Stærðarhlutföll og annar samanburður

Lærimeistari vor í eðlisfræði í MR, Örn Helgason, eðlisfræðingur og prófessor emeritus úr HÍ, ritar fróðlega grein í Fréttablaðið, 21. nóvember 2013, undir fyrirsögninni, "Forseti Íslands og sæstrengur til Bretlands".  Einhverjum orðhengilsmanni kynni að verða á að spyrja, hvað sé eiginlega sameiginlegt með þessu tvennu.  Svarið gæti verið, að báðir séu langir og liggi djúpt. 

Prófessor emeritus, Örn, gagnrýnir með réttu eftirfarandi orð forseta lýðveldisins á orkuráðstefnu Brezk-íslenzka viðskiptaráðsins og Bloomberg fréttaveitunnar í Lundúnum í viku 46/2013:

"... að Evrópubúar verði á næstu árum að gera upp við sig, hvernig þeir ætli að nýta sér þá miklu hreinu orku, sem finnist á norðurslóðum.  Rafstrengur frá Íslandi til Bretlands sé mjög áhugaverður fjárfestingarkostur, og hann segist verða var við mikinn áhuga fjárfesta."

Ekki er ætlunin með þessum pistli að gagnrýna Bessastaðabóndann fyrir þennan boðskap.  Hann hefur leyfi til að slá um sig á erlendri grundu, og gerir í sjálfu sér ekkert gagn þar, nema hann veki athygli á Íslandi.  Í þessu sambandi má halda því fram, að betra sé að veifa röngu tré en öngu. 

Þegar forsetinn nefnir "hina miklu hreinu orku, sem finnist á norðurslóðum", getur hann í sjálfu sér átt við vindorku, sjávarfallaorku, vatnsorku og jarðvarma á og við Grænland og Ísland, en hér skal halda sig við heimahagana og bezt þekktu aðferðirnar til stórtækrar vinnslu raforku, þ.e. jarðgufu og vatnsföll á Íslandi.

Á árinu 2013 mun raforkuvinnsla á Íslandi nema um 18 TWh (terawattstundum).  Á næstu 17 árum, til ársins 2030, verður tæknilega hægt að virkja 17 TWh/a í viðbót af fallorku vatns og varmaorku jarðgufu með sjálfbærum og afturkræfum hætti.  Framleiðslukostnaður þessarar orku miðaður við 7 % ávöxtun á ári er líklega á bilinu 25-45 USmill/kWh, þ.e. samkeppnihæfur vinnslukostnaður m.v. núverandi markað, hvað sem síðar kann að verða.  Raforkuvinnslugeta landsins mun þá nema 35 TWh/a, en tækniþróunin getur reyndar hækkað þessa tölu án aukins umhverfisrasks.  

Téður prófessor emeritus tilfærir í grein sinni, að núverandi raforkunotkun á Stóra-Bretlandi nemi nú um stundir 360 TWh/a eða ríflega tífaldri þekktri hagkvæmri vinnslugetu Íslands.  Um 80 % af þessu rafmagni er unnið úr jarðefnaeldsneyti.  Bretar hafa með öðrum orðum hug á að leysa um 290 TWh/a af hólmi með "endurnýjanlegri" orku.  Þetta er áttföld öll vinnslugeta Íslands.  Þó að Íslendingum byðist að markaðssetja alla sína raforku um sæstrengi til Bretlands, mundu þeir aðeins geta annað 12 % af orkunni, sem Bretar hafa hugsanlega áhuga á.  Þetta eru nú öll ósköpin, sem gumað er af.

Hætt er við, að "hin mikla hreina orka á norðurslóðum", sem fáanleg sé frá Íslandi, hljómi ekki eins og fáein prósent af þörfinni í eyrum Breta.  Á umgetinni ráðstefnu vísaði forsetinn til vitneskju  "um marga fjárfesta, sem hefðu áhuga á að fjárfesta í sæstreng til langframa".  Sízt af öllu skal hér rengja forseta lýðveldisins um þessa vitneskju, en það er alveg öruggt, að þeir verða ekki margir eftir að hafa kynnt sér kostnaðarverð raforkunnar frá Íslandi við sæstrengsenda á Skotlandi, en hann er 170 USmill/kWh m.v. núverandi tækni- og kostnaðarstig mannvirkja, sem til þarf, og á þá eftir að leggja ofan á kostnaðarverðið flutningskostnað á Bretlandi og álagningu eigenda mannvirkjanna fyrir hagnaði af ævintýrinu, svo að 200 USmill/kWh er nálægt heildsöluverði þessarar orku frá Íslandi á Bretlandi.  Það liggur í augum uppi, að mun hagkvæmara er að framleiða ál á Íslandi og fá þannig jafngildisverð fyrir raforkuna 65 USmill/kWh og flytja hana sem ál með skipum til Stóra-Bretlands. 

Hver vill gera samning um kaupskyldu á megninu af flutningsgetu strengsins í 30 ár með svipuðum hætti og eigendur áveranna á Íslandi hafa gert ? Við núverandi aðstæður á orkumarkaði væri gaman að sjá framan í þann fjárfesti.  Ef hann er til, þá verður hann áreiðanlega ekki langlífur á markaði.  Viðskiptahugmyndin um sæstreng frá Íslandi til Bretlands er afleit, enda reist á skýjaborgum um miklu lægri flutningskostnað (jafnvel 40 USmill/kWh hefur sézt slegið fram, auðvitað alveg út í loftið) en nokkur efni standa til, að verði nokkurn tíma raunhæft, og reist á fífldjörfum vonum um stórfelldar niðurgreiðslur úr vösum evrópskra skattborgara á orku frá Íslandi, sem glapræði væri að nota sem grundvöll mikillar fjárfestingar.  Hvers konar ævintýramennska er þetta eiginlega með eigur annarra ?  Þarna leiðir blindur blindan, eins og oft áður, eða leiðir blindur kannski geggjaðan í þetta skiptið ?

Einkennilegur samanburður við "eitthvað annað" hefur skotið upp kollinum í þessari sæstrengsumræðu, sem Landsvirkjun hefur haldið lífinu í alltof lengi.  Þetta má t.d. sjá hjá mannvitsbrekkunum, sem ganga undir því fornfræga nafni Óðinn og skrifa hagspekilega pistla í Viðskiptablaðið.  Óðinn ber brigður á raforkusölusamninga Landsvirkjunar til þessa og fóðrar afstöðu sína gegn langtímasamningum um heildsölu á raforku til iðnaðar með því, að e.t.v. hefði Landsvirkjun getað gert sér hagstæðari samning en raun bar vitni um.  Því til skýringar varpar hagspekingurinn Óðinn fram eftirfarandi dæmisögu:

"Jón sér um að ávaxta fé fyrir Gunnu.  Honum stendur til boða að kaupa tvö mismunandi skuldabréf á þúsund krónur hvort.  Bæði bréfin eru til 30 ára og greiða vexti árlega.  Annað er á markaði og ber 7 % vexti.  Hitt skuldabréfið, sem er jafnáhættusamt og fyrra bréfið, ber hins vegar einungis 3,5 % vexti.  Jón kaupir síðara bréfið."

Þessi dæmisaga er alls ekki gild röksemdafærsla fyrir slæmum samningum Landsvirkjunar fyrir hönd eigenda sinna af þeirri einföldu ástæðu, að það var ekkert annað sambærilegt skuldabréf í boði, hvorki með 7 % ávöxtun né nokkra þá ávöxtun, sem gæfi Gunnu álíka sjóðflæði og eignamyndun og Jón náði fyrir hennar hönd í þessu tilviki.  Ef svo hefði verið, hefðu það verið afglöp eða eitthvað þaðan af verra að hálfu Landsvirkjunar að semja við Alusuisse á sinni tíð, við Elkem, við Alcoa og nýlega við Rio Tinto Alcan, nokkuð sem ekki hefur verið sýnt fram á með rökum, aðeins getgátum og óskhyggju um eitthvað annað, sem alltaf lætur samt standa á sér. 

Þessi málflutningur Óðins og skoðanabræðra og -systra hans er þess vegna argvítug gagnrýni á samningamenn Landsvirkjunar frá upphafi til þessa dags.  Hér gengur enn aftur innistæðulaus málflutningur um "eitthvað annað", sem hefur aldrei raungerzt í raunverulegum samningum, en núverandi stjórn Landsvirkjunar þykist þó hafa í handraðanum hér innanlands auk andvana fæddra viðskiptahugmynda um sölu inn á sæstreng, sem menn ættu að leggja á hilluna og snúa sér þess í stað að verðmætasköpun með framleiðslu á útflutningsvörum hér innanlands.  

Óðinn tekur eftirfarandi upp úr nýlegri skýrslu ráðgjafarfyrirtækisins McKinsey, "Charting a growth path for Iceland":

"Þar kemur fram, að þrátt fyrir að framleiðni vinnuafls í orkuiðnaði sé góð, er framleiðni fjármagns mun minni en í Noregi, og ef það er ekki nógu slæmt, þá er framleiðni fjármagns í orkuvinnslu sú lægsta meðal atvinnugreina í íslenzku atvinnulífi.  Framleiðni fjármagns í næstverstu atvinnugreininni, landbúnaði, er tvöfalt hærri og framleiðni í sjávarútvegi er nærri nífalt hærri, sem skýrir hvers vegna þeir, sem halda, að "auðlindarenta" falli af himnum ofan, benda alltaf á sjávarútveginn, en ekki á orkuvinnslu."

Hér veður Óðinn á súðum, og niðurstaða hans er þess vegna verri en engin.  Norðmenn hafa sáralítið virkjað undanfarið og þess vegna ekki reist nein stór iðjuver undanfarin 40 ár.  Allt púðrið hefur farið í ósjálfbæra olíu- og gasvinnslu úti fyrir ströndum Noregs.  Ljóst er þess vegna, að fjármagnskostnaður í orkukræfum iðnaði og í virkjunum er að meðaltali hærri á Íslandi en í Noregi.  Á Íslandi er enn verið að virkja, og iðnvæðingin stendur enn yfir.  Þess vegna er þar mikill fjármagnskostnaður, en framlegðin hefur hins vegar yfirleitt verið gríðarleg, en auðvitað háð verði iðnvarningsins, þó að Landsvirkjun hafi einnig stóran orkusamning óháðan álverði. 

Atvinnugreinarnar, sem Óðinn skrifar sumpart niðrandi um, hafa verið taldar komnar að endimörkum vaxtar, þó að svo sé ekki í raun.  Þess vegna var hárrétt hjá Viðreisnarstjórninni forðum að skjóta fleiri stoðum undir atvinnulífið með því að fá Alþingi til að samþykkja lagafrumvarp um stofnun Landsvirkjunar og Íslenzka Álfélagsins 1965 og 1966.  Þróun þessarar starfsemi hefur aflað þjóðarbúinu gríðarlegs gjaldeyris og eflt verkmenningu og tækniþekkingu til muna.

Því fer fjarri, að landbúnaður sé kominn að endimörkum sinnar þróunar.  Breyttar aðstæður í heiminum opna honum nýjar og hagkvæmar útflutningsleiðir, og gæti nýi viðskiptasamningurinn á milli Íslands og Kína orðið farvegur mikilla og hagkvæmra viðskipta.  Grænmetisræktarinnar bíða ónumin lönd stórframleiðslu til útflutnings, ef orkufyrirtækin hafa næga víðsýni til að bera til að bjóða aðgengilega samninga um rafmagn og heitt vatn til þessarar starfsemi.  Kornræktin er efnilegur vaxtarbroddur til manneldis, dýrafóðurs og eldsneytisframleiðslu.

Sjávarútvegurinn hefur náð aðdáunarverðum árangri við fullnýtingu hráefnisins, þar sem stefnan er á, að úrgangur verði enginn, allar tegundir verði gjörnýttar.  Breytt lífríki hafsins býður upp á nýtingu nýrra tegunda, og mikil tækniþróun er um borð í fiskiskipunum, hvort sem litið er á leitartæki, veiðarfæri eða meðferð og vinnslu aflans.  Síðast en ekki sízt er svo fiskeldið, sem enn er að slíta barnsskónum, en sé litið til þróunarinnar í Noregi á þessu sviði eru möguleikar á að tvöfalda gjaldeyristekjur sjávarútvegsins með fiskeldi.  Það munar um minna.

Þjóðartekjur á Íslandi eru of lágar og standa þróun landsins fyrir þrifum.  Nauðsynlegt er að auka útflutningstekjur um a.m.k. ISK 200 mia. að raunvirði fram til 2020 til að hér verði viðunandi lífskjör.  Engar varanlegar kjarabætur geta orðið án aukningar útflutningstekna.  Fjárfestingar eru allt of litlar til að þær auki þjóðartekjur, svo að nokkru nemi.  Við þurfum á öllum beinum fjárfestingum frá útlöndum að halda, sem tiltækar kunna að vera.  Það eru ekki margir fjárfestar, sem hafa raunverulegan áhuga á þessum litla markaði, sem hér er á sviði auðlindanýtingar eða annars.  Þess vegna er nauðsynlegt að grípa öll tækifæri, og tímabundnar tilhliðranir til að flýta fyrir eru verjanlegar, þó að markmiðið verði sams konar kjör fyrir alla fjárfesta, t.d. varðandi skattaumhverfið.  Til að þróa atvinnulífið munum við þurfa á allri auðvirkjanlegri orku landsins að halda, hvort sem er til vetnisframleiðslu, álframleiðslu, gróðurhúsa, gagnavera eða annars.  Í fjölbreytninni felst framtíðarkraftur.

Úrtöluröddum og falsspámönnum á borð við McKinsey, sem með gullglýju í augum leyfa sér að kasta fram fjarstæðum á borð við það, að "ef það tækist að tengja orkumarkað á Íslandi við Evrópu, geti arður Íslands af orkusölu orðið álíka og arður Noregs af olíuvinnslu." 

Það er ekki flugufótur fyrir þessari skilyrtu fullyrðingu.  Hún er reist á ranghugmyndum um lágan flutningskostnað rafmagns um streng og tengd mannvirki og einhverju gaspri ráðamanna í Whitehall um langvarandi gríðarlegar niðurgreiðslur úr ríkissjóði Breta fyrir "græna" orku.  Hver nemandi á fyrsta ári í viðskiptafræði getur reiknað það út, að enginn fjárfestir mun ljá máls á slíku í alvöru, því að nægt framboð er á öðrum áhættuminni og arðsamari fjárfestingarkostum.  Það er niðrandi að halda því fram um Íslendinga, að þeir geti ekki skapað meiri virðisauka úr orkunni á samkeppnihæfu verði hér innanlands en aðrir gætu úr sexfalt dýrari orku á erlendri grundu.     

   

 

 

     

 

 

 

 

 

Athugasemdir

[Halldór Egill Guðnason, 29.11.2013 kl. 01:39]

Þetta snýst allt um rafmagnsframleiðslu, ekki satt? Megwatastundir, terawatstundir og allt það. ÖLL orka sem framleidd er á Islandi í heilt ár, myndi ekki duga London í viku, svo hvaða útflutningskjaftæði er þetta eiginlega?

[Bjarni Jónsson, 29.11.2013 kl. 21:19]

Sæll, Halldór Egill;

18 TWh duga Lundúnum e.t.v. í rúman mánuð.  Orka Íslands verður sem krækiber í helvíti í samanburði við orkunotkun hinna fjölmennari landa Evrópu.  Ef allt væri með felldu, mundi umræðan á Íslandi um orkumálin snúast um það, hvernig hún kemur landinu að sem beztu haldi til að bæta lífskjör almennings.  Þess í stað eru einhverjar spákaupmennsku vangaveltur, reistar á að gera út á feiknarlegar niðurgreiðslur úr brezka ríkissjóðinum á raforkuverði úr "grænum orkulindum", fyrirferðarmiklar í umræðunni.  Þetta "útflutningskjaftæði" nær ekki máli, en hvað býr þá að baki ?  "Cuo bono", spurðu Rómverjar.