Auðlindir og auðlindanýting

Auðlind er eiginleiki eða efni, sem við ákveðnar aðstæður felur í sér möguleika til verðmætasköpunar.  Keppikefli er fyrir þjóðir að búa við og nýta fjölbreyttar auðlindir, en þó er aðalatriðið, að nýtingin sé bæði sjálfbær og gjöful, þ.e., að hvorki sé gengið á auðlindina né tækifæri látin ónotuð til að hámarka afraksturinn. 

Í anda félagslegrar markaðshyggju (Sozial-Marktwirtschaft)má gjarna bæta við þriðja skilyrðinu, sem er, að verðmætin, sem til verða við auðlindanýtinguna, dreifist vel um þjóðfélagið, en auki ekki á misskiptingu eigna.  Í þessu sambandi skiptir mun meira máli en skattheimtan, hversu stór hluti verðmætasköpunar fyrirtækjanna lendir hjá launþegum.  Hlutur launþega og launatengdra gjalda af verðmætasköpun fyrirtækja er á Íslandi um 70 % að meðaltali, og er þetta hlutfall hvergi hærra á byggðu bóli, svo að vitað sé. 

Þetta háa hlutfall er trygging fyrir því, að launþegar almennt beri ekki skarðan hlut frá borði í togstreitunni við fjármagnseigendur um skiptingu kökunnar.  Boginn er nú þegar spenntur til hins ýtrasta fyrir kostnaðarþol fyrirtækjanna.  Ef launahækkanir verða almennt meiri en nemur framleiðniaukningu fyrirtækjanna, þá versnar staða fyrirtækjanna, þau verða þá að velta kostnaðarauka sínum út í verðlagið, og við það versnar samkeppnistaða þeirra, og þau verða þá að draga saman seglin, og/eða gengið fellur, og verðbólgan étur upp allar launahækkanir og hækkar skuldabyrði mjög margra.  Það er bara ákveðin kökustærð til skiptanna.  Til að skapa svigrúm til raunkjarabóta er eina ráðið að stækka þessa köku, þ.e. að auka verðmætasköpunina, og þar kemur auðlindanýtingin til skjalanna sem meginbreytan.  

Lífríki sjávar er talið hafa gefið af sér 241 milljarð króna árið 2014, og tekjuspá ársins 2015 er um 280 milljarðar króna, sem jafngildir 16 % aukningu.  5 % auðlindagjald af tekjum gæfi þá 14 milljarða kr í ríkissjóð í ár. Upphæðin dugar til að reka stofnanir, sem þjóna sjávarútveginum sérstaklega, af myndarskap. 

Hérlendir menn telja flestir, að íslenzkar útgerðir gangi vel um auðlindina og nýti hana bæði með skilvirkum og ábyrgum hætti.  Erlendis er stjórnkerfi fiskveiða á Íslandi talið vera til fyrirmyndar.  Þrátt fyrir allt þetta, og þó að spor annars konar stjórnkerfis og eignarhalds útgerða hræði verulega, er ríkur vilji til að fara í félagsfræðilegar tilraunir með þetta, sem með núverandi stjórnkerfi er gullegg þjóðarinnar, með því að taka nýtingarrétt og framsalsrétt af útgerðunum og færa hann ríkinu.  Það væri auðvitað hámark forsjárhyggjunnar að stíga slíkt þjóðnýtingarskref. Fyrir því eru heldur engin réttlætisrök, því að vísast mundi þjóðnýting á nokkrum árum setja sjávarútveginn á framfæri þjóðarinnar, eins og hann var á árunum fyrir innleiðingu aflahlutdeildarkerfisins, eins og Óli Björn Kárason rakti með átakanlegum hætti í Morgunblaðsgreininni,¨"Gengisfellingar, gengissig, gengisaðlögun og arðbær sjávarútvegur", þann 4. marz 2015. 

Ein af ástæðunum fyrir þessari óánægju með núverandi fiskveiðistjórnunarkerfi er útbreiddur misskilningur og rangtúlkun á lagatextanum, sem fiskveiðistjórnunin hvílir á.  Hafa lýðskrumarar gengið á lagið og komið því inn hjá fólki, að útgerðarmönnum hafi, með úthlutun kvóta á grundvelli veiðireynslu 1983 og lögum um frjálst framsal aflahlutdeildar 1990, verið fengið eignarhald á auðlindinni, sem stangist á við lög um þjóðareign fiskimiðanna. 

Þetta er tóm vitleysa, enda starfa útgerðir bæði í samræmi við lög um fiskveiðistjórnun og ákvæði Stjórnarskráar um eignarrétt og athafnafrelsi.  Að róa til fiskjar var lengst af eins konar náttúruréttur til að sjá sér farborða, en tækniþróun leiddi til svo mikillar afkastaaukningar við fiskveiðarnar, að stjórnvöldum var nauðugur einn kostur að takmarka þær, og var þá ákveðið binda aðgengi við þá, sem stundað höfðu sjóinn þrjú ár á undan gildistöku þessara lagabreytinga, 1983. Þetta hafa verið dæmdar fullkomlega lögmætar málsástæður fyrir meiri háttar inngripi ríkisins í athafnafrelsið með skerðingu þess. Síðan 1990 er innkoma í almenna kerfið háð kaupum á aflahlutdeild, en rúm 5 % veiðanna eru stunduð af fjölda manna undir mismunandi kerfum til að bæta atvinnuöryggi byggðanna.

Skrumskæling á sjálfbæru og skilvirku fiskveiðistjórnunarkerfi landsins felst í rangtúlkunum á eftirfarandi greinum laganna:

"Nytjastofnar á Íslandsmiðum eru sameign íslenzku þjóðarinnar". 

Hér stendur ekki, að nytjastofnarnir séu eign íslenzka ríkisins, og á þessu tvennu er reginmunur.  Til þess að afnema "náttúruréttinn" til veiða var nauðsynlegt að festa rétt ríkisvaldsins, löggjafans og framkvæmdavaldsins, til að hlutast óskorað til um stjórnun fiskveiðanna, t.d. um árlegt aflamagn, lokun einstakra svæða og takmörkun veiðiheimilda við ákveðin veiðarfæri.  Þetta framkvæmir atvinnuvegaráðuneytið á grundvelli vísindalegrar ráðgjafar Hafrannsóknarstofnunar.  Sú ráðgjöf er ekki óumdeild, en með auknum rannsóknum í krafti aukinna fjárráða Hafrannsóknarstofnunar má ætla, að sú ráðgjöf fari batnandi, og ábyrgðarlaust væri að hlaupa eftir tilfinningum hagsmunaaðila eða annarra sjálfskipaðra vitringa í þessum efnum, sem oftar en ekki hafa staðbundinna skammtíma hagsmuna að gæta.  Bent hefur verið á, að dýrt er fyrir þjóðarbúið að halda Hafró svo fátækri, að hún hafi ekki ráð á 10-20 milljóna kr leiðangri, sem gæti skilað 5-10 milljörðum kr í hús, og er þá átt við loðnuna.   

Ofangreind lagagrein um þjóðareignina ber líka með sér, að erlendir ríkisborgarar eða lögaðilar hafa ekki heimild til að nýta "sameign íslenzku þjóðarinnar", t.d. með því að kaupa sér aflahlutdeild.  Nýtingarrétturinn er alfarið í höndum íslenzkra aðila, sem eiga aflahlutdeild, þ.e. íslenzkra ríkisborgara og lögaðila.   

Hin lagagreinin, sem lýðskrumarar þreytast ekki á að  tönnlast á og boða, að sé brotin með núverandi kvótakerfi, hljóðar þannig:

"Úthlutun veiðiheimilda samkvæmt lögum þessum myndar ekki eignarrétt eða óafturkallanlegt forræði einstakra aðila yfir veiðiheimildum."

Þessi málsgrein laganna takmarkar eignarréttinn við afnotaréttinn, sem er einn angi eignarréttarins.  Forræðið er jafnframt breytilegt, en ekki föst stærð, og háð mati stjórnvalda á nýtingarþoli stofnanna.  Þannig geta útgerðarmenn ekki farið í mál við ríkisvaldið, jafnvel þó að það setji aflamagn einstakra stofna niður í núll.  Lagagreinin yfirtekur að sjálfsögðu ekki 72. grein Stjórnarskráar um eignarrétt, sem þýðir, að ríkið má ekki úthluta öðrum aflahlutdeild í stað þeirra, sem hún var tímabundið tekin af að uppfylltum jafnræðis- og meðalhófsreglum. 

Þessi tilvitnuðu tvö lagaákvæði saman veita ríkisvaldinu síðan rétt til að leggja afnotagjald á handhafa veiðiheimildanna, og var slíkt í fyrsta sinn gert árið 2002 og þá með hóflegum hætti. Vinstri stjórnin kunni sér ekkert hóf í þessum efnum, svo að nú er fyrir dómstólum kærumál frá útgerð fyrir eignaupptöku. Sýnir þetta, hversu hættulegt og skaðlegt almannahag ríkisvald í höndum ósvífinna stjórnmálamanna getur verið. Þarna er reyndar um að ræða s.k. auðlindagjald af uppsjávartegundum, sem ríkisstjórn Sigmundar Davíðs hækkaði til mikilla muna árið 2013 um leið og gjöld vegna botnfisktegunda voru lækkuð nokkuð til að koma í veg fyrir fjöldagjaldþrot smáútgerða.

Lýðskrumarar hafa egnt fáfróða með hugtakaruglingi um afkomu útgerðanna og talað og skrifað um framlegð fyrirtækjanna sem gróða þeirra.   Framlegð er hins vegar það, sem fyrirtækin hafa upp í fastan kostnað sinn, s.s. fjármagnskostnað, þegar greiðslur vegna breytilegs kostnaðar að meðtöldum launakostnaði hafa verið inntar af hendi. Fimmtudaginn 19. febrúar 2015 gaf Sigurgeir Brynjar Kristgeirsson, framkvæmdastjóri Vinnslustöðvarinnar í Vestmannaeyjum, sláandi dæmi um Sighvat Bjarnason VE-81.

Á"Árið 2005 var afli skipsins áþekkur árunum fyrir og á eftir eða tæplega 30 þúsund tonn. Verð uppsjávarafla var lágt, og árið 2005 var kostnaður fremur hár. (Framlegð nam þá aðeins um 4 % af tekjum - BJo.) Að því ári undanskildu hefur framlegð skipsins legið á bilinu 25 % - 30 % (af tekjum-BJo), en svo gerist eitthvað, þegar kemur að margumtöluðu góðærisskeiði í uppsjávarveiðum á árunum 2011-2014. Afkoman bókstaflega hrynur !"

   Veiðigjöldin voru hækkuð árin 2011, 2012 og 2013 á uppsjávarveiðiskipum. Afleiðingin varð í raun og veru arðrán, því að árið 2014 tóku veiðigjöldin alla framlegðina og meira til, þannig að hún varð -5 % á því ári, þ.e. útgerðin þurfti að borga með togaranum, og að sjálfsögðu var þá enginn tekjuskattur greiddur, því að tap varð á rekstrinum.  Þessi gjaldtaka er glórulaus, svo að ekki sé nú sterkar að orði kveðið, enda hefðu allar útgerðir landsins farið á hausinn á nokkrum árum vegna veiðileyfagjaldanna, ef þau hefðu ekki verið lagfærð. Þar sem ekki má ætla stjórnvöldum, að þau viti ekki, hvað þau gera, blasir við, að þetta var aðferð sameignarsinna til að koma útgerðunum á kné og færa þær á ríkisjötuna, eins og þær voru fyrir 1984. Rán um hábjartan dag eða bylting án blóðsúthellinga. 

Á árabilinu 2002-2010 nam hlutfall veiðigjalda af tekjum Sighvats Bjarnasonar VE-81 um 2 % að jafnaði.  Árið 2014 var þetta hlutfall komið upp í 28 %.  Að stjórnvöld skyldu mismuna atvinnugreinum svo gróflega og misbjóða meðalhófsreglunni á grundvelli eigin duttlunga og pólitískra útlegginga á réttlæti með því að leyfa sér að setja á svo íþyngjandi skattheimtu á eina atvinnugrein sýnir, að þeim er ekki treystandi fyrir skattheimtuvaldinu, hvað þá auknu forræði á sjávarútveginum í anda jafnaðarstefnu.  Ósköpin voru ranglega réttlætt með því, að útgerðarmenn væru að fiska á miðum, sem annar átti, nefnilega ríkið.  Þetta sýnir, hversu stórhættulegt er að fela stjórnmálamönnum geðþóttavald um þessa skattheimtu.  Á henni verður að vera þak, t.d. 5,0 % af tekjum, og hún á að taka tillit til endurnýjunarþarfar útgerðarinnar, þ.e. leggjast á það, sem eftir er, þegar búið er að taka tillit til vaxta og eðlilegra afskrifta. Ef arður af eigin fé útgerðar er 15 % eða meira, verði veiðileyfagjaldið 5 % af tekjum, en skerðist línulega með minni arði og verði 0 % við 5 % arðsemi eigin fjár. Að öðrum kosti mun fjármagn flýja útgerðina og hún grotna niður.

Þjóðlendur eru sameign þjóðarinnar með sama hætti og fiskimiðin, og ætti nýting hvers konar á þeim að vera undirorpin sambærilegum reglum um auðlindagjald, eins og sjávarútvegurinn.  Það felur í sér gjaldtöku af ferðaþjónufyrirtækjum, sem starfa á vettvangi þjóðlendna.  

Nú er ferðamannageirinn orðinn mesta gjaldeyrisuppsprettan með 308 milljarða kr tekjur árið 2014 og spáð er 342 milljarða kr tekjum 2015 eða 11 % aukning á ári. Ferðamannageirinn nýtur enn skattfríðinda, og er það orðin tímaskekkja í ljósi umfangs og þess, að auðlindin, sem hann sækir í, er takmörkuð, ef nýtingin á að vera sjálfbær.

5 % auðlindagjald gæfi þá 17 milljarða kr í ríkissjóð í ár. Þetta er óraunhæft, enda þarf að taka tillit til afkomu fyrirtækjanna í þessum rekstri með svipuðum hætti og sjávarútvegsfyrirtækjanna.  Náttúrupassinn, sem gefur e.t.v. af sér 1 milljarð kr á ári, verður óþarfur með þessu kerfi. Náttúra landsins er takmörkuð auðlind, og þess vegna þarf að takmarka nýtingu hennar, eins og í sjávarútveginum. Þannig er rétt að fyrirtækjum, sem selja þjónustu, er veldur álagi á náttúruna, sé gert að greiða auðlindagjald, og ríkisvaldið þarf að halda uppi öflugu eftirliti með þjóðlendum og þjóðgörðum sínum, hvað varðar utanvegaakstur, hrossaferðir, tjöldun og annan átroðning á viðkvæmu landi. 

Til að mega virkja vatnsfall til raforkuvinnslu þarf virkjunaraðili að eignast vatnsréttindin á viðkomandi stað.  Þessu má líkja við kvótaeignina. 

Það er ósanngjarnt að láta sjávarútveg og ferðamennskuna greiða auðlindagjald, ef orkugeirinn á að vera undanþeginn.  Sérstaklega á þetta við um jarðhitann, sem aflað er djúpt í iðrum jarðar, stundum á 3,0 km dýpi og fer dýpkandi, þar sem einkaeignarhald er ekki fyrir hendi og áhöld eru um sjálfbærnina, en einnig um vatnsaflsvirkjanir. Stærsti viðskiptavinur orkugeirans er áliðnaðurinn.  Árið 2014 námu gjaldeyristekjur hans 215 milljörðum króna, og árið 2015 er þeim spáð að verða 230 milljarðar kr. Auðlindagjald af orkugeiranum gæti gefið allt að 10 milljarða kr á ári, ef reiknað er með 5 % af tekjum hans og jafnframt yrði tekið tillit til afkomu, eins og í öðrum geirum.  

Spurning vaknar með landbúnaðinn, hvort hann á ekki að greiða auðlindagjald fyrir að fá að reka fé og hross á afréttir ?  Vegna langrar hefðar og fornrar ítölu hreppanna varðandi upprekstur þarf þetta lögfræðilegrar athugunar við, en jafnræði á milli atvinnugreina varðandi hið nýja auðlindagjald vegur þungt.

 

 

                                                               

 

 

 

 

          

Athugasemdir

[Ólafur Örn Jónsson, 9.3.2015 kl. 23:49]

Fyrirgefur Bjarni en ég held að það fari hverjum manni betur sem lætur að sér kveða á bogginu að takast á við málefni sem þeir hafa hugmynd um. Hver tilgangurnn er með þessari rakalausu endaleysu veit ég svei mér ekki.

Jon Gunnarsson formaður atvinnumálanefndar tiltók réttilega að útgerðin hafi verið gjaldþrota 1993 og forsendur kvótans þar með brostnar. Frjálsa framsalið var farið til að komast hjá að fara aftur í sóknarmark sem var eina raunhæfa leiðin og vilji okkar Sjálfstæðismanna sem vildum Moka Framsóknarflórinn.

Ef litið er til þess að Íslendingar hófu stjórn fiskveiða til að styrkja stofnana og auka afkastagetu þeirra þegar við vorum að fiska að meðaltali yfir 300 þus tonn er þá ekki augljóst að lýðskrumarar hafa rétt fyrir sér þegar þeir benda á að kvótakerfið é hrunið og hafi ekki í 30 ár skilað yfir 200 þus tonna árs afla.

Fyrsta grein laga um stjórn fiskveiða var sett þar með sérstökum tilgangi. Að fyrirbyggja og koma í veg fyrir allra tilraunir manna til að ásælast eignina á kvótanum sama hvað á gengi. Greinin er krystal skýr og enginn leið að misskilja neitt í þeim texta.

[Bjarni Jónsson, 10.3.2015 kl. 14:54]

Það er sjaldgæft, að "Besserwisserar" geri sér far um að gera lítið úr þekkingu annarra, þó að þeir vilji gjarna upphefja sig yfir aðra.  Ólafur Örn Jónsson hefur þó sízt efni á slíku, því að málflutningur hans geislar ekki fremur af þekkingu en rispurnar á bilaðri plötu.