Lars Christensen og Landsvirkjun

Þann 2. júní 2016 var kynnt til sögunnar ný skýrsla á vegum Samtaka Iðnaðarins (SI) eftir danska alþjóða hagfræðinginn Lars Christensen.  Hún er á ensku og ber heitið: "Our Energy 2030 - Efficiency, competitiveness and transparency in the Icelandic energy sector".  Skýrslan er efnismikil, fróðleg og vel samin, og er fengur að henni í íslenzka orkumálaumræðu.

Það kemur ekki á óvart, að SI skyldu láta fræðimann á hagfræðisviði rannsaka fyrir sig íslenzka orkukerfið í því augnamiði að fá fram ígrundaðar og rökstuddar tillögur óvilhalls aðila um úrbætur á eignarlegu og rekstrarlegu fyrirkomulagi raforkugeirans á Íslandi. 

Ástæðan er sú, að undanfarin ár hefur sigið á ógæfuhliðina um samkeppnihæfni raforkuverðs á Íslandi við erlenda raforkumarkaði.  Þar eiga hagsmuna að gæta stórir og smáir raforkunotendur á Íslandi, iðnfyrirtæki og heimili.  Er skemmst að minnast frásagnar Morgunblaðsins af miklum raforkuverðhækkunum til iðnfyrirtækisins Ölgerðar Egils Skallagrímssonar, sem var þá í viðskiptum við Landsvirkjun (LV), ásamt kvörtunum kaupenda ótryggðrar raforku af LV vegna framkomu fulltrúa fyrirtækisins í garð viðskiptavina, mikillar skyndilegrar verðhækkunar og minna framboðs, sem setur arðsemi milljarðafjárfestinga í rafhitun í uppnám. Viðbrögð forstjóra Landsvirkjunar, eins og þau koma fram í Viðskipta Mogganum fimmtudaginn 2. júní 2016, eru óþarflega neikvæð og önuglyndisleg að mati þessa blekbónda, af því að gagnrýni L. Christensens (LC)er ekki ný af nálinni, heldur hefur hún komið fram áður hjá OECD, blekbónda á þessu vefsetri o.fl.:

"Hörður segist ekki skilja, hvert verið sé að fara með fyrrnefndri tillögu.  "Þetta er ákveðinn misskilningur.  Landsvirkjun hefur ekki komið að fjármögnun fyrirtækisins frá 2005.  Landsnet hefur verið að greiða inn á lánið, og fyrirtækið hefur verið að fjármagna sig án nokkurrar aðkomu Landsvirkjunar, og fyrirtækið hefur ekki stýrt þeirri fjármögnun með neinum hætti." 

Eftir stendur, að Landsvirkjun er langstærsti eignaraðilinn að Landsneti, sem greiddi eigendum sínum út dágóðan arð fyrir rekstrarárið 2015, sem orkar tvímælis, þar sem Landsnet er einokunarfyrirtæki, sem ákveður sjálft sína gjaldskrá og útgjaldaliði, en Orkustofnun þarf að vísu að samþykkja gjaldskrána. 

 

 

Lars sagði við Stefán E. Stefánsson í Viðskipta Mogganum 2. júní 2016:

"Það er þörf á því, að samkeppni verði raunveruleg á íslenzkum orkumarkaði.  Það er ekki líklegt, að það geti orðið, nema Landsvirkjun, sem framleiðir um 70 % alls rafmagns í landinu, verði skipt upp í smærri einingar. Því gæti það reynzt heppilegt að selja ákveðnar virkjanir út úr fyrirtækinu áður en það síðan verður selt."

Það er hverju orði sannara hjá LC, að raforkumarkaðurinn á Íslandi er fákeppnismarkaður undir ægivaldi risa með 71 % markaðshlutdeild.  Það eru fáránleg mótrök forstjóra Landsvirkjunar, að slíkt skipti almenning í landinu litlu máli, af því að aðeins um 20 % af orkusölu fyrirtækisins fari á almennan markað, en hitt sé bundið í langtímasamninga.  Þessi 20 % jafngilda þó 2,6 TWh/ár á almenna markaðinum, sem samsvara 2/3 hlutum hans. Forstjóri Landsvirkjunar gerir sig með þessum málflutningi sekan um tilraun til að slá ryki í augun á almenningi með sleggjudómi og að gera lítið úr málefnalegri umfjöllun á ómálefnalegan hátt. 

Það er engum blöðum um það að fletta, að hlutfallsleg stærð LV á íslenzka markaðinum er vandamál, og þegar þess er gætt, að eignarhaldið er allt á höndum ríkisins, verður ljóst, að samkeppnisstaðan á raforkumarkaðinum er verulega skökk.  Við þessu verður að bregðast, en það er ekki hlaupið að því, eins og í pottinn er búið. Hér verða færð fyrir því rök, að leið LC að búta fyrirtækið niður í smærri einingar sé torsótt eða ófær leið, eins og sakir standa. 

Í dæmigerðum langtíma raforkusamningi LV um stórsölu, sem blekbóndi þekkir til, er vísað til ákveðinna viðmiðunar virkjana "and interconnected facilities", þ.e. í raun stofnkerfisins alls, sem skuli sjá tilgreindu iðjuveri fyrir orku. 

Ef virkjanir verða nú seldar frá Landsvirkjun, eins og LC mælir með, þá verða langtímasamningar hennar í uppnámi, af því að möguleikar hennar til orkuafhendingar kunna að hafa verið skertir í þeim mæli, að forsendur orkusamninganna séu horfnar.  

Tæknilega breytir slík uppstokkun þó ekki miklu, og viðskiptalega mætti leysa þetta með skuldbindandi orkusamningum á milli gömlu Landsvirkjunar og nýja fyrirtækisins eða nýju fyrirtækjanna, en fyrri viðsemjendur Landsvirkjunar gætu hæglega talið samningsforsendur brostnar, og lögfræðilega gæti niðurbútun fyrirtækisins skapað miklar flækjur og langvarandi þref, sem er ekki fallið til að treysta gömul viðskiptasambönd og afla nýrra.  Að mati blekbónda er slíkur klofningur Landsvirkjunar vart fær leið til að draga úr ríkjandi markaðsstöðu hennar.  Þó mætti kanna, hvort viðskiptalegar og lögfræðilegar hindranir eru í vegi þess að selja jarðgufuvirkjanirnar út úr Landsvirkjun, því að samlegðaráhrif jarðgufu- og vatnsaflsvirkjana eru takmörkuð, og langtímasamningar LV um orku frá jarðgufuvirkjun eru líklega bundnir við Þeistareykjavirkjun eina. 

Um markaðsviðskipti með raforku, þar sem verðið er ákvarðað frá einni klukkustund til annarrar á grundvelli framboðs og eftirspurnar segir Hörður Arnarson (HA), forstjóri LV, í téðum Viðskipta Mogga: 

"Samningar við stórnotendur byggja á fyrirsjáanleika, og þess vegna eru gerðir langtímasamningar.  Í slíkum samningum taka báðir aðilar á sig miklar fjárfestingar og skuldbindingar til langs tíma.  Kauphallarfyrirkomulagið getur hins vegar komið sér vel fyrir heimilin og smærri fyrirtæki, og það er sjálfsagt að skoða leiðir í þeim efnum."

Um téðan fyrirsjáanleika er HA ekki samkvæmur sjálfum sér, því að hann er nýbúinn að gera nýjan orkusamning við Norðurál, þar sem tekið er mið af orkuverði á Nordpool, norrænu orkukauphöllinni, þar sem augnabliksverð raforku er háð framboði og eftirspurn.  Það bendir ýmislegt til, að þar hafi HA samið illilega af sér fyrir hönd íslenzkra skattborgara, því að ofgnótt orku á 3. áratugi 21. aldarinnar er sem stendur líklegri en orkuskortur á Norðurlöndunum utan Íslands og á norðanverðu meginlandi Evrópu. Það er m.a. vegna mikillar uppbyggingar á vindorku- og sólarorkuverum í krafti niðurgreiðslna hins opinbera á verði orkunnar frá þeim. 

HA kann og að hafa vanmetið gjörsamlega mátt tækniþróunarinnar, sem sennilega mun færa heiminum samkeppnisfær þóríum-kjarnorkuver um árið 2025. Fjárhættuspil með orkulindir landsins eiga menn alls ekki að stunda. Í langtíma samningum er eðlilegast að orkubirgir og orkukaupandi deili með sér áhættu af verðsveiflum á afurðum orkukaupandans, t.d. áli, með umsömdu "gólfi og þaki", enda er slíkt algengt erlendis. 

Eitt af því, sem LC gagnrýndi í "Our Energy 2030" var skortur á gegnsæi raforkusamninga.  Það er réttmæt gagnrýni, og úrbætur stranda á raforkuframleiðendunum, ekki kaupendunum.  Það er í því sambandi ekki nauðsynlegt að opinbera orkusamningana í heilu lagi, eða hvað það er, sem stýrir verðinu, en það er lágmark, að opinber fyrirtæki birti meðalorkuverð við stöðvarvegg í öllum orkusamningum sínum, að fengnu formlegu leyfi frá hverjum viðskiptavini, í ársskýrslu sinni og að Landsnet birti að sama skapi flutningsgjald fyrir orku til hvers notanda. 

Þetta mundi geta eytt tortryggni, sem úrtölumenn og hælbítar orkufyrirtækjanna hafa verið iðnir við kynda undir.  Þetta mundi einnig auka aðhald með virkjanafyrirtækjunum, ekki sízt þeim, sem eru í opinberri eigu, varðandi hlutfall verðlagningar á raforku í langtímasamningum og til almennings.  Það er ótækt, að almenningur greiði stærri hluta vinnslukostnaðar en sanngjarnt er samkvæmt kostnaðargreiningu á vinnslu rafmagns til stóriðju og annarra.  Eftir síðustu hækkanir Landsvirkjunar til almennings og með verð til stóriðju í lægð vegna markaðstengingar er líklegt, að jafnvægið hafi raskazt, og það ber að leiðrétta strax með verðlækkun til almennings. 

Annað mál er, hvort skynsamlegt er að stofna til altækrar orkukauphallar á Íslandi, eins og LC lagði til í skýrslu sinni.  Þar er þá fyrst til að taka, að vísir að slíkri kauphöll hefur verið hérlendis frá aldamótum, þar sem eru kauphallarviðskiptin með jöfnunarorku.  Á heildsölumarkaði raforku þurfa kaupendur með a.m.k. sólarhringsfyrirvara að leggja fram kaupáætlun í MWh/klst og birgjar þeirra að staðfesta ætlun sína að fullnægja umbeðinni þörf viðskiptavina sinna. Kaupendur þurfa utan vissra marka að greiða sérstaklega fyrir mismun raunþarfar og áætlaðrar þarfar. Það er alltaf fyrir hendi óvissa um raunverulega afltöku og aflgetu, og birgjar geta lagt inn tilboð um að sjá við óvissunni, sem er kölluð jöfnunarorka.  Verð, sem notendum er gert að greiða fyrir jöfnunarorkuna sveiflast eftir framboði og eftirspurn og er oftast á bilinu 0-10 kr/kWh.

Þennan íslenzka kauphallarmarkað má útvíkka og færa t.d. ótryggðu orkuna (afgangsorkuna) inn á hann í fyrstu, og þar gæti næturrafmagn komið, er fram líða stundir, og t.d. eigendur rafmagnsbíla gert sín viðskipti með næturrafmagn inn á bílrafgeymana að næturlagi.  Álagsdreifingin, sem af slíkri markaðsþróun mundi leiða, yrði til sérstakra hagsbóta fyrir dreifiveiturnar, sem þannig slyppu við töluverðar viðbótar fjárfestingar í eflingu dreifikerfanna vegna rafbílavæðingarinnar, en fengju hins vegar bætta nýtingu á kerfinu og þar með fjárfestingum sínum fyrir vikið.   

Þessi orkukauphallarviðskipti mætti þróa áfram yfir í forgangsorku, og mundu fyrirtæki og einstaklingar þá geta gert kauptilboð um ákveðinn fjölda MWh yfir tiltekið tímabil. Ef kaupandi nær þannig hagstæðum kjörum, getur hann leitazt við að auka álagið hjá sér á því tímabili. Ef nauðsyn krefur, geta yfirvöld gripið inn með örvandi eða þvingandi aðgerðum á birgjana um ákveðna lágmarksþátttöku í kauphallarviðskiptum sem hlutfall af heildarvinnslu þeirra, t.d. 10 % í upphafi og síðan vaxandi.

Um þetta sagði Almar Guðmundsson, framkvæmdastjóri Samtaka iðnaðarins, í baksviðsfrétt Morgunblaðsins 3. júní 2016:

"Flest iðnfyrirtæki á Íslandi hefðu mikið gagn af því, að komið væri upp kauphöll með raforku. Auðvitað eru stórir kaupendur með fasta samninga, en pólska dæmið, sem Lars bendir á, sýnir, að það má setja tímabundinn þrýsting á framleiðendur að tryggja ákveðið magn af rafmagni inn á slíkan markað.  Þegar verðmyndun verður með þeim hætti, þá fara samningar við stórkaupendur að taka mið af þeirri verðlagningu."

Hér er mikið fullyrt án röksemdafærslu.  Slíkur frjáls markaður með raforku í Noregi hefur iðulega leitt til mikilla orkuverðshækkana í Noregi.  Þótt Noregur sé mikið vatnsorkuland, þar sem 96 % innlendrar raforku kemur frá vatnsorkuverum landsins, vantar iðulega forða í miðlunarlónin, og þá hækkar raforkuverðið, m.a. vegna innflutnings á tiltölulega dýrri raforku.  Á Íslandi kemur vatnsskortur niður á framboði og verði ótryggðrar orku. 

Það vantar núna tryggingu fyrir því, að orkufyrirtækin anni spurn eftir forgangsraforku, en láti ekki skeika að sköpuðu með það í huga að njóta góðs af verðhækkunum vegna orkuskorts.  Það mætti t.d. skylda hvert fyrirtæki til að hefja undirbúning að nýrri virkjun, ef nýting venjulegrar framleiðslugetu fyrirtækisins á forgangsorku fer yfir 98 % á ársgrundvelli.

Verð í langtímasamningum um afhendingu á raforku í miklum mæli fer eftir kostnaði við orkuvinnslu í viðmiðunarvirkjuninni með tiltekinni ávöxtunarkröfu.  Verð á augnabliksmarkaði ræðst hins vegar af framboði og eftirspurn á hverjum tíma.  Þetta tvennt á ekkert sameiginlegt, og þess vegna stenzt fullyrðing Almars hjá SI ekki. 

Þannig er unnt að reikna kostnað orku við stöðvarvegg í Fljótsdalsvirkjun m.v. uppfærðan virkjunarkostnað án flutningsmannvirkja MUSD 1540 (verðlag júní 2015), áætlaðan árlegan rekstrarkostnað MUSD 8,0, orkuvinnslu 5000 GWh/ár samkvæmt Landsvirkjun og m.v. valda árlega ávöxtunarkröfu af fjárfestingunni 8,0 % yfir 40 ára afskriftartímabil, og verður niðurstaðan 27 USD/MWh.  Meðalverð undir þessu gildi jafngildir ekki tapi Landsvirkjunar, heldur minni ávöxtun fjárbindingar en 8,0 %/ár.  Tap verður, þegar vaxtakostnaður vegna Fljótsdalsvirkjunar verður hærri en ávöxtunin, sem orkuverðið gefur.  Um þessar mundir nær ávöxtunin áreiðanlega ekki þessu gildi, 8,0 %/ár, m.v. það, sem lesa má út úr meðalverði til stóriðju í ársskýrslu Landsvirkjunar, og við þessar aðstæður er hætt við, að almenningur greiði óeðlilega háan skerf af orkukostnaðinum, eða, eins og sumir fremur ósmekklega halda fram, "greiði niður stóriðjuverðið".  Landsvirkjun er í lófa lagið að veita upplýsingar um þetta mikla hagsmunamál allra, sem ekki hafa gert langtímasamninga við fyrirtækið, svo að jafnræðis verði gætt á milli viðskiptavina, stórra og smárra.     

Með svipuðum hætti má reikna út orkuvinnslukostnað jarðgufuvirkjunarinnar á Þeistareykjum, en miða þar við 30 ára afskriftatíma, og 5,0 % árlegan rekstrarkostnað af upphaflegu fjárfestingunni.  Þannig fæst kostnaður fyrir kísilver við stöðvarvegg 36 USD/MWh.   Ástæða er til að ætla, að umsamið orkuverð til PCC sé hærra en þetta, enda er núverandi orkuverð til ISAL, frá 2010 með hækkunum síðan, hærra, og er þó orkuvinnslukostnaður í Búðarhálsvirkjun, fyrir álver, sem reist var fyrir framleiðsluaukningu í Straumsvík 2012-2014, mun lægri en þetta, svo að ekki sé nú minnzt á aðrar virkjanir á Þjórsár-Tungnaársvæðinu.  Þær mala nú gull, sem sjá má í efnahags- og rekstrarreikningi Landsvirkjunar.  Upplýst verður um raunorkuverð til PCC vonandi eigi síðar en í ársskýrslu 2017, sem verður upphafsár verksmiðjunnar í rekstri.  "Cuo bono" - hverjum er þessi launung um umsamin orkuverð í hag ?