. árið 1990. Þar er Ísland samferða varðandi stóriðju og flug. Nú áforma menn þar á bæ (Brüssel) að setja ESB markmið um 80 % minnkun árið 2050.  Það hentar Íslandi ágætlega að taka þátt í því vegna þess, að orkukerfi landsins er nánast kolefnislaust og nægt landrými er til ræktunar og bindingar kolefnis. Ísland nýtur að þessu leyti sérstöðu og náttúrulegs forskots til að verða kolefnishlutlaust árið 2050. Það mun þó ekki gerast áreynslulaust.

Aðalstjórnvaldstækið til að beina starfsemi á kolefnisfríar brautir verður álagning koltvíildisskatts á fyrirtæki, sem losa gróðurhúsalofttegundir út í andrúmsloftið. Þann 15. febrúar 2017 samþykkti ESB-þingið, að hann skyldi fyrst um sinn verða 30 EUR/t af CO2.  Til að jafna samkeppnisstöðu fyrirtækja innan og utan ESB er ætlunin að leggja koltvíildisskatt á innflutning til ESB-landa.  Þá verður kolefnisspor vörunnar áætlað og lagt á sama kolefnisgjald og gildir innan ESB á hverjum tíma, og það mun sennilega hækka á næstu árum.

Hér er um hagsmunamál fyrir íslenzk útflutningsfyrirtæki að ræða, t.d. sjávarútveg og áliðnað.  Þau geta jafnað út sín kolefnisspor með ódýrari hætti en að borga kolefnisskatt með samningum um landgræðslu, t.d. við Skógrækt ríkisins eða Héraðsskóga, en olíunotendur á borð við útgerðirnar geta einnig með hagkvæmum hætti fyrir þær samið um kaup á "kolefnishlutlausri" repjuolíu, sem ræktuð yrði á Íslandi.  Minna kolefnisspor en hjá öðrum mun veita samkeppnisforskot. Með langtíma sölusamninga í farteskinu yrði fjármögnun repjuolíuverksmiðju ódýrari en ella (minni vaxtakostnaður).

Eins og fram kemur í viðtali Helga Bjarnasonar í Morgunblaðinu 23. febrúar 2017 við verkfræðingana Jón Bernódusson og Gylfa Árnason undir fyrirsögninni: "Repjuræktun heppilegur kostur",

þá er raunhæft að áforma hérlendis framleiðslu á 50 kt/ár af repjuolíu.  Til þess þarf að rækta 150 kt af repju á 50 kha (50 þúsund ha = 500 km2), sem er allt að þúsundföldun á núverandi framleiðslu.  Skiptiræktun er æskileg, þar sem repja er ræktuð á 2/3 ræktunarlandsins í einu, svo að leggja þarf 75 kha (750 km2) undir þessa ræktun. Þetta er aðeins rúmlega fimmtungur af öllu þurrkuðu og óræktuðu landi hérlendis, svo að hér er aðeins um lítið brot af öllu óræktuðu, ræktanlegu landi að ræða, þegar t.d. sandarnir eru teknir með í reikninginn. 

Af hverjum hektara lands fást um 3,0 t af repjufræjum.  Í repjuverksmiðju verða m.a. til afurðirnar repjuolía: 1,0 t og repjumjöl: 2,0 t.  Olíuna, 50 kt/ár, má bjóða útgerðunum, sem nota um þessar mundir tæplega þrefalt þetta repjuolíumagn sem flotaolíu á skipin. 

Fiskeldisfyrirtækin framleiddu árið 2016 um 15 kt af markaðshæfum fiski og nota líklega núna um 50 kt/ár af fóðri.  Ekki er ósennilegt, að framleiðsla þeirra muni hafa tvöfaldazt árið 2025.  Það verður góður markaður fyrir kjarnfóðurafurð verksmiðjunnar, 100 kt/ár, hjá innlendum landbúnaði og laxeldisfyrirtækjunum.  Þau gætu þannig að langmestu leyti sneitt hjá kolefnisskatti ESB eða annarra fyrir sinn útflutning frá Íslandi, en laxeldisfyrirtækin flytja nánast alla sína framleiðslu utan. 

Eru þetta loftkastalar eða arðsöm starfsemi ?  Um það er fjallað á sama stað og stund í Morgunblaðinu í viðtali við Vífil Karlsson, hagfræðing hjá Samtökum sveitarfélaga á Vesturlandi, undir fyrirsögninni:

"Hugað verði að eldsneytisöryggi":

"Áætlað er, að stofnkostnaður verksmiðju, sem gæti framleitt 5000 t af lífdísli á ári, verði um 500 MISK.  Samkvæmt viðskiptaáætlun, sem Ólöf Guðmundsdóttir, ráðgjafi, og Vífill Karlsson, hagfræðingur hjá Samtökum sveitarfélaga á Vesturlandi, hafa gert fyrir Samgöngustofu, myndi verksmiðjan skila 15 % hagnaði m.v. gefnar forsendur."

Þetta er ágætis arðsemi fyrir verksmiðju af þessu tagi, og tífalt stærri verksmiðja, sem henta mundi vel innanlandsmarkaði, ætti að verða enn arðsamari vegna meiri framleiðni. Gylfi Árnason hefur hins vegar orð á því í téðu viðtali, að hagkvæmni olíuframleiðslu úr repju sé tvísýn hérlendis m.v. núverandi verð á jarðefnaeldsneyti, en hækkun á heimsmarkaðsverði á olíu mundi breyta stöðunni. 

Blekbóndi hefur lauslega reiknað út heildarframleiðslukostnað og heildartekjur 50 kt/ár repjuolíuverksmiðju og fundið út, að m.v. jarðolíuverð (crude oil) 55 USD/tunnu og koltvíildisskatt 30 EUR/tonn CO2 (=3600 ISK/t olíu), þá stendur reksturinn í járnum.  Það er þess vegna áhugavert fyrir hagsmunaaðila að safna saman meiri upplýsingum um þetta verkefni og reikna hagkvæmnina nákvæmar. 

Slíka verksmiðju væri kjörið að staðsetja í Húnavatnssýslu við hafnaraðstöðu, því að beggja vegna við sýsluna eru öflugir útgerðarstaðir og útgerðir yrðu líklega aðalviðskiptavinirnir.  Repjan kæmi hvaðanæva að af landinu, og raforkan kæmi eftir jarðstreng frá næstu aðveitustöð. Vegna nálægðarinnar við Blönduvirkjun, ætti Byggðalínan að vera aflögufær á þessu svæði.   

    

Hvað mun knýja bíla í framtíðinni ?

Helztu aflgjafar í bílum núna eru vélar knúnar rafmagni, metani eða vetni, auk hinna hefðbundnu benzín- og dísilvéla. Á Íslandi er rafmagnið aðgengilegast af umhverfisvænu orkuberunum, þar sem því er dreift nánast alls staðar þangað, sem búseta er.  Metani er ýmist tappað af sorphaugum eða framleitt úr fönguðu koltvíildi, CO2, sem annars slyppi út í andrúmsloftið með öðrum gastegundum úr efnaferlum, og vetni, sem framleitt er hérlendis úr vatni með rafgreiningu.  Með koltvíildisskatti á losun getur þetta framleiðsluferli verið samkeppnishæft.  Algengast er erlendis að vinna vetni úr jarðgasi, og um þessar mundir er það ódýrari aðferð en rafgreiningin.  Ekki má gleyma því, að nú þegar er að verða arðbært að vinna olíu úr repju, ræktaðri á Íslandi, brenna henni í dísilvélum og fóðra eldislaxa með kjarnfóðri, sem er aukaafurð repjuvinnslunnar. 

Nú virðist teningunum hafa verið kastað, og margir bílaframleiðendur hyggjast halda út í sitt Rúbicon-fljót að hætti herforingjans Júlíusar Caesars forðum og ná forskoti á keppinautana með þeirri fyrirætlun sinni að leysa dísilbíla af hólmi með rafmagnsbílum. 

Fyrir þessari stefnubreytingu eru tvær meginástæður.  Sú fyrri er hækkandi kostnaður bílaframleiðenda við að fullnægja útblásturskröfum yfirvalda á öllum helztu viðskiptasvæðum bílaframleiðenda, þ.á.m. í Kína, þar sem milljónir manna deyja nú orðið árlega ótímabærum dauða af völdum megunar lofts, láðs og lagar. Mengun er þar orðið eldfimt, pólitískt mál.

Í Kína voru 400´000 nýir rafbílar (alraf og tengilraf) skráðir árið 2016, og árið 2018 munu yfirvöld krefjast þess af bílasölum, að 8 % allra nýrra bíla verði knúnir rafmagni að öllu leyti eða benzíni og rafmagni saman(tengiltvinn). 

 Talið er, að strangar NOx (köfnunarefnis-oxíð eiturgös) -kröfur muni stöðva framleiðslu dísilknúinna bíla árið 2025.  Þetta mun hafa mest áhrif í Evrópu, þar sem markaðshlutdeild dísilknúinna fólksbíla og jeppa er víðast hvar yfir 50 %, enda hafa búrókratar í Brüssel hvatt  bílaframleiðendur í 25 ár til að leggja áherzlu á þróun dísilvélarinnar til að draga sem mest úr losun koltvíildis á hvern ekinn km.  Búrókratana skorti tæknilegt innsæi og e.t.v. dómgreind til að ráða markaðinum heilt í þessum efnum.  

Eins og kunnugt er, hafa sumir, kannski flestir, framleiðendur beitt bellibrögðum til að ná gildandi mörkum við staðlaðar mæliaðstæður, en nú verður eftirlit hafið á vegum úti og mælingar gerðar við raunaðstæður, eins og tíðkað er sums staðar í BNA.  Allt þetta mun hafa í för með sér verðhækkun dísilbíla og hækkun á rekstrarkostnaði þeirra.  Framleiðendur, e.t.v. þó ekki allir, hafa þess vegna dæmt dísilbíla úr leik, en þetta á ekki við vinnuvélar, sem flestar eru dísilknúnar. 

Bílaframleiðendur margir hverjir hafa þegar ákveðið að láta rafmagnsbílinn leysa dísilbílinn af hólmi. Þeir hafa jafnframt ákveðið að veðja á álið í rafbúnaði bílanna vegna minnkandi framboðs á kopar.  Afleiðingin eru væntingar um aukna álnotkun umfram eldri spár, og þar af leiðandi er nú að koma fram verðleiðrétting á álmörkuðum 20 % upp á við. 

Aðalástæðan fyrir sigurgöngu rafbílsins er hröð verðlækkun á aflrafgeymum fyrir bíla.  Þannig nam verð þeirra árið 2009 850 EUR/kWh (100 %), árið 2017 200 EUR/kWh (24 %), og spáð er verðinu 150 EUR/kWh (18 %) árið 2025.  Þetta þýðir, að m.v. gengið EUR/ISK=112, kosta 30 kWh rafgeymar kISK 670, og á 17 ára tímabili nemur meðalverðlækkun rafgeyma rúmlega 40 EUR/ár eða um 8 %/ár. 

Bílaframleiðendur boða, að fyrir árið 2025 verði rafbílar jafndýrir í framleiðslu og eldsneytisbílar.  Þegar það gerist, geta yfirvöld á Íslandi að nýju lagt virðisaukaskatt á rafbíla, en skynsamlegt væri að sleppa vörugjaldinu áfram á öllum bílum án losunar gastegunda annarra en vatnsgufu til að efla hvatann til orkuskipta.  Þá verða bæði stofnkostnaður og rekstrarkostnaður rafbíla lægri en eldsneytisbílanna, sem á að verða nægur hvati. 

Bjartsýni bandarískra bílaframleiðenda, og er þá ekki bara átt við rafmagnsverkfræðinginn Musk, Teslueiganda, fyrir hönd rafmagnsbíla, er á svo háu stigi, að þeir búast við, að árið 2025 muni bílakaupendum bjóðast rúmgóður 5 manna rafmagnsbíll á kUSD 30 í BNA, drægni hans verði 500 km og endurhleðslutíminn muni ekki nema klukkustundum, heldur mínútum. 

Ef hægt verður að hlaða rafgeyma fyrir 500 km akstur á 5 mínútum, jafngildir það byltingu í rafgeymatækni. Árið 2016 voru opinberir hleðslustaðir rafbíla 40´000 talsins í BNA, sem gæti hafa verið verið hlutfallslega meira en á Íslandi, en það snýst væntanlega við í ár.  Enn er framleiðsla rafbíla með tapi í flestum verksmiðjum og verður svo, þar til tilskildum fjölda fyrir samkeppnishæfa framleiðslu verður náð, sem verður líklega ekki fyrr en 2025-2030. 

Um þessar mundir er aðeins um 1,0 % seldra nýrra bíla rafknúinn á heimsvísu, en þetta hlutfall var 5,6 % á Íslandi árið 2016, og 7,3 % nýrra má telja umhverfisvænan.  Á sama tíma var 29 % nýrra bíla rafknúinn í Noregi, en norska ríkið er með öflugustu hvatana til að beina fólki í þessa átt og er talið hafa fórnað miaNOK 3,0 árið 2016, sem eru jafnaðir út við ríkiskassann með greiðslum úr olíusjóði Norðmanna.  Í Noregi njóta rafbílar forréttinda.  Fyrir þá er frítt í stæði, þeir mega aka á sérakreinum strætisvagna, og þeir eru ekki rukkaðir um vegatoll, en margir slíkir rukkunarstaðir eru t.d. í og við Ósló, svo að nokkuð sé nefnt.  Árið 2020 er því spáð, að 70 % allra nýrra bíla verði rafdrifinn í Noregi, og þeir eru jafnvel að íhuga bann við innflutningi eldsneytisknúinna bifreiða eftir 2025.  Þetta er alveg mögnuð frammistaða í olíulandinu Noregi, sem þeir hafa  reyndar fjármagnað með olíuauðinum. 

Spár standa til, að árið 2025 hafi heimshlutfall nýrra bíla ferfaldazt í a.m.k. 4 %, og á Íslandi er alls ekki óraunhæft að reikna með sjöföldun upp í 50 % nýrra, enda spáir Morgan Stanley sjöföldun í heiminum, 7 % og 7 milljón seldum nýjum rafbílum árið 2025.  Mark Fields, forstjóri Ford, spáir, að fyrir 2032 verði fleiri rafbílar en eldsneytisbílar seldir, svo að Íslendingar verða kannski 7 árum á undan heiminum í heild að ná því marki, þó að þeir séu 5 árum á eftir Norðmönnum.  

Volkswagen-samsteypan, sem varð fyrir "hnjaski" út af NOx losun dísilbíla sinna árið 2015, undirbýr nú leiftursókn með rafbílum inn á markaðinn, og ætlar VW að setja 30 nýjar rafbílategundir á markaðinn 2020-2025, og verða 25 % framleiddra bíla þeirra rafknúnir árið 2025, en samt er ekki búizt við hagnaði af sölu þeirra fyrr en árið 2028.  Hjá Daimler Benz er markmiðið 20 % rafbíla af heild árið 2025.  

Íslendingar verða á undan flestum í þessari þróun vegna umhverfisvænnar og hagkvæmrar raforku sinnar.  Norðmenn eru í sömu stöðu, en um 5 árum á undan Íslendingum í rafbílavæðingu, og munu vafalítið ljúka henni fyrr, eins og að ofan greinir. Í Noregi er mikið reiðuafl fyrir hendi í vatnsaflsvirkjunum, nema í mestu kuldum, en hús eru þar flest rafhituð.  Notkunin er dempuð með því að hækka orkuverðið. Í Noregi eru heldur engir viðlíka flöskuhálsar í orkuflutningskerfinu og hérlendis. Þá ætla Norðmenn að spara vatn í miðlunarlónum sínum með vindmyllum. Norska raforkukerfið er af öllum þessum sökum betur í stakkinn búið fyrir orkuskipti í samgöngum en hið íslenzka sem sakir standa.  Hvaða áhrif mun fjölgun rafbíla hafa á orkubúskap Íslendinga árið 2025 m.v. 2016 ?

Vegna hraðrar tækniþróunar má búast við, að í landinu verði 65 þúsund rafknúnir bílar árið 2025. Flest hleðslutækin verða þriggja fasa og að afli um 20 kW til að anna fullri hleðslu á tiltölulega skömmum tíma. Endurhleðslutími rafgeymanna styttist mjög m.v. núverandi endurhleðslutíma, og m.v., að 15 % hleðslutækjanna sé á fullu álagi á sama tíma, verður hámarksálag rafbíla á raforkukerfi landsins um 200 MW á þessum tíma, sem er 8 % aukning toppálags. Slíkt reiðuafl er ekki fyrir hendi í kerfinu núna og brýnt að bregðast við því. Bygging Þeistareykjavirkjunar, 90 MW, og Búrfells 2, 100 MW, er til að anna annarri notkun.

Margir, sem um þessi mál fjalla, vanmeta orkuþörf rafbílanna um allt að 50 %, sem er til óþurftar og tefur einvörðungu fyrir réttum viðbrögðum.  Gera þessir villuráfandi sauðir þá grundvallarskyssu að kokgleypa upplýsingar framleiðendanna um orkunýtni í akstri.  Slík tala er í mörgum tilvikum 0,20 kWh/km.  Hún er hins vegar fengin við kjöraðstæður, og annarri orkunotkun en að knýja bílinn áfram er sleppt, s.s. loftupphitun, rúðuhitun, sætahitun og lýsingu.  Eðli máls samkvæmt verður þá orkunýtni lakari á veturna, en mælingar blekbónda á orku inn á hleðslutæki tengiltvinnbíls benda til, að meðalorkunotkun hans sé um 0,38 kWh/km, eða 90 % hærri en nettó-orkunotkunin.  M.v. meðalakstur dísilbíla um þessar mundir, verður þá orkuþörf rafbíla árið 2025 (k = 1000) samkvæmt eftirfarandi útreikningi:

E = 0,38 kWh/km x 16 kkm/ár x 65k = 395 GWh/ár  

Þetta er rúmlega 11 % aukning á orkuþörf almenningsveitnanna og svarar til meðalálags 45 MW yfir árið, sem jafngildir fyrsta áfanga Þeistareykjavirkjunar og er um 10 MW meira en einn kísilofn tekur hjá United Silicon í Helguvík eða PCC á Bakka.  Ef ekki verður virkjað til að anna sérstaklega þessu aukna álagi á raforkukerfið, sem reyndar dreifist um allt land, þá mun myndast orkuskortur snemma á næsta áratugi, svo að ekki sé nú minnzt á garminn Ketil, skræk, orkuflutningskerfið, sem víða ræður ekki við neina viðbót að deginum. 

Það mundi leysa úr bráðasta vandanum að beina þessu nýja álagi á lágálagstíma sólarhringsins með markaðslegum aðgerðum, en það kostar fjárfestingu í nýjum orkumælum með tveimur teljaraverkum.  Eins og staðan er núna, er flotið sofandi að feigðarósi, af því að enginn er ábyrgur samkvæmt lögum að virkja til að forðast orkuskort af þessu tagi, heldur er aðeins virkjað til að uppfylla langtíma orkusamninga.  Hér þurfa yfirvöld orkumála að bregðast snöfurmannlega við.  Annars munu margir "sitja með skeggið í póstkassanum", eins og Norðmenn kalla sofandahátt og glópsku.

Núna er árlegur eldsneytisinnflutningur vegna landfarartækja um 260 kt.  Ofangreind orkuskipti munu draga úr þessari innflutningsþörf um 60 kt árið 2025 eða 23 %, sem jafngilda gjaldeyrissparnaði um 60 MUSD m.v. 55 USD/tu eða um miaISK 6,6.  Fyrir þetta þarf að fjárfesta í virkjunum fyrir upphæð, sem nemur um sjöföldum árlegum eldsneytissparnað, sem gefur góða arðsemi fjárfestingar til kynna, sem afskrifa má á allt að 40 árum. 

Þá má ekki gleyma, að þessi orkuskipti draga úr losun koltvíildis um allt 200 kt/ár og úr losun NOx eiturefna um u.þ.b. 1000 t/ár. 

Það eru til fleiri leiðir til að ná svipuðum árangri með hagkvæmum hætti.  Ein er skógrækt á um 40 kha lands.  Önnur er endurheimt á 10 kha votlendis (1,7 % þurrkaðs lands).  Sú þriðja er ekki sízt áhugaverð vegna arðsamrar nýbreytni í íslenzkum landbúnaði, sem skapa mundi fjölbreytilegan iðnað.  Þar er repjuræktun á 50-60 kha lands, sem gefur af sér allt að 60 kt repjuolíu og mararolíu á ári og allt að 120 kt af repjumjöli, sem íslenzku laxeldisstöðvarnar mundu væntanlega borga vel fyrir sem umhverfisvottaða afurð.    

Orkuöflun og -flutningar

"Þegar kyndugur kemur til kæns, hefur kænn ekki við", segir máltækið.  Kyndug frásögn birtist í Morgunblaðinu, 7. febrúar 2017, skrifuð af Þorsteini Ásgrímssyni undir fyrirsögninni:

"Aðgerða þörf í orkumálum",

um skýrslu erlendra sérfræðinga fyrir Orkustofnun, Landsvirkjun og Landsnet.  Af frásögninni að dæma spannar skýrslan aðallega "selvfölgeligheder", einföld, vel þekkt sannindi, og meira eða minna hæpnar niðurstöður höfundanna.  Frásögnin hófst þannig:

"Haldi almennur vöxtur í raforkunotkun áfram hér á landi á næstu árum án þess, að fjárfest verði í frekari orkuframleiðslu, munu Íslendingar standa frammi fyrir mögulegum vanda varðandi orkuöryggi á komandi árum.  Þetta kemur fram í skýrslu, sem unnin var af sérfræðingum frá háskólastofnununum MIT í Bandaríkjunum og IIT Comillas á Spáni um orkuöryggi fyrir Orkustofnun, Landsvirkjun og Landsnet."

Það lýsir ótrúlegu ráðleysi og vandræðagangi á raforkumálasviðinu hérlendis, að talin skuli vera þörf á því að semja sennilega rándýra skýrslu í útlöndum um framboð og eftirspurn raforku á Íslandi.  Það blasir við, að vegna rafvæðingar samgöngutækja á landi einvörðungu muni almenn raforkunotkun á Íslandi vaxa um 40 % á næstu 20 árum, og er þá ótalin rafvæðing skipaflotans og flugflotans á árunum 2030-2050.  Þessu til viðbótar blasir við í nánustu framtíð álagsaukning upp á 525 MW vegna rafvæðingar framleiðsluferla og nýrra verksmiðja til kísilframleiðslu. Þetta nýja álag, 525 MW, jafngildir fjórðungsaukningu núverandi vetrarálags.  Á móti þessu virðast aðeins vera á döfinni virkjanir að aflgetu 480 MW (Þeistareykir, Búrfell 2, Tungufljót, Reykjanes, Hvammsvirkjun, Bjarnarflag, Krafla 2, Blönduveita), svo að staðan er óbjörguleg. Þessar viðbætur fela í sér nánast enga aukningu miðlunargetu sunnan heiða. Um það er hægt að vera skýrsluhöfundunum sammála, að orkuskortur blasir við, en dugir ekki heilbrigð skynsemi til að segja mönnum það.  Ef heilbrigð skynsemi hefur ekki hrifið, þá gerir útlend skýrsla það varla heldur. 

Ætlar Landsvirkjun kannski að halda uppteknum hætti og fæla menn frá rafvæðingu, eins og hún hefur hagað sér gagnvart fiskimjölsverksmiðjunum með þreföldun raforkuverðsins ?  

Eigandinn verður að grípa í taumana, þegar viðhaldið er orkuskorti með litlu framboði til þess að spenna upp verðið á ótryggðu rafmagni.  Þessi bolabrögð ná engri átt.  

Ritstjórn Morgunblaðsins hefur áhyggjur af varasamri og viðkvæmri stöðu raforkumálanna, og það er góðra gjalda vert, en áhyggjurnar þurfa að ná til æðstu stjórnar ríkisins og krystallast í raunhæfum viðbrögðum.  Forystugrein Morgunblaðsins,

"Orkuöryggi er forgangsmál",

þann 10. febrúar 2017, endar þannig:

"Sjálfsagt er orðið að leggja ríka áherzlu á að bæta bæði flutningskerfi og framleiðslu orku hér á landi.  Það felur óhjákvæmilega í sér, að leggja þarf línur og byggja virkjanir.  Slíkt þarf að gera, svo að vel fari í umhverfinu, en orkuöryggið verður að vera forgangsmál."

Allt er þetta satt og rétt, og blekbóndi getur auk þess fullyrt, að það er tæknilega mögulegt og fjárhagslega viðráðanlegt að sameina þetta tvennt, þ.e. að sjá öllum landslýð fyrir nægri orku af beztu gæðum án stórkarlalegra inngripa í ásýnd landsins á viðkvæmum stöðum.  Vilji og pólitísk forysta er allt, sem þarf.

Eitt af vandamálunum er, að það er enginn ábyrgur að lögum gagnvart því, að hér verði ekki afl- og orkuskortur.  Það væri engin goðgá að fela stærsta leikaranum á sviðinu, Landsvirkjun, þetta hlutverk með lagasetningu, um leið og fyrirtækinu væri mörkuð eigendastefna, en hana vantar sárlega núna, enda örlar á vindhanahegðun í æðstu stjórn fyrirtækisins.

"Ignacio J. Perez-Arriaga, prófessor við MIT, kynnti skýrsluna og sagði vandamálið hér á landi vera rafmagnskerfi, sem er einangrað og geti þar af leiðandi lent í vandræðum, ef upp koma vandamál við orkuframleiðslu, t.d. ef vetur er hlýr og lítið um vatn til að fylla miðlunarlón.  Sagði hann einnig flutningskerfið hér ekki vera nægilega gott, þar sem stífla gæti myndazt á milli vestur- og austurhlutans." 

Blekbóndi er helzt á því, að téður prófessor við MIT í Boston taki hér rangan pól í hæðina.  Með auknum hlýindum á Norður-Atlantshafi búast flestir við aukinni úrkomu á eyjunum þar.  Ef frá er talin veiking Golfstraumsins, virka loftslagsbreytingarnar til aukinnar vinnslugetu raforku í vatnsaflsvirkjunum og fremur minna álags en hitt vegna hlýinda, þegar lónsstaðan er lægst. 

Öllum var ljóst fyrir útkomu þessarar skýrslu, að Akkilesarhæll íslenzka raforkukerfisins er flutningskerfi Landsnets.  Fyrirtækið kemst hvorki lönd né strönd með nauðsynlegar framkvæmdir sínar, af því að skilningsleysi er of útbreitt í þjóðfélaginu á mikilvægi þeirra og gríðarlegum þjóðhagslegum kostnaði af því, að Byggðalínan skuli vera fulllestuð árum saman og geti þannig ekki flutt afl að viðbótar álagi.   Fyrirtækið ber þó vafalaust sína sök á því framkvæmdaleysi, sem leitt hefur til stórtjóns í samfélaginu.  Kannski hefur það ekki verið í stakkinn búið stjórnkerfislega og fjárhagslega til að leysa málin.  Því verður að breyta strax, enda fer hættan á hagsmunaárekstrum vegna óeðlilegs eignarhalds Landsnets ekkert á milli mála.

 Ef ætti hins vegar að tengja rafkerfið við útlönd, mundi það þýða gríðarlegar línubyggingar frá virkjunum og niður að landtökustað sæstrengs eða sæstrengja. Að koma í veg fyrir orkuskort á Íslandi með því að leggja sæstreng til Skotlands er "overkilling", sem líkja má við að skjóta gæs með eldflaug. Slíkt er algert óráð, og er betur látið ógert. Ef erfitt er að fá leyfi til að styrkja núverandi stofnkerfi fyrir innanlandsnotkun, þá mun nú seint sækjast að fá leyfi fyrir línulögnum þvers og kruss að landtökustað sæstrengs.  Um hann er algerlega tómt mál að tala.  Því fyrr sem stjórnvöld átta sig á því, þeim mun betra. 

Hvað er til ráða með Landsnet ?  Fyrirtækið er á milli steins og sleggju og eiginlega á milli vita, því að það er í eigu 4 stærstu raforkufyrirtækja landsins, Landsvirkjunar (64,7 %), RARIK (22,5 %), OR (6,8 %) og OV (6,0 %), en "stjórn Landsnets skal vera sjálfstæð gagnvart öðrum fyrirtækjum, sem stunda vinnslu, dreifingu eða sölu raforku".  Þessi tvískinnungur hefur verið við lýði frá stofnun fyrirtækisins árið 2005, og gæti hafa staðið því fyrir þrifum. Mál er að linni, enda aldrei ætlað að vara til frambúðar. 

Landsnet starfar samkvæmt sérleyfi á markaði, þar sem engin samkeppni er leyfð.  Við slíkar aðstæður er eðlilegast, að ríkissjóður yfirtaki eignarhaldið hið fyrsta á fyrirtækinu með samningum við gömlu eigendurna um afsal eigna og fjármögnun kaupanna á 10 árum með arðgreiðslum frá orkufyrirtækjum, sem það á eða á hlut í. 

Það þarf að efla fjárhag Landsnets samhliða þessu og veita því jafnframt svigrúm til skuldabréfaútgáfu og lántöku, svo að hægt verði að auka fjárfestingar verulega og borga þær niður á löngum tíma í stað gegndarlausra hækkana á gjaldskrá, eins og verið hafa, sem eiga ekki úr þessu að verða umfram byggingarvísitölu, til almennings.

Með þessum hætti fær fyrirtækið fjárhagslegt svigrúm til að semja við heimamenn um raunhæfar lausnir á flutningaleiðum raforku, sem nú eru meira og minna strandaðar.  Það verður ekki hægt að leysa flutningsvandamálin án meira af jarðstrengjum á 132 kV og 220 kV en verið hafa á döfinni, og slíkt kostar meira fé í bráð, en afhendingaröryggi gæti vaxið í kjölfarið og viðhaldskostnaður minnkað. 

Byggðalínan verður að fara  víða í jörðu í byggð, og tæknilega og fjárhagslega verður hægt að koma á nauðsynlegri tengingu á milli Norður- og Suðurlands með jafnstraumsstreng "undir" hálendið á næsta áratugi.  Leysa má fyrst úr bráðum vanda Eyjafjarðar og Norð-Austurlands með meiri orkuvinnslu í Þingeyjarsýslum og flutningi orku þaðan í vestur, norður og austur með nýjum loftlínum og jarðstrengjum.  Þar með verður létt á flutningsþörf eftir Byggðalínu frá Vesturlandi til Norðurlands. Vestfirðir með hratt vaxandi laxeldi og íbúafjölgun þarfnast hringtengingar innan 5 ára á 132 kV.  

Ennfremur er haft eftir prófessor Perez-Arriaga: 

""En með vaxandi eftirspurn þurfið þið að framleiða meira rafmagn", segir hann og vísar þar til lítilla og meðalstórra notenda.  [Þetta er eins víst og 2x2=4 og mikils vert að fá staðfestingu á því eða hitt þó-innsk. BJo]  "Vandamálið með uppbygginguna hér er að hans sögn, að það vantar oft frumkvæðið, auk þess sem engin opinber orkustefna er til um, hvert stefna skuli í þessum efnum, þ.e. hvort auka eigi framleiðslu og þá hversu mikið, og hvernig orkuvinnsla eigi að vera í forgangi.""

Þetta er hárrétt athugað hjá skýrsluhöfundum og má þá segja, að glöggt sé gests augað.  Orkustofnun veitir virkjanaleyfi, en ræður ekki tímasetningu virkjunar.  Hún ætti að fá slíka þvingunarheimild gagnvart Landsvirkjun, ef stefnir í óefni með orku- eða afljafnvægið.  Orkustefnu ríkisins er brýnt að móta nú á kjörtímabilinu að beztu manna yfirsýn og í kjölfarið, einnig á kjörtímabilinu, eigendastefnu ríkisins fyrir Landsvirkjun, svo að þeir gríðarlegu fjármunir ríkisins, sem þar eru bundnir, nýtist á þjóðhagslega hagkvæmastan hátt. Er það með sæstrengsdaðri og vindmyllulundum ? 

Það er tvennt af því, sem þarf að leiða til lykta með ofangreindri vinnu.  Þegar orkustefna landsins verður mótuð, er brýnt að taka Verkefnastjórn Rammaáætlunar til endurskoðunar, svo að meira faglegt jafnvægi verði í mati á röðun virkjanakosta.  Orkustofnun gæti hæglega yfirtekið þessa vinnu. 

Prófessor Perez-Arriaga skriplar á skötunni í lok frásagnarinnar:

"Perez-Arriaga segir, að miðað við stöðuna í dag og áætlaða þróun í raforkunotkun ættu Íslendingar að geta stundað "business as usual" áfram til 2020 og að ekki sé hætta á skertu orkuöryggi, nema í algerum undantekningartilvikum, t.d. ef komi mjög hlýir vetur eða þurrir og ef ekki næst að safna nægjanlegu miklu í miðlunarlónin yfir sumartímann."

Þetta er mjög vafasöm framsetning á stöðu raforkuafhendingar og jafnvægis á milli framboðs og eftirspurnar til 2020.  Í fyrsta lagi fara ekki saman hlýir vetur og vatnsskortur, eins og áður er bent á, í öðru lagi er atvinnulífið á öllu norðanverðu landinu nú þegar svelt af völdum flutningsfyrirtækisins og Landsvirkjunar (allt of dýr ótryggð orka) og í þriðja lagi verður afljafnvægið í járnum á veturna eftir að Thorsil kemur inn með fyrri áfanga sinn, 87 MW, þangað til næsta heilsársvirkjun á eftir Þeistareykjum kemst í gagnið. (Búrfell 2 er bara sumarvirkjun.) 

Nýr iðnaðarráðherra og þar með orkuráðherra þarf að láta hendur standa fram úr ermum og brjóta blað að hálfu ríkisvaldsins í málaflokki, þar sem ríkið er beinn gerandi og örlagavaldur um mikla hagsmuni.   

 

 

Fiskeldi og framleiðni

Framleiðniaukning ætti að vera meginviðfangsefni allra atvinnugreina og allra starfsgreina á Íslandi, alveg óháð rekstrarformi eða eignarhaldi á viðkomandi fyrirtæki eða stofnun. Upplýsa ætti um framleiðniaukningu í hverri grein við endurskoðun kjarasamninga. Flestar starfsgreinar á Íslandi þurfa að vinna upp framleiðniforskot, sem sömu starfsgreinar hafa náð, t.d. á hinum Norðurlöndunum. 

Hvers vegna að gera sér rellu út af þessu á sama tíma og hagvöxturinn er langmestur á Íslandi ? Um það sagði hinn kunni bandaríski hagfræðingur, Paul Krugman, árið 1994:

"Framleiðni skiptir ekki öllu máli, en til lengri tíma litið skiptir hún eiginlega öllu máli.  Geta landsins til að bæta lífskjör til lengdar er algerlega háð því, að takist að auka afköst á hvern starfsmann."

Framleiðni er samsett úr skilvirkni og skynsemi, þ.e. tíma og fjármunum sé varið til örrar verðmætasköpunar.  Því meiri verðmætasköpun á tilgreindu tímabili, t.d. einni klst, þeim mun meiri framleiðni.  Því miður er framleiðni heimilanna torreiknuð í þessu sambandi, en þar verða mestu verðmætin þó til, þ.e. næsta kynslóð. 

Hagvöxturinn á Íslandi að undanförnu á ekki rætur að rekja til heildarframleiðniaukningar, enda hefur hún í heildina staðið í stað síðan 2012, heldur stafar aukin verðmætasköpun aðallega af innflæði fólks til landsins umfram brottflutta. Nam þessi mismunur um 3000 manns árið 2016, sem er meira en náttúruleg fjölgun á vinnumarkaðinum.  Atvinnuþátttaka landsmanna sjálfra hefur líka vaxið, fleiri farið á vinnumarkaðinn og færri eru atvinnulausir en nokkru sinni fyrr eða 2,4 %, ef árið 2007 er undanskilið. 

Fjölgun erlendra ferðamanna á sinn þátt í þessu, en framleiðniaukning í þjónustugreinum er yfirleitt hæg, þær eru mannaflsfrekar, og ferðaþjónustan er ekki sérlega verðmætaskapandi reiknuð niður á hvert starf þar.  Segja má, að ferðaþjónustan á Íslandi sé ein tegund nýtingar á náttúruauðlindum Íslands. Líklega mun um 1,6 M þeirra 2,4 M, sem væntanlegir eru inn í landið erlendis frá, hafa mestan hug á að upplifa sambland elds og ísa og sérstæða norræna náttúru. Sú náttúrunýting var staðbundin komin yfir hættumörk fyrir viðkvæma náttúruna áður en heildarfjöldinn náði 2,0 M, sem þýðir, að þar þarf að hemja ósóknina með gjaldtöku, og dreifa álaginu víðar um landið.  Spáð er erlendum ferðamannafjölda árið 2017 um 2,4 M manns, en á sama tíma hrapar verðgildi stærsta ferðaþjónustufyrirtækis landsins á markaði. Donald Trump er kennt um, en hvernig stendur þá á því, að hlutabréf á bandarísku verðbréfamörkuðunum tóku að rísa, þegar hann náði kjöri, og eru nú í hæstu hæðum. Það er ekki allt sem sýnist.

Mikill vaxtarbroddur er í annarri ólíkri grein, sem er þó reist á íslenzkri náttúru, þar sem er sjókvíaeldi við strendur Vestfjarða og Austfjarða.  Norðmenn, sem framleiða munu um helming alls eldislax í heiminum um þessar mundir, 1,3 Mt/ár, hafa fjárfest í íslenzku fiskeldi, lyft því í nýjar hæðir, miðlað þangað mikilli þekkingu og reynslu, og hyggja á stóraukið laxeldi hér.  Það gæti mest numið 100 kt/ár eða tæplega 8 % af núverandi laxeldi við Noreg, sem mun vera komið nálægt sínum efri mörkum. Hlutfallið er svona lágt vegna þess, að viðlíka verndunarráðstafanir villtra laxategunda og hér eru ekki í Noregi.  Allur er varinn góður. 

Hér verður að fara að öllu með gát til að raska ekki jafnvæginu í íslenzkri náttúru. Vítin eru til að varast þau. Ein varúðarráðstöfunin er að hvíla uppeldisstöðvarnar í eitt ár af þremur, svo að úrgangur safnist ekki upp, heldur nái að dreifast um og mynda þannig botnáburð á sem stærstu svæði.  Lús leggst þungt á eldisfisk við Noreg, og sýklalyfjagjöf er þar töluverð.  Það er mikið í húfi að lús nái ekki fótfestu í eldislaxinum hér, svo að hann verði áfram laus við sýklalyfjagjöf og svo að lúsin nái ekki í villta íslenzka laxinn.  Hún á erfiðara uppdráttar hér vegna svalari sjávar en við Noreg, nema við Norður-Noreg, en segja má, að eldið nái meðfram allri vestanverðri ströndu Noregs.

Mestar áhyggjur hafa menn þó af erfðablöndun villtu íslenzku laxastofnanna og eldislaxins.  Eftirfarandi frétt í Fiskifréttum, 11. febrúar 2016:

"Þriðjungur laus við erfðablöndun",

sýnir svart á hvítu, hvað gæti gerzt á Íslandi við mikið aukið eldi, ef ekki er beitt beztu fáanlegu tækni við laxeldið, sem var ekki fyrir hendi fyrr en eftir síðustu aldamót:

"Aðeins þriðjungur 125 villtra laxastofna í Noregi, sem rannsakaðir voru, reyndist með öllu laus við erfðafræðileg spor frá eldislaxi.  Þetta eru niðurstöður rannsóknar, sem Norska hafrannsóknarstofnunin og Norska náttúrurannsóknarstofnunin, NINA, gerðu á 20´000 löxum, sem klaktir voru úti í náttúrunni. 

Niðurstöðurnar voru þær, að í 35 % laxastofnanna fundust engin spor, í 33 % laxastofnanna voru vægar breytingar, í 7 % stofnanna voru miðlungs breytingar og í 25 % stofnanna voru erfðabreytingarnar miklar.  Einn laxastofn er í hverri á og stundum fleiri. 

Erfðablöndunin stafar af því, að eldislax sleppur úr kvíum og blandast villtum laxi.  Slík slys eru óhjákvæmileg, þegar þess er gætt, að Norðmenn framleiða meira en milljón tonn af eldislaxi á ári og fjöldi þeirra laxa, sem sleppa, nemur allt að 600´000 fiskum á ári."

Talan, sem nefnd er þarna í lokin, stenzt ekki og er sennilega úrelt.  Málið er, að eftir síðustu aldamót var saminn staðall í Noregi fyrir laxeldisstöðvar að fara eftir í hvívetna að viðlögðum refsingum og rekstrarleyfissviptingu til að stórfækka slysasleppingum og þar með að fækka svo mjög eldislaxi á hrygningarstöðvum í norskum ám, að erfðabreytileiki verði ekki merkjanlegur af þeirra völdum. Samkvæmt grein Jóns Arnar Pálssonar, sjávarútvegsfræðings, í Viðskiptablaðinu 6. október 2016, eru líkur á, að eldislax sleppi úr kvíum við Noregsstrendur hjá fyrirtækjum, sem hafa að fullu innleitt NS9415, nú 20 ppm (partar per milljón), og hann segir í þessari grein, að 12´000 eldislaxar hafi leitað í norskar ár veiðitímabilin 2014-2015. Þetta er 1,0 % af fjöldanum, sem sagður er í hinni tilvitnuðu frétt sleppa á ári, og er þetta aðeins eitt af mörgum dæmum um gríðarháar sleppingartölur, sem eru á sveimi, en standast engan veginn, ef sleppingarlíkur hafa nú lækkað niður í 20 ppm/ár. Fróðlegt væri, að Landssamband fiskeldisstöðva á Íslandi mundu kynna nýjustu tölur í þessum efnum og árangurinn hér af innleiðingu NS9415.   

Það verður að gera þá kröfu við útgáfu rekstrarleyfa til laxeldisstöðva við strendur Íslands, sem í öryggisskyni eru ekki úti fyrir Vesturlandi, Suðurlandi né Norðurlandi, nema Eyjafirði, að NS9415 sé uppfylltur að öllu leyti. 

Árið 2016 voru framleidd um 8 kt af eldislaxi hérlendis, og hugmyndir eru um að tífalda þetta magn á 10-15 árum, þannig að 100 kt/ár er sennilega hámarks magn og verður framleitt í sjóeldiskvíum hérlendis um 2030, þó að eldi í kvíum á landi með hjálp hitaveitu gæti hækkað þessa tölu.  Hámarks fjöldi eldisfiska í sjó verður þá 50 M (M=milljón) og með reynslusleppilíkum frá Noregi sleppa þá hér úr sjóeldiskvíum 1000 laxar/ár.  Líklega verður aðeins um helmingur þeirra hrygningarhæfur, og hlutfall þeirra af 40 k hrygningarstofni er aðeins 1,3 %.  Blekbóndi mundi gizka á, að þetta lága hlutfall dugi ekki til "að skilja eftir erfðafræðileg spor" í villtum íslenzkum laxastofnum, en það hlýtur að verða rannsóknar- og umfjöllunarefni erfðafræðinga og annarra sérfræðinga, hvar mörkin liggja til að vernda erfðafræðilega eiginleika þeirra. Óyggjandi svar við þessari erfðafræðilegu spurningu þarf að birtast á næstu árum, og kannski er það nú þegar á reiðum höndum.   

Hreinar gjaldeyristekjur af laxeldinu munu geta numið 80 miaISK/ár að núvirði við hámarksafköstin 100 kt/ár og jafnvel verða þá hálfdrættingur á við sjávarútveginn að þessu leyti.  Hlutdeild laxeldisins í vergri landsframleiðslu gæti þá orðið 5 % - 10 %, og ef allt fer að óskum, mun þessi starfsemi leggja drjúgan skerf til hagvaxtarins næstu 10-15 árin.  Hún mun einnig leiða til framleiðniaukningar, því að ný störf í greininni munu væntanlega leiða til meiri verðmætasköpunar en flest önnur störf, sem starfsmennirnir koma úr.  Þá mun kolefnisspor starfseminnar verða í lágmarki, því að tiltölulega einfalt er að leysa eldsneytisvélar starfseminnar af hólmi með rafhreyflum, og fóðrið er væntanlega að mestu framleitt innanlands á umhverfisvænan hátt. 

Hér er um nýtingu á náttúruauðlind að ræða.  Sjávarútvegurinn greiðir árlegan skatt af aflahlutdeildum sínum til ríkissjóðs, og stutt er í innleiðingu fasteignaskatts til viðkomandi sveitarfélaga fyrir afnot vatnsréttinda til raforkuvinnslu.  Ef markaðurinn hefur ekki myndað verð á verðmætum náttúruauðlindarinnar, þarf að þróa samræmda aðferð til að meta verðmæti auðlindarinnar og árlegt afnotagjald. Eftirlitsstofnun EFTA, ESA, hefur krafið yfirvöld um þetta, og hugmyndir eru uppi um fyrirkomulagið.  

Svipaða aðferðarfræði og við mat á orkulindunum má beita á hafsvæðin, sem lögð eru undir sjókvíaeldi.  Afnotagjaldið mætti miða við hvert starfsleyfi, og það er brýnt að koma slíku kerfi til útreikninga á árlegu afnotagjaldi á sem fyrst á meðan mörg starfsleyfi eru enn óútgefin.