Uggvænlega horfir með vatnsbúskapinn í vetur

Hagkerfi þróaðra ríkja eru knúin áfram með orkugjöfum.  Það, sem skilur íslenzka orkukerfið og þar með hagkerfið frá öðrum, er mjög mikil orkunotkun á hvern íbúa.  Þetta er í raun undirstaða velmegunarinnar hér, sem er engan veginn sjálfgefin í ljósi staðsetningar og engra hefðbundinna auðlinda í jörðu.  Þær eru hins vegar í hafinu umhverfis landið, og í jarðhitanum er gríðarleg auðlegð fólgin.  Orkukerfi landsins sker sig frá orkukerfum flestra annarra þjóða með því, að það er talið sjálfbært, en veikleiki þess er hins vegar sá, að það er háð duttlungum náttúrunnar. Nú virðist vatnsbúskapur vera með lakasta hætti, þar sem vatnshæð Þórisvatns er undir lágmarki árstímans og hækkar hægt. 

Það er hægt að sjá við minniháttar minnkun á framboði orku í slæmum vatnsárum, eins og núna, með því að hafa borð fyrir báru, bæði í vatnsmiðlunargetu og aflgetu.  Það kostar og undir þeirri orkulöggjöf, sem landsmenn búa við frá 2003, þegar Orkupakki 1 (OP1)frá Evrópusambandinu (ESB) var innleiddur, virðist ekkert orkuvinnslufyrirtækjanna sjá sér hag í slíkum varaforða, en Landsvirkjun bar ábyrgð á raforkuöryggi landsmanna frá stofnun sinni 1965 fram að OP1. 

Alvara þessa máls er hins vegar fólgin í því, að samfélagslegt tjón af raforkuskorti, þótt hann verði með fyrirvara, eins og nú stefnir í, er margfalt meira en tjón orkufyrirtækjanna af minnkaðri raforkusölu.  Orkupakkarnir hafa skilið landsmenn eftir berskjaldaða gagnvart afleiðingum þess að innleiða orkulöggjöf á Íslandi, sem sniðin er við gjörólíkar aðstæður. Þennan yfirþyrmandi veikleika löggjafarinnar hér þarf að sníða af, eins og hverja aðra annmarka á löggjöf, svo að einhver aðili í þessu þjóðfélagi verði ábyrgur fyrir raforkuörygginu og hafi nægileg völd til að knýja á um nýja virkjun í nafni þjóðarnauðsynjar. Engu er líkara en þau þjóðfélagsöfl, sem reyna stöðugt að þvælast fyrir framfaramálum þjóðarheildarinnar, hvort sem um ræðir nýjar virkjanir eða flutningslínur, stingi nú hausnum ofan í sandinn.  Í kosningunum í september 2021 fer bezt á því, að þau hafi áfram hausinn í sandinum. Hvað þarf mikið tjón að hljótast af afturhaldsstefnunni áður en hún missir allan hljómgrunn og horft verður hlutlægum augum á virkjana- og línuáform.   

Það er ekki nóg með, að yfirvofandi sé afnám ótryggðrar raforku vegna vatnsskorts til þeirra, sem hana kaupa nú, heldur er Landsnet tekið að búa viðskiptavinni sína undir skort á s.k. reiðuafli, sem þýðir, að Landsnet sér fram á að geta hvorki annað álagstoppum né brugðizt við brottfalli rafala af kerfinu.  Þetta skapar hættu á tíðnilækkun í kerfinu, sem í sinni verstu mynd leiðir til kerfishruns, nema liðavernd stórra viðskiptavina bregðist rétt við.  Allt mun þetta leiða til framleiðslutaps, en vonandi ekki tjóns á búnaði hjá notendum. 

 Ástand, eins og hér er lýst, ógnar efnahagslegri viðspyrnu landsmanna og mun draga úr hagvexti. Þetta er sjálfskaparvíti og algerlega fyrirséð í hvað stefndi.  Sjálfskaparvítið er virkjanatregða, sem er af pólitískum toga.  Einstrengingsleg náttúruvernd tefur flestar framkvæmdir á sviði orkuöflunar (og flutnings), og er skemmst að minnast áforma HS Orku og Vesturverks um Hvalárvirkjun á Vestfjörðum, um 55 MW að uppsettu afli. 

Enn einkennilegra er, að Landsvirkjun skuli ekki hafa ráðizt í virkjun Neðri-Þjórsár, t.d. Hvammsvirkjun, en hún mun vera fullnaðarhönnuð fyrir meðalrennsli 352 m3/s, orkuvinnslu 720 GWh/ár með uppsettu afli 93 MW. Umhverfisáhrif verða í lágmarki, enda inntakslónið aðeins 4 km2.  Landsvirkjun ætlar að reisa trausta og varanlega brú á staðnum, sem tengja mun Árnessýslu og Rangárvallasýslu á nýjum stað.  Virkjunin mundi leysa úr brýnasta viðfangsefni orkugeirans, sem stafar af álagsaukningu vegna aukinnar eftirspurnar hjá útflutningsiðnaðinum og vegna orkuskiptanna auk fjölgunar íbúða. 

Í baksviðsfrétt Loga Sigurðarsonar í Morgunblaðinu 25. júní 2021 er viðtal við Lárus M.K. Ólafsson, viðskiptastjóra á iðnaðar- og hugverkasviði Samtaka iðnaðarins, SI.  Fyrirsögnin var:

"Fyrirtæki lýsa áhyggjum af stöðu raforkumarkaðarins".

""Við höfum verulegar áhyggjur af þróun raforkuverðs, og auðvitað er ekki á bætandi, ef það er einhver óvissa með framleiðslugetu, sem þar af leiðandi hækkar raforkuverð.  Þetta er viðvarandi, og við höfum lýst yfir áhyggjum af þessu alveg óháð því, hvort einhver túrbína bilaði í Reykjanesvirkjun, eða hvort það sé skert lónsstaða", segir Lárus." 

Hagsmunir atvinnulífsins eru tvímælalaust miklir gagnvart því, að á hverjum tíma sé nægt framboð raforku, og þar eru þjóðarhagsmunir undir. Næg "græn" raforka á hagstæðu verði fyrir kaupendur er eitt helzta samkeppnisforskot Íslands. Ef stjórnmálaöfl í ríkisstjórn eru að þvælast fyrir gerð nýrra virkjana, þegar orkuskortur blasir við, þá er það hreint skemmdarverk og ógn við lífsafkomu fólks. Að þvælast fyrir nýjum vatnsorkuvirkjunum, sem hafa lágmarks umhverfisrask í för með sér, ógnar bæði efnahagsframþróun vaxandi þjóðar og markmiðum ríkisvaldsins um 55 % minnkun losunar koltvíildisjafngilda árið 2030 m.v. 1990 og kolefnishlutleysi árið 2040.  Til að leysa jarðefnaeldsneyti af hólmi á láði, legi og í lofti, verður líklega að virkja sem nemur um 2 TWh/ár, og þar að auki kemur vaxandi orkunotkun vegna aukinnar framleiðslu á þessu tímabili. Hvammsvirkjun er nauðsynleg vegna beggja þessara þátta. 

Umhverfisráðherra Vinstri hreyfingarinnar græns framboðs setti sig upp gegn gerð varnargarða gegn hraunrennsli frá Fagradalsgígum. Sýnir það, hversu forstokkað afturhald þar er á ferðinni.  Það mun verða jafnvægi í orkumálum til trafala á Íslandi, ef sá maður verður kosinn á þing sem fulltrúi SV-kjördæmis í september 2021.  Sporin hræða.  Núverandi kyrrstöðu í virkjanamálum á Íslandi verður að skrifa á þá glórulausu hugmyndafræði, sem vinstri flokkarnir með vinstri græna í broddi fylkingar fylgja varðandi auðlindanýtingu á Íslandi.  Þessari sjálfheldu verður að linna í nafni hagsmuna núverandi og komandi kynslóða. 

"Lárus segist heyra mikið frá fyrirtækjum um hækkanir á flutningsgjaldskrá Landsnets, sem hækkaði í janúar [2021] um 5,5 % hjá stórnotendum og 9,9 % hjá dreifiveitunum. 

Svandís Hlín Karlsdóttir, viðskiptastjóri Landsnets, segir hækkunina hafa verið nauðsynlega og bendir á, að flutningsgjaldskráin hafi lækkað frá 2013.  Þetta hafi verið fyrsta hækkunin síðan þá.

Hún bætir við, að reynt hafi verið að koma í veg fyrir hækkunina í samstarfi við stjórnvöld, en það hafi ekki tekizt. Svandís segir eitt af markmiðum Landsnets að halda stöðugleika í flutningsgjaldskránni.  "Við vorum í þeirri stöðu, að annaðhvort þurftum við að hækka gjaldskrána eða draga úr fjárfestingum, og það er eitthvað, sem við töldum ekki ákjósanlegt að gera.  Við erum sérleyfisfyrirtæki, þannig að okkur eru settar ákveðnar tekjur, sem við megum hafa.  Við höfum ákveðið svigrúm til þess að færa tekjur á milli ára, og við vorum að vinna með stjórnvöldum í faraldrinum til að fá aukið svigrum, bæði til þess að geta haldið áfram fjárfestingum og koma í veg fyrir hækkunina á gjaldskránni, en það náðist ekki í tæka tíð", segir Svandís."  

Þarna er varla öll sagan sögð. Stjórnvöld (iðnaðarráðherra) var með frumvarp fyrir þinginu um að breyta reiknireglum fyrir tekjumörk Landsnets, svo að hækkunarþörf gjaldskrárinnar mundi minnka, en fjármagna mætti fjárfestingar í meira mæli með lántökum. Frumvarp þetta virðist illu heilli hafa dagað uppi í þinginu, úr því að þessar urðu málalyktirnar.  Í sambandi við reiknireglur gjaldskráa Landsnets er jafnframt vert að hafa í huga, að Orkustjóri ESB á Íslandi (Landsreglari) á síðasta orðið um hana.  Kannski hefur hann ekki verið hrifinn af, að við reiknireglunum yrði hróflað.  Þótt iðnaðarráðherra beri hina pólitísku ábyrgð á þessum miklu hækkunum á gjaldskrá Landsnets, er hún líklega blóraböggull í þessu máli, en sökudólgana annars staðar að finna. 

Allt of litlar beinar erlendar fjárfestingar eru á Íslandi fyrir eðlilegan vöxt athafnalífsins og atvinnusköpun, og þær eru tiltölulega mun meiri á hinum Norðurlöndunum. Það er athyglisvert, að erlendar fjárfestingar eru mjög litlar frá löndum ESB, nokkrar frá EFTA-ríkjunum, en mestar hafa þær verið frá Norður-Ameríku.  Ein slík býðst landsmönnum núna, en Landsvirkjun stendur sem þvergirðingur gegn henni.  Um er að ræða tæplega mrdISK 15 fjárfestingu Norðuráls á Grundartanga í nýjum búnaði í steypuskála fyrirtækisins til að geta steypt álsívalninga.  Til að leggja í slíka fjárfestingu þarf Norðurál tryggingu fyrir orkuafhendingu á verði, sem er fyrirsjáanlegra en núverandi viðmiðun við Nordpool-markaðinn. Fyrirtækið hefur farið fram á verð, sem er nálægt meðalverði til stóriðju á Íslandi með álverðstengingu.  Að öllu eðlilegu ætti að vera samningsgrundvöllur um þetta, en Landsvirkjun undir núverandi stjórn er ekki með öllu eðlilegt fyrirtæki. 

Þann 30. júní 2021 birtist í Markaðnum viðtal Þórðar Gunnarssonar við Mike Bless, fráfarandi forstjóra Century Aluminium, móðurfélags Norðuráls:

"Álverðstenging raforkuverðs var ein helzta ástæða þesss, að forsvarsmenn Century Aluninium sáu sér þann leik á borði að kaupa álverið við Grundartanga árið 2004 af Columbia Ventures Corporation. 

Þetta er mat Mike Bless, fráfarandi forstjóra Century Aluminium, sem var staddur hér á landi á dögunum.  Fram kom í kauphallartilkynningu þann 17. maí 2021, að Bless myndi brátt láta af störfum sem forstjóri Century eftir 10 ár á forstjórastólnum."

Álfyrirtækin líta á álverðstengingu raforkuverðs sem  verulega áhættuminnkun fyrir eigendur sína og þess vegna eftirsóknarverða á svipulum markaði. Landsvirkjun áttaði sig fljótlega á, að gagnkvæmir hagsmunir væru fólgnir í álverðstengingunni, en árið 2010 varð afturhvarf til hins verra á þeim bæ.

"Málið snýst ekki endilega um lægra eða hærra verð. Það, sem okkur þótti aðlaðandi, var tengingin við álverð.  Við borgum glaðir hærra raforkuverð, ef okkar afurðaverð er hátt. Century Aluminium er ekki stór álframleiðandi á alþjóðlegan mælikvarða, og samkeppnisaðilar okkar, sem eru með ýmiss konar aðra starfsemi en álframleiðslu, þola betur sveiflur í álverði en við. 

 Þess vegna er álverðstengingin afar mikilvæg fyrir okkur.  Við erum líka með álverðstengingu í aðfangakaupum okkar, t.a.m. við innkaup á súráli.  Á sama hátt og við raforkuinnkaup þá borgum við súrálsbirgjum okkar glaðir hærra verð, ef álverð hækkar. 

En það var aðallega álverðstengingin, sem var aðlaðandi í okkar augum.  Hún þýðir, að við getum haft betri stjórn á okkar rekstraráhættu.  Svo verður líka að nefna, að álverið á Grundartanga er eitt það glæsilegasta m.t.t. stjórnunar, öryggismála, gæðamála og annars.  Eitt er að komast á þennan stað, en annað að viðhalda svo háum gæðastöðlum allan þennan tíma.  Það er stjórnendunum hér heima að þakka."

Þarna lýkur fráfarandi forstjóri móðurfélags Norðuráls lofsorði á árangur Norðuráls, og starfsfólkið verðskuldar hrósið.  Hið sama á við um starfsemina í Straumsvík, þar sem ISAL hefur náð frábærum árangri með verksmiðju, sem er talsvert minni og eldri en Norðurál, en Hafnfirðingar höfnuðu á sinni tíð stækkun ISAL, sem eigandinn var fús til að leggja út í. 

Álverðstenging er einnig hagstæð orkubirginum til lengdar, því að álfyrirtækið er yfirleitt fúst til að fallast á hærra meðalverð, ef það fær lægra verð, þegar á móti blæs á mörkuðunum. Núverandi forstjóri Landsvirkjunar taldi sig vita betur, þegar hann tók við 2010, og gekk þá hart fram í nafni stöðugleika að afnema álverðstenginguna.  Afleiðingin varð ekki stöðugleiki, heldur var Landsvirkjun nærri búin að missa þennan elzta viðskiptavin sinn fyrir vikið. 

"Þrátt fyrir að núverandi markaðsverð á áli myndi auðvitað réttlæta stækkun við Grundartanga, er ekki skynsamlegt að taka slíkar fjárfestingarákvarðanir út frá stundarverði.  Allt ferlið, sem snýr að leyfisveitingum, hönnun, undirbúningi og framkvæmdum, er 4 til 5 ára ferli.

Hins vegar er raunhæfara til skemmri tíma að bæta við virðisaukandi framleiðslu við Grundartanga, t.a.m. álboltaframleiðslu [álboltar hér sívalar álstengur-innsk.BJo].  Þó að álagið á álbolta yfir hrááli sé 1000 USD/t, þá myndum við samt alltaf horfa á 250 USD/t langtímameðaltalið til að ákveða, hvort fjárfestingin borgi sig.  

Það er snúið að taka langtímaákvarðanir út frá skammtímaverði.  Eftirspurn grænna álbolta er hins vegar að aukast í Evrópu og hefur verið um lengri tíma, og því höfum við lagt mikla áherzlu á að koma því verkefni af stað hér heima. En til þess að svo megi verða, þurfum við að hafa betri vissu um raforkuverð okkar til framtíðar." 

Það má ráða af þessu, að rækju stjórnvöld á Íslandi sókndjarfa iðnaðarstefnu, sem reist væri á meiri orkunotkun, þá væru líklega núna komin áleiðis áform um talsverða aukningu framleiðslugetu Norðurálsverksmiðjunnar. Því miður blasir allt annar og afturhaldssamari raunveruleiki við, stöðnun iðnvæðingarinnar og stefnuleysi varðandi nýjar virkjanir.  Það er engu líkara en afturhaldið í stjórnarandstöðunni sé þegar setzt við stjórnvölinn á þessu mikilvæga sviði atvinnuuppbyggingar og gjaldeyrissköpunar. 

Hjá Bless kemur fram, hversu ábatasöm álsívalningaframleiðslan er, því að verðið fyrir hana um þessar mundir er um 3500 USD/t samkvæmt honum. Að framkvæmdir við umbyltingu steypuskála Norðuráls skuli ekki nú þegar vera komnar á flugstig, verður að skrifa alfarið á þvergirðing Landsvirkjunar, sem er framfarahamlandi og einhvern veginn alveg í takti við stjórnarandstöðuna.  Hefur Samfylkingin kverkatak á stjórn Landsvirkjunar ?  Þetta er mjög óeðlilegt ástand, og tal talsmanna Landsvirkjunar um nýtingu grænna tækifæri til eflingar hags Íslands er hrein hræsni í þessu ljósi. 

Þá kemur réttmætt hrós Bless í garð starfsmanna Norðuráls, en svipaða sögu er að segja af ISAL og mjög líklega af fleiri stóriðjuverum á Íslandi: 

"Þessa aukningu í framleiðslugetu [úr 260 kt/ár í 320 kt/ár eða 23 %-innsk. BJo] má rekja til snjallra stjórnenda Norðuráls hér á landi, og það er ástæðan fyrir því, að þau hafa mikið að segja um rekstur álvera okkar í Bandaríkjunum. Þau hafa staðið sig einstaklega vel á Grundartanga." 

Sé horft til íslenzkrar stóriðju og árangurs hennar í alþjóðlegu samhengi, er freistandi að alhæfa þessi orð Mike Bless og færa þau yfir á stóriðjuna í heild.  Þau eru þess vegna beztu meðmælin, sem hægt er að fá fyrir aukningu þessarar starfsemi í landinu.  Til að svo megi verða þarf hins vegar pólitískan vilja, jafnvel eldhug, eins og finna mátti hérlendis á 7. áratug síðustu aldar, aðallega innan vébanda Sjálfstæðisflokksins.