Kosningar og flugvöllur

Afgreiðsla ýmissa þjóðþrifamála er sett að skilyrði fyrir því að stytta kjörtímabilið.  Í ljósi þess, að Stjórnarskráin gerir ráð fyrir kosningum til Alþingis á fjagra ára fresti, sé starfhæfur þingmeirihluti fyrir hendi, þá er býsna andkannalegt að verða vitni að bollaleggingum þingmanna um að stytta kjörtímabilið, og sumir mega vart vatni halda út af óvissu um kjördag.  Þar er málefnaleysið í fyrirrúmi. 

Eitt er þó það mál, sem enga bið þolir, hvort sem kjósa á í haust eða í vor, og það er ný lagasetning, sem tryggir framtíð Reykjavíkurflugvallar í sessi sem öruggasta flugvöll, sem völ er á fyrir sjúkraflug, kennsluflug, einkaflug og farþegaflug. 

Málefnum Vatsmýrarinnar hefur nú verið stefnt í þvílíkt óefni, að ekkert getur orðið til bjargar hefðbundinni starfsemi þar annað en lagasetning, sem bannar allar framkvæmdir, þ.m.t. trjárækt, sem rýrt geta nothæfisstuðul flugvallarins.  Hvort lagasetningin mun kveða á um skipulagsvald ríkisins á öllum flugvöllum landsins, þar sem almannahagsmunir eru taldir ríkari en þröngir hagsmunir sveitarfélaga, verktaka eða félagasamtaka, er lögfræðilegt útfærsluatriði lagatextans, en hann þarf að vera sem allra skýrastur og lögfræðilega sterkur, helzt pottþéttur, því að hætt er við, að sótt verði að hinum nýju lögum. Hvað sem öðru líður, verða þar augljóslega þröngir sérhagsmunir á ferð gegn almannahagsmunum. 

Ekki skal gera lítið úr mikilvægi þeirra mála, sem ríkisstjórnin ætlar að fá Alþingi til að afgreiða fyrir þingrof þessa kjörtímabils, en það er varla nokkurt mál í jafnmikilli tímaþröng nú og málefni blessaðs flugvallarins.  Það verður fylgzt gaumgæfilega með afdrifum og atkvæðagreiðslum á Alþingi um flugvallarfrumvarpið á síðustu metrum þingsins fyrir Alþingiskosningar.

 

Hnignun Vesturlanda

Forysturíki Vesturlanda, Bandaríki Norður-Ameríku, BNA, er í úlfakreppu.  Kynþættirnir eiga þar í stöðugum erjum, þar sem skotvopnum er beitt á báða bóga að hætti kúrekanna, og gríðarleg ólga er undir niðri, svo að ástandið er víða eldfimt, þó að sú sé ekki reglan.  Tvímælalaust virðist vera friðsamlegra, þar sem íbúarnir eru einsleitir m.t.t. uppruna. 

Þar sem meiri kynþáttaleg einsleitni ríkir, er miðstéttin hins vegar hundóánægð með  sitt hlutskipti og sinn skerf af kökunni, en raunlaun miðstéttarinnar hafa litlum breytingum tekið í yfir 25 ár þrátt fyrir framleiðniaukningu og vöxt landsframleiðslu á mann.  Tekju- og eignalegur ójöfnuður hefur þannig vaxið í BNA á þessu tímabili, og er það meginskýringin á vinsældum öldungsins, jafnaðarmannsins Bernie Sanders, í forkosningum demókrata og almennri þjóðfélagsóánægju í flestum ríkjum landsins, sem er ný af nálinni í "Guðs eigin landi", landi tækifæranna.  Helzt að vaxandi olíu- og gasvinnsla með leirbroti ("fracking") hafi hresst upp á kjörin, þar sem hún hefur verið innleidd. 

Þegar þegnarnir fá á tilfinninguna, að ekki séu allir jafnir fyrir lögunum, þá grefur um sig vantraust á yfirvöldum, og skrattinn getur losnað úr grindum. Eitt dæmi um, að ekki er sama Jón og séra Jón varð skömmu eftir þjóðhátíðardag Bandaríkjamanna 2016, er James Comey, yfirmaður alríkislögreglunnar, FBI, gerði grein fyrir rannsókn sinna manna á netþjónsmáli utanríkisráðherrans, þáverandi, Hillary Clinton, en hún lét beina öllum embættisnetpósti sínum um einkanetþjón sinn, sem þá var harðbannað af öryggisástæðum í utanríkisráðuneytinu og er enn, og jafnframt bannaði hún undirmönnum sínum að viðhafa þetta fyrirkomulag. Brot þeirra hefði framkallað tafarlausa brottvísun úr starfi og saksókn. Hvað hafði hún að fela fyrir hinum opinbera netþjóni ?  Hér er einbeittur brotavilji á ferð, sem vitnar um meiri dómgreindarskort en svo, að þorandi sé að fela henni embætti forseta Bandaríkjanna, sem hún nú svo ákaft sækist eftir.  Donald Trump er strigakjaftur, en hefur hann orðið uppvís að verknaði, sem vitnar um alvarlegan dómgreindarbrest ?  Af tvennu illu virðist Donald vera skárri kostur í "sívölu skrifstofuna" (oval office), og líklega nær hann þangað, ef draga má ályktun af gengi beggja í kosningabaráttu.

Í 12 mínútur lýsti Comey miklum ávirðingum á hendur Hillary Clinton á blaðamannafundi, sem sannfærðu áheyrendur um, að FBI mundi kæra hana fyrir þjóðhættulegt hátterni.  Comey sneri hins vegar við blaðinu, þegar 3 mínútur voru eftir af ræðunni, með þeirri haldlitlu skýringu, að hann væri ekki viss um, að gjörningurinn hefði verið "að yfirlögðu ráði".  Vissi þá Hillary Clinton ekki, hvað hún var að aðhafast með þessu framferði ?  Er það ekki sýnu verst, þegar meta á hæfni hennar til að gegna stöðu forseta Bandaríkjanna ?

Bandaríkjamenn hljóta nú að spyrja sig, hvort það hafi áður gerzt, að

"stórkostleg vanræksla samfara yfirgengilegu kæruleysi í umgengni við viðkvæmustu trúnaðarmál þjóðarinnar"

dygðu ekki til ákæru ?  Það er augljóslega ekki sama, hver brýtur af sér í BNA, og það hlýtur að draga m.a. þann dilk á eftir sér, að almenningur snúist til varnar og kjósi andstæðinginn, þó að hann sé enginn engill sjálfur. Hætt er við, að pólitískur tilgangur Comeys snúist upp í mikinn og réttmætan æsing yfir því, að allir séu ekki jafnir fyrir lögunum.  Gildir þá hið fornkveðna:

"Ef vér slítum í sundur lögin, þá munum vér og friðinn í sundur slíta".

Í Evrópu er fíll í stofunni, sem heitir Evrópusamband, ESB.  Fyrirbrigðið verður sífellt óvinsælla í aðildarlöndunum, einkum í kjarnaríkjunum, sem tekið hafa upp evru, því að myntinni er kennt um efnahagslega stöðnun, skuldasöfnun og geigvænlegt atvinnuleysi, einkum á meðal fólks undir þrítugu.  Almenningur hefur um hríð tortryggt búra í Brüssel á skattfríum háum launum, sem þurfa ekki að standa kjósendum reikningsskap gjörða sinna og unga út íþyngjandi tilskipunum og reglugerðum og virðast vinna umboðslaust að myndum Sambandsríkis Evrópu, sem á lítinn hljómgrunn á meðal aðildarþjóðanna.  Evrópusambandið hefur þannig verið á lestarspori, sem almenningur samsamar ekki sínum hagsmunum.  Þetta veldur einnig vaxandi tortryggni almennings í garð ráðandi afla í eigin löndum, sem vinna með Brüssel.  Þann 23. júní 2016 fékk almenningur í Bretlandi útrás fyrir óánægju sína og sagði þinginu, þar sem meirihlutinn er samdauna ráðandi öflum í Brüssel, fyrir verkum um að draga Bretland út úr öngþveiti meginlandsins og að taka þess í stað stjórn landsins í eigin hendur, þ.á.m. stjórn á umferð um landamærin. 

Mesti ótti forkólfa ESB stafar nú ekki af Rússum, sem þó stunda vopnaskak aðallega til innanhússbrúks, heldur af fordæminu, sem Brexit, útganga Bretlands úr ESB, gefur hinum aðildarþjóðunum.  Frakkar og Hollendingar höfnuðu á sinni tíð stjórnarskrá ESB, sem kennd var við franska aðalsmanninn Giscard d´Estaing og átti að varða veginn til eins ríkis.  Henni var þá lítillega hnikað til og skírð "Lissabon-sáttmálinn". Hálfkák af þessu tagi og sniðganga meirihlutaviljans mun á endanum verða ESB og sameiningarhugsjóninni dýrkeypt. 

Það mun líklega verða krafizt þjóðaratkvæðagreiðslu í þessum tveimur löndum og víðar um aðildina að ESB að fengnu fordæminu frá Bretlandi.  Verði slík atkvæðagreiðsla haldin í þessum löndum, eru meiri líkur en minni á, að "Frexit" og "Nexit" verði samþykkt; svo mikið er vantraustið í garð "elítunnar" - hinna ríkjandi afla á stjórnmála- og fjármálasviði. Kann nú leið Marie le Pen til búsforráða í Elysée-höllinni í París að verða greiðari en verið hefur.  Stjórnleysingjar og nýkommar Evrópu mega þá snapa gams.   

Svipaða sögu má segja af norðurvængnum, Danmörku, Svíþjóð, og jafnvel Finnlandi, og af suðurvængnum, Kýpur, Grikklandi og Ítalíu.  Á Ítalíu hefur enginn hagvöxtur verið í einn áratug, skuldastaða ríkisins er þung (130 % af VLF) og bankakreppa er þar yfirvofandi eftir álagspróf evrubankans í haust.  Eina úrræði margra aðildarlandanna er að losa sig við helsið, sem fólgið er í evrunni, jafnvel þótt hún hafi fallið um 10 % gagnvart bandaríkjadal á 2 árum. 

Á Íslandi á það einnig við, að almenningur ber takmarkað traust til löggjafarsamkomunnar og stjórnmálamanna og kaupsýslumanna almennt.  Íslenzkir stjórnmálamenn voru þó ekki valdir að hruni fjármálakerfisins, heldur fylgdu framan af reglum EES, en þeir tóku þó þveröfugan pól í hæðina 2008, gegn vilja ESB, varðandi endurreisn fjármálastofnana miðað við erlenda stjórnmálamenn, því að í október 2008 samþykkti Alþingi s.k. Neyðarlög, sem björguðu þjóðinni undan þeirri kvöð að ábyrgjast skuldir bankanna, en ríkistryggðu hins vegar innlendar bankainnistæður. Má þakka þessum gjörningi hraðari viðsnúning hérlendis en erlendis eftir fjármálakreppuna 2007-2008, sem hefði verið óhugsandi með landið innan vébanda ESB. 

Valdhafarnir í vinstri stjórninni 2009-2013 létu reyndar síðan brezka og hollenzka stjórnmálamenn svínbeygja sig og kúga til að semja samt sem áður um, að íslenzka ríkið gengist í ábyrgð fyrir skuldir íslenzkra banka í þessum löndum.  Þetta var ófyrirgefanleg eftirgjöf óþjóðlegra afla til að þóknast lánadrottnum og búrum í Brüssel, en þjóðin hafnaði í tvígang, og eftir situr vantraust almennings.  Vinstri stjórnin ætlaði með þessum risaskuldbindingum ríkisins að greiða leið landsins inn í ESB.  Það var bæði óþjóðholl og heimskuleg ákvörðun, því að stækkunarstjóri ESB hefði ekki verið í neinum færum til að veita Íslandi afslátt af sáttmálum ESB.  Allt, sem Alþingi hefði upp skorið með þessum gerningi, hefði verið stórfelld og langdregin kjaraskerðing almennings á Íslandi.  Hrikalegt dómgreindarleysi fylgjenda forræðishyggju og sameignarstefnu í hnotskurn.  

Nú síðast hafa uppljóstranir í s.k. Panamaskjölum um geymslu fjár í skattaskjólum orðið tilefni vantrausts almennings í garð stjórnmála- og kaupsýslustéttarinnar.  Enn sýndi vinstri stjórnun þýlindi sitt í garð fésýsluaflanna með því að stytta verulega fyrningartíma fjármálaflutninga í skattaskjól fyrir gjaldþrot. Þá setti nú skrattinn upp á sér skottið, þegar Katrín Jakobsdóttir kvað sér og sínum pótintátum bezt treystandi til að fást við skattaskjólin.  Það er nú líka betra að hafa eitthvert fjármálavit með í för, þegar leggja á til atlögu við skattaskjólin.  Annars verður sú barátta hálfkák eitt, eins og allur hennar ráðherraferill reyndist. Stjórnleysingjum og nýkommum er í engu treystandi.

Hins vegar er allt annað uppi á teninginum í efnahagsmálum Íslendinga nú en allra annarra ríkja Evrópu og reyndar víðast hvar um heiminn.  Stöðnun hefur ríkt í Evrópu og víðast hvar annars staðar síðan 2008, en síðan 2011 hefur verið hér þokkalegur hagvöxtur og rífandi gangur síðan 2013, eins og hér verður tíundað. Hið merkilega er, að þrátt fyrir 11 % kaupmáttaraukningu undanfarið ár hefur verðbólgu hérlendis verið haldið í skefjum, þó að Seðlabankinn hafi gert sitt til að auka verðbólguvæntingar með allt of háum verðbólguspám.  Þjóðhagslíkön bankans eru meingölluð.

Alþýðusamband Íslands (ASÍ) spáir því, að árið 2016 verði 4,9 % hagvöxtur hérlendis, sem yrði mesti hagvöxtur síðan 2007, er hann var 9,5 %.  Í endurskoðaðri þjóðhagsspá hagdeildar ASÍ, sem birt var 3. maí 2016, segir, að ferðaþjónustan, aukin einkaneyzla og fjárfesting, muni drífa hagvöxtinn áfram næstu ár.  Traustar undirstöður sjávarútvegs og iðnaðar, gríðarleg fjölgun erlendra ferðamanna og traust efnahagsstjórn hafa framkallað núverandi velmegun.  Á að tefla þessu öllu í tvísýnu með því að kasta perlu fyrir svín og kjósa hér glópa til valda ?

Seðlabankinn hefur það lögbundna hlutverk m.a. að halda verðbólgunni undir 2,5 %/ár, og hefur það tekizt síðan í febrúar 2014, eða í 30 mánuði, þótt í fyrra hafi verið samið um almennar 30 % launahækkanir  á vinnumarkaði.  Í fyrra jókst líka einkaneyzlan um 4,8 %, og í ár spáir ASÍ 6,0 % vexti einkaneyzlu, sem þýðir að hún nær methæðum ársins 2007.  Hagfræðingar ASÍ skrifa:

"Aukin neyzla heimilanna á rætur að rekja til jákvæðrar þróunar efnahgslífsins, þar sem m.a. aukinn kaupmáttur, meiri væntingar, efnahagslegur stöðugleiki og fjölgun starfa hafa gefið heimilum rými til að auka neyzlu sína.  Þetta er ólíkt þróuninni fyrir hrun að því leyti, að skuldastaða heimilanna hefur hingað til farið batnandi m.a. vegna skuldalækkunar stjórnvalda og nýtingar séreignarsparnaðar til niðurgreiðslu húsnæðislána."

Samanburður á þessari lýsingu á efnahagsstöðu Íslendinga og t.d. efnahagsstöðunni í ESB-löndunum sýnir svart á hvítu, hvers virði sjálfstæði landsins er, og hversu hárrétt stefna það er hjá núverandi stjórnvöldum landsins að leita ekki inngöngu í ESB.

Þeim mun hlálegra er, að nýstofnaður stjórnmálaflokkur, Viðreisn, hefur það á sinni stefnuskrá að leita inngöngu í þennan klúbb fyrir landsins hönd og leiða "samningaviðræður" til lykta.  Það mun koma í ljós nú á næstu mánuðum, hvernig þróun ESB verður eftir Brexit, og hvers konar aukaaðildarkjör, ef nokkur, Bretum munu bjóðast, en af ummælum forystumanna ESB hingað til má ráða, að aðeins sé hægt að vera í ESB og lúta sáttmálum þess í einu og öllu eða að vera utan við.  Þetta er í samræmi við það, sem andstæðingar aðildarumsóknar hafa ætíð haldið fram.    

 

Auðlindaraðgengi í fríðu

Upphaf íslenzka fiskveiðistjórnunarkerfisins má rekja allt aftur til umræðunnar, sem varð í kjölfar hinnar "svörtu skýrslu" Hafrannsóknarstofnunar árið 1975.  Þar kom fram sú spá, að viðkomubrestur yrði í þorskstofninum, nema dregið yrði úr veiðunum. Stjórnvöld reyndu þá árangurslaust að hemja veiðarnar með s.k. "skrapdagakerfi", sem sett var á laggirnar 1977.  Samkvæmt því mátti þorskhlutfall af afla togara ekki fara yfir ákveðið hlutfall af afla tiltekna daga á ári.

Að öðru leyti voru veiðar frjálsar þarna í kjölfar útfærslu landhelginnar í 200 sjómílur og brottrekstur brezkra  og annarra  útlendra skipa úr landhelginni með örfáum samningsbundnum undantekningum, en erlend veiðiskip höfðu ausið óheft úr auðlindinni um aldaraðir. 

Hafrannsóknarstofnun sá ástæðu til að spyrna við fótum, þegar hún greindi veikingu hrygningarstofna, og hafði 1977 ráðlagt 275 kt þorskveiði, en hún nam samt 340 kt, er upp var staðið.  Þetta kerfi stjórnvalda var sem sagt ónýtt til að stemma stigu við veiðunum að vísindalegu óskgildi þess tíma, enda ríkti þá djúpstæður ágreiningur um réttmæti vísindalegra ráðlegginga.  Á sama tíma var útgerðin rekin með dúndrandi tapi, enda voru togararnir þá a.m.k. þrefalt fleiri en núna. Það stefndi allt í óefni á miðunum við Ísland, þó að útlendingarnir væru farnir að mestu, þar sem flotinn fór stækkandi, en stofnarnir minnkandi.

Annað dæmi um sóun þessa tíma á miðunum var, að árið 1979 voru 170 skip um veiðar á 35 kt af síld, sem 10 % flotans hefði auðveldlega getað náð.  Þetta var vandamálið í hnotskurn, sem stjórnvöld, útgerðarmenn og sjómenn stóðu frammi fyrir.  Giftusamleg úrlausn varðaði reyndar hagsmuni allrar þjóðarinnar; svo stórt var viðfangsefnið. 

Á Fiskiþingi voru Austfirðingar fyrstir með hugmyndir um kvótakerfi árið 1978, en útvegsmenn tóku hugmyndunum illa, einkum Vestfirðingar, og vildu áfram frjálsar veiðar.  Útgerðarmenn gerðu sér þá enn ekki grein fyrir samhengi vísindalega ákvarðaðs aflamarks og sjálfbærni veiðanna.  Á Fiskiþingi árið 1981 kvað loks við annan tón, og þar báru umræðurnar þess merki, að margir útgerðarmenn væru farnir að gera sér grein fyrir, að niðurskurður veiða niður í vísindalega ákvarðað gildi væri eina leiðin til að bjarga fiskistofnunum og útgerðunum frá hruni.  Fór svo, að þáverandi sjávarútvegsráðherra, Halldór Ásgrímsson, mælti fyrir kvótafrumvarpi á Alþingi í desember 1983, að höfðu ítarlegu samráði við hagsmunaaðila í sjávarútvegi. 

Á þessum tíma var kvótinn einskis virði, af því að fjárhagslegt tap var á veiðunum. Annað mál er, að enginn hefði haft bolmagn til að kaupa kvóta, þó að ríkið hefði boðið hann upp.  Þess vegna var farin sú leið við ákvörðun aflahlutdeilda við innleiðingu kvótakerfisins að leggja veiðar þriggja síðustu ára til grundvallar, þannig að allir fengu að halda áfram, sem höfðu slíka veiðireynslu.  Er það vissulega málefnaleg aðferð, þar sem meðalhófs var gætt við innleiðingu fordæmalauss kerfis um afnot sjómanna af miðum, sem verið höfðu almenningur frá alda öðli.

  Þetta er rakið hér til að sýna fram á, að ásakanir um gjafakvóta við innleiðingu kvótakerfisins eru gjörsamlega úr lausu lofti gripnar.

Hins vegar kom fljótlega í ljós, að í kerfið vantaði hvata til að afsala sér kvótanum, svo að bráðnauðsynleg fækkun veiðiskipa og útgerðarmanna ætti sér stað fyrir arðsemi veiðanna.  Var þá frjálst framsal aflahlutdeilda á skip lögfest árið 1988, og varð þá fljótlega viðreisn í arðsemi útgerðanna, sem keyptu til sín kvóta þeirra, sem lögðu upp laupana. Markaðskerfið réði nú, hverjir héldu áfram að nýta sjávarauðlindina. Nú urðu útgerðirnar fjárhagslega sjálfstæðar, og upp frá þessu var ríkið ekki lengur fjárhagslegur bakhjarl útgerðanna, sem felldi gengið, þegar allt var komið í óefni. Útgerðirnar tóku að skila fé í sameiginlega sjóði landsmanna á grundvelli venjulegrar skattlagningar á fyrirtækjum.

Með þessu móti hafði frjálst markaðshagkerfi verið innleitt í sjávarútveginn í stað pilsfaldakapítalisma.  Þetta fyrirkomulag fiskveiða leiðir ekki til rentusækni útgerða, því að það er markaðsknúið að því marki, að hverri útgerð eru skorður settar við 12 % aflahlutdeild af aflamarki í þorskígildum.  Hlutverk ríkisins er fullkomlega málefnalegt og gætir jafnræðis á milli útgerða, því að ríkisstjórnin ákvarðar aflamarkið einvörðungu á grundvelli vísindalegra raka, sem koma frá Hafrannsóknastofnun.  Er hámörkun afraksturs til langs tíma lögð til grundvallar fiskveiðistjórninni, og er stjórnun samkvæmt slíkri stefnu ómótmælanlega í þágu þjóðarinnar, sem er eigandi miðanna samkvæmt lögum.  Annað mál er, að enginn á óveiddan fisk í sjó, enda er þjóð ekki lögaðili, og miðin eru almenningur með ítölu að hætti afrétta til forna.  Aðeins tæplega 20 kt/ár er úthlutað af stjórnmálamönnum eftir öðrum leiðum.

Árið 2015 var verðmæti afla upp úr sjó 151 miakr.  Bein sala útgerða til vinnslu innanlands nam 82 miakr eða 54 %.  Verðmæti afla, sem keyptur er á markaði til vinnslu innanlands nam 20 miakr eða 13 %, og verð á aflaverðmæti sjófrystingar var 44 miakr eða 29 %.  Um stærsta hlutann á það við, að þar kann að vera um að ræða viðskipti á milli skyldra aðila, en megnið af þeim hluta og hinum líka fer að lokum á erlendan markað, þar sem keppt er við niðurgreiddan sjávarútveg annarra landa í öllum tilvikum.  Samkeppnisaðstaðan er að því leyti í óhag íslenzkum sjávarútvegi.  Á frálagshlið hans er þess vegna alls enga rentusækni að finna.

Niðurstaðan af þessari umfjöllun er, að markaðsaðstæður íslenzka sjávarútvegsins uppfylla ekki viðurkennd skilyrði rentusækni, þar sem frjáls markaður er með veiðiheimildir, og núverandi útgerðir hafa keypt á þessum markaði yfir 90 % sinna veiðiheimilda, og sjávarútvegurinn selur yfir 90 % framleiðslu sinnar í harðri samkeppni á erlendum mörkuðum. Af þessum sökum eru ekki almennar forsendur fyrir hendi til álagningar sértækra skatta á þessa atvinnugrein, hvort sem þeir eru kallaðir veiðigjöld eða eitthvað annað.  

Íslenzkir útgerðarmenn eiga það hins vegar stefnumörkun íslenzka ríkisins að þakka, að landsmenn fengu einir ráðstöfunarrétt yfir 200 sjómílna lögsögu, svo að þeir þurftu ekki lengur að deila sjávarauðlindinni með fiskveiðiskipum annarra þjóða, nema samkvæmt frjálsu samkomulagi, oft gegn aðgengi á öðrum miðum. Þeir eiga jafnframt Alþingi að þakka lagasetningarnar, sem viðreisn útgerðanna og núverandi fjárhagslegt sjálfstæði þeirra er reist á, eins og fram kemur hér að ofan.  Hér má einnig geta þess, að erlendar fjárfestingar í íslenzkum sjávarútvegi eru bannaðar með lögum þrátt fyrir aðildina að innri markaði EES og frelsin fjögur.

Af þessum sökum má telja eðlilegt, að útgerðarmenn taki sérstakan þátt í kostnaði ríkissjóðs við innviðina, sem þjóna útgerðunum sérstaklega, t.d. Hafrannsóknarstofnun, Landhelgisgæzlan og hafnarsjóður.  Í þessu skyni mætti stofna sjávarútvegssjóð, sem fengi á bilinu 3 %-5 % af verðmæti afla upp úr sjó og mundi árlega ráðstafa fé til fjárfestinga, rannsókna og nýsköpunar samkvæmt reglum í lögum um hann. 

Jón Gunnarsson, Alþingismaður, ritaði Morgunblaðsgreinina: "Þjóðarsátt um sjávarútveg", og dregur fyrirsögn þessa vefpistils dám af helztu tillögunni þar, sem birtist 4. júlí 2016. Hér verður fjallað um þessa tillögu, sem er í þremur liðum:

1. "Gerður verði langtíma samningur við veiðiréttarhafa, þar sem uppsagnarákvæði eru með þeim hætti, að þau hamli ekki eðlilegum langtíma fjárfestingum."   Í þessu virðist felast, að fyrst eigi útgerðarmenn að afsala sér aflahlutdeildunum til hins opinbera, sem síðan semji við þá um sama afnotarétt í tiltekinn tíma.  Það verður að telja afar ólíklegt, að útgerðarmenn geri samning við hið opinbera um afsal eignarréttar (árlegur afnotaréttur auðlindar á formi aflahlutdeildar er eitt form eignarréttar) og verðfelli þar með fyrirtæki sín.  Sjá mun undir iljar fjárfesta sjávarútvegsfyrirtækja, því að þinglýst eign er grundvöllur fjárfestinga.  Bankar verða vafalítið tregari til útlána.  Eignayfirfærsla af þessu tagi getur trúlega aðeins orðið við eignarnám, og slíkt stríðir í þessu tilviki gegn Stjórnarskrá, þar sem engir almannahagsmunir eru í húfi. Hvers vegna hafa stjórnmálamenn svona mikla þörf fyrir að fikta í því, sem er í lagi í atvinnulífinu, þar sem engin þjóðhagsleg eða réttlætisþörf er fyrir afskipti þeirra ?  Það dugir ekki að hlaupa á eftir nöldrurum og skrafskjóðum, sem bulla út í eitt um þennan mikilvægasta atvinnuveg landsins.'I þessu tilviki ætti viðfangsefni stjórnmálamannanna að vera að varðveita skilvirkt fiskveiðistjórnunarkerfi og veita sjávarútvegi í heimsklassa sambærileg starfsskilyrði og öðrum atvinnugreinum.
2. "Veiðigjöld verði tiltekið hlutfall aflaheimilda.  Veiðigjöld væru þá greidd í upphafi fiskveiðiárs þannig, að ákveðið hlutfall heimildanna í hverri tegund yrði greitt til ríkisins sem fullnaðargreiðsla á veiðigjöldum vegna yfirstandandi fiskveiðiárs."  Með þessu væri ríkið að framkvæma eignaupptöku, sem engin þörf er á, og hún stenzt þess vegna ekki stjórnlög.  Aðferðin er í sjálfri sér þjóðhagslega óhagkvæm, því að enginn er hæfari til að breyta þessum afla í hámarks verðmæti en þeir, sem aflað hafa sér veiðiheimildanna á frjálsum markaði nú þegar og þróað verðmæt alþjóðleg viðskiptasambönd.  Það hefur iðulega komið fram í alþjóðlegum samanburði, að Íslendingar fá að jafnaði hærra verð en nokkur annar fyrir sambærilega sjávarafurð.  Ef stjórnmálamenn halda, að ríkið geti gert betur með einhvers konar tilfæringum, þá skortir allan rökstuðning fyrir því, nema betra sé að veifa röngu tré en öngu.  Ef á að halda því fram, að fyrir þessu séu einhver sanngirnisrök, þá er það alrangt, því að í sjávarútveginum er engin auðlindarenta, eins og áður var rakið.
3. "Við þessa leið kæmu tugir þúsunda tonna árlega til ráðstöfunar hjá ríkinu sem andlag veiðigjalda.  Ríkið myndi síðan eftir skýrum leikreglum bjóða nýtingarrétt á þessum aflaheimildum innan viðkomandi fiskveiðiárs til þeirra, sem starfa í greininni. ..... "    Ætli útflutningur sjávarafurða árið 2015 hafi ekki lækkað niður í um 500 kt vegna minni uppsjávarafla ?  Þrátt fyrir þetta og þrátt fyrir styrkingu krónunnar jukust verðmæti útflutningsafurða í krónum talið upp í 265 miakr.  Ljóst er, að þessi hugmynd gerir ráð fyrir að margfalda þann afla, sem nú er utan kvóta.  Það er almennt óheppilegt út frá sjónarmiðum fiskveiðistjórnunar, framleiðni, gæða og afraksturs.  T.d. mundi 4,0 % kvótarýrnun fyrir aðgengi að miðunum jafngilda a.m.k. 20 kt/ár.  Að stjórnmálamenn ráðskist á þennan hátt með æ stærri hluta aflamarksins er óhagkvæmt, ósanngjarnt og óskynsamlegt.  Þeir eiga að fást við annað.

Svipull er sjávarafli, eins og við erum minnt á á hverju ári, því að náttúran er breytingum undirorpin, og hlýnun sjávar hefur þegar mikil áhrif á lífríkið.  Á óvissuna er ekki bætandi af mannavöldum.  Þeir, sem kosnir eru til að móta og setja leikreglurnar í þjóðfélaginu, verða að hafa næga dómgreind til að bera til að varðveita stöðugleika, þar sem það á við, og hrista upp í stöðnuðum kerfum, þar sem kyrrstaðan er farin að valda þjóðhagslegum skaða eða spilling að grafa um sig.

Íslenzka fiskveiðistjórnunarkerfið er hannað sem umgjörð um sjálfbærar veiðar í fjárhagslegu og lífríkislegu tilliti.  Grundvöllur þess er einkaeignarréttur á auðlindinni, sem verið er að nýta.  Á alþjóðavettvangi er þetta viðurkennd aðferðarfræði til verndunar veiðistofna og reyndar sú eina, sem vitað er, að virkar.

Um þetta var ritað í The Economist 16. júlí 2016, þar sem ofveiði í úthöfunum var gerð að umtalsefni í greininni "Net positive".  Þar sagði, að úthöfin, sem spanna 64 % alls hafsvæðis jarðarinnar, hefðu verið lýst "sameiginleg arfleifð mannkyns".  Afleiðingin væri "tragedy of the commons" eða harmleikur almenningsins, þar sem afla að verðmæti miaUSD 16 væri ausið upp árlega og 90 % tegundanna væru annaðhvort fullnýtt eða ofnýtt, þannig að hrun þessara veiða blasti við. Þetta gerist fyrir tilstuðlan ríkisstjórna, aðallega ríkra landa, sem deila út niðurgreiðslum til þessara og annarra veiða að upphæð miaUSD 30 á ári, þar af 70 % frá ríkum löndum.  Fiskveiðistefna þessara ríkja er í algeru óefni, og mikil afturför væri að því hérlendis að krukka í kerfi, sem er fullkomin andstaða við slíka óstjórn.

 

 

 

Þoka og bræla yfir sæstrengsmiðum

Þann 12. júlí 2016 kynnti orku- iðnaðarráðherra, Ragnheiður Elín Árnadóttir,  til sögunnar skýrslu Verkefnisstjórnar sæstrengs, sem hún hafð fengið í hendurnar a.m.k þremur vikum áður eða fyrir Brexit, 23. júní 2016.  Þó að þar sé sögulegur atburður á ferð, er torséð, hvaða áhrif hann ætti að hafa á fýsileika umrædds sæstrengs á milli Íslands og Bretlands. 

Það er skoðun þessa blekbónda, að með téðri skýrslu hafi höfundar hennar sökkt sæstrengsverkefninu niður á órætt dýpi, þaðan sem það verður ekki dregið upp í bráð í neinni alvöru, enda segist ráðherra ekkert meira munu aðahafast með verkefnið á þessu kjörtímabili.  Allt eru þetta jákvæð málalok, þótt síðbúin séu. 

Höfundar skýrslunnar drepa verkefnið á kurteislegan hátt í dróma að hætti Breta, eins og hér mun verða tíundað.  Einn maður er þó enn við sama heygarðshornið.  Það er Hörður Arnarson, forstjóri Landsvirkjunar, sem dregur kolrangar ályktanir af skýrslunni, sýnir skilningsleysi á eðli þessa verkefnis, sem er sala forgangsorku, og veitist að ráðherra orku- og iðnaðarmála með orðhengilshætti fyrir að lýsa því yfir, að hún muni nú stinga þessu verkefni ofan í skúffu og að það verði þá hlutskipti arftaka hennar í embættinu að taka ákvörðun um endurlífgun, ef honum/henni býður svo við að horfa.

Aðförin var í því fólgin að gera með aumkvunarverðum hætti tilraun til að gera lítið úr þekkingu ráðherrans á málinu með því að bera til baka það, sem hún hafði sagt um virkjanaþörf fyrir sæstrenginn.  Hafði hún við kynningu skýrslunnar brugðið fyrir sig líkingamáli og borið þörfina saman við tvær Kárahnjúkavirkjanir, sem jafngilda tæplega 1400 MW.  Þetta er ekki fjarri lagi, því að í skýrslunni er þörfin reiknuð 1459 MW.  Þessi tala er mismunur aflþarfar árið 2035 með og án sæstrengs og má segja, að aflþörfin sé tæplega 1500 MW.  Hvað gengur Herði til að haga sér svona barnalega (með fullri virðingu fyrir börnum) ?

Hörður fullyrti ennfremur í viðtali við RÚV í fréttatíma 13.07.2016 kl. 1900, að virkjanir á nýjum virkjanastöðum að afli 250 MW mundu duga þessum sæstreng. Það, sem á vantaði, 750 MW að meðaltali yfir árið, fengist með stækkun núverandi virkjana og nýtingu á umframorku þar. Þetta endurtók hann í Fréttablaðinu 14.07.2016 á bls. 4, svo að ekki var um mismæli eða tungubrjót hjá honum að ræða, heldur um misskilning og rangtúlkun á verkefninu sem einhvers konar afgangsorkusöluverkefni.  Þetta er grófur fingurbrjótur. 

Hvernig dettur forstjóranum í hug að halda annarri eins dómadags vitleysu fram, að til að afhenda grunnaflið 1000 MW þurfi aðeins að reisa nýjar virkjanir að afli 250 MW ?  Það eru ekki meiri líkur á, að sú fullyrðing standist, en það var á sínum tíma, að Münchausen hefði í raun togað sig upp á hárinu. Allir kunnáttumenn á þessu sviði vita, að nú er góð nýting á fjárfestingum í íslenzka raforkukerfinu og tiltölulega lítil orka, sum árin engin, sem rennur framhjá virkjunum í rekstri. 

Vegna þráláts samanburðar við Noreg má taka fram, að nýtingu fjárfestinganna í norskum vatnsaflsvirkjunum er allt öðru vísi farið, enda hita Norðmenn nánast allt húsnæði sitt upp með rafmagni, og þar af leiðandi er álag á virkjanir ójafnt þar og háð útihitastigi, en álagið er tiltölulega jafnt á Íslandi vegna hitaveitna og stóriðjuálags.  Einhver þarf að útskýra þetta fyrir forstjóranum.   

Sannleikurinn er sá, að skýrsluhöfundar fara nærri um nauðsynlegt uppsett afl fyrir sæstreng, sem ætlað er að flytja að jafnaði 1000 MW.  Ástæðan er sú, að reiknað er með að nýta virkjanir með lágan nýtingartíma uppsetts afls á ári.  Þar má nefna vindorkugarða með uppsett afl rúm 300 MW, sem gefa aðeins um 120 MW að meðaltali á ári, af því að vindur er óstöðugur, og viðbætur vatnsaflsvirkjana til að nýta yfirfallsvatn úr miðlunarlónum, um 350 MW, sem þá gefa aðeins um 40 MW að meðaltali yfir árið, því að yfirfall varir aðeins fáeinar vikur á ári og er sum árin ekki fyrir hendi. 

Mismunur uppsetts og nýtanlegs meðalafls er 490 MW, sem útskýrir, hvers vegna þarf að virkja tæp 1500 MW til að geta skilað 1000 MW til Bretlands.  Þá hefur reyndar hvorki verið tekið tillit til bilana og langs viðgerðartíma á sæstreng, viðhaldsþarfar virkjana og lína né orkutapa orkuflutninganna frá virkjunum til flutningskerfis á Bretlandi.  Línutöp, spennatöp, afriðlatöp, sæstrengstöp og áriðlatöp geta numið 10 %, svo að 1500 MW uppsett afl er í raun of lítið, nema hlutdeild búnaðar með slitróttan rekstur verði minnkaður, ef/þegar til stykkisins kæmi. 

Nú verður drepið á helztu niðurstöður skýrslu Verkefnisstjórnar sæstrengs:

1. Jákvæð áhrif á VLF (verga landsframleiðslu) eru sögð 1,2 % - 1,6 %.  Þetta jafngildir 27 - 36 miaISK/ár eða um 32 miaISK/ár.  Upphæðin er aðeins 4,0 % af áætlaðri fjárfestingarupphæð, miaISK 800, sem blekbóndi telur reyndar, að sé allt of lág tala og sé vanáætluð um 400 miaISK, ef tekið er tillit til kostnaðar sambærilegs sæstrengs frá Ísrael til Grikklands, þar sem einingarkostnaður er 4,7 MUSD/km (583 MISK/km).  Tekjuhliðin er jafnframt í algerri óvissu, eins og útskýrt verður.
2. Uppsett afl í virkjunum þarf að verða 1459 MW til að geta séð fyrir 1000 MW á ári að meðaltali inn á brezka kerfið samkvæmt skýrslunni.  Þetta jafngildir rúmlega 68 % af öllu nýju uppsettu afli á Íslandi árabilið 2016-2035, sem virkja þarf, verði sæstrengsverkefnið að raunveruleika.  Til að flytja allt þetta afl til sjávar þarf tvær 400 kV línur, ef sæstrengurinn verður lagður út frá Austfjörðum, en tvær 220 kV línur á milli Norður- og Suðurlands, ef landtakan verður á Suðurlandi.  Reiknað er með 150 MW frá smávirkjunum, svo að flutningsmannvirki verða löng, en megnið af orkunni, eða tæp 40 %, er áformað, að komi frá jarðgufuverum í núverandi nýtingarflokki Rammaáætlunar.  Eykur þetta enn á óvissuna um áreiðanleika orkuöflunarinnar og kostnaðinn við hana, því að rannsóknir á getu þessara gufuforðabúra skortir.  Hér er verið að leggja drög að mikilli orkusóun, því að orkunýtni jarðgufuvera án hitaveitu er aðeins rúmlega 10 %.  Þar að auki eru áhöld um sjálfbærnina, ef farið er of geyst af stað, eins og hætta er á, ef virkja á fyrir útflutningsmarkað, sem vill fá fullt afl strax. 
3. Í skýrslunni er viðurkennt, að rekstur sæstrengs á milli Íslands og Bretlands muni leiða til hækkunar raforkuverðs til almennings á bilinu 0,85 kr/kWh - 1,7 kr/kWh eða 5 % - 10 %.  Hvers vegna nauðsynlegt er að hækka orkuverð almenningsveitna vegna sæstrengs kemur ekki fram, en 2 möguleikar eru í stöðunni.  Sá fyrri er, að meðalvinnslukostnaður raforku í landinu hækkar mikið vegna óhagkvæmra vinnslukosta á borð við vindmyllur og smávirkjanir, sem ætlað er að sjá aðallega Englandi fyrir orku um sæstrenginn.  Sá seinni er, að samhliða rekstri sæstrengs sé ætlunin að koma hér á augnabliksmarkaði fyrir heimili og fyrirtæki og að orkustefnan í sæstrengnum ráðist þá á hverjum tíma af því, í hvoru landinu er hærra raforkuverð.  Þetta er norska viðskiptalíkanið, sem er illa séð af almenningi og samtökum atvinnurekenda þar í landi, af því að það hefur valdið þar kostnaðarhækkunum, mun meiri en 10 %, sem skýrslan tilgreinir sem efri mörk hérlendis, og rýrt lífskjör og samkeppnishæfni, þó að orkuseljendur græði.  Í raun er téð orkuverðshækkun til almennings alger frágangssök fyrir þetta verkefni, og það eru firn mikil, að ríkisfyrirtæki sé að áforma fjárfestingar upp á miaUSD 3,9 (miaISK 480) hið minnsta í virkjunum og flutningslínum, sem leiða munu til kjararýrnunar heimilanna og verri samkeppnisstöðu fyrirtækjanna auk þess, sem girt verður fyrir alls konar atvinnuuppbyggingu hér innanlands með útflutningi raforkunnar um streng, og rafvæðing farartækja á láði, legi og í lofti verður óhjákvæmilega dýrari og tafsamari en ella.  Hér skal fullyrða, að það getur enginn þjóðhagslegur hagnaður orðið af verkefni, þar sem svona er í pottinn búið.  Þvert á móti hlýtur að verða af því þjóðhagslegur baggi, þ.e. kjörin í landinu án verkefnisins verða betri en með verkefninu.  Íslendingar þurfa á allri sinni orku að halda hér innanlands.  Sæstrengsverkefnið er á sandi reist.  Skýrsluhöfundum má þakka fyrir að leiða það í ljós, vitandi eða óafvitandi.
4. Rekstur téðs sæstrengs er í skýrslunni sagður veita meira orkuöryggi á Íslandi.  Ef þar er átt við bjargráð í tilviki lömunar innlenda stofnkerfisins af völdum náttúruváar, þá verður að taka með í reikninginn, að hinar nýju stofnlínur að tengivirki sæstrengsins verði ekki síður fyrir barðinu á öskufalli eða jarðskjálfta en önnur orkumannvirki landsins.  Að reiða sig á slíkan "hund að sunnan" felur þar af leiðandi ekki í sér umtalsvert viðbótar orkuöryggi, og hafa ber í huga, að það er hærri bilanatíðni í slíkum sæstreng en í flutningslínum og virkjunum á Íslandi, og viðgerðartíminn er margfalt lengri og er talinn í mánuðum, jafnvel í misserum.  Þar að auki felur tenging á 1000 MW sæstreng við þá um 3500 MW íslenzkt stofnkerfi í sér verulega truflanahættu við innsetningu og rof strengsins á miklu álagi.  Það er líklegra, að rekstraröryggi íslenzka raforkukerfisins versni en batni við slíka "ofurtengingu".  Í Noregi hefur reynslan orðið sú, að miðlunarlónin eru oftar keyrð í þrot eftir sæstrengjavæðinguna en fyrir vegna græðgi orkuseljenda, þegar hátt verð fæst erlendis. Íslenzkur afgangsorkumarkaður mundi hverfa, sem kippir fótunum undan miklum fjárfestingum og mundi gera ýmsan rekstur óbærilega dýran.

Þá er komið að rúsínu í pylsuenda skýrslunnar, sem er kurteisleg höfnun Bretanna á þátttöku í þessu verkefni, og þar með er það dautt:

 

"Verkefnið er ekki fjárhagslega tækt án stuðnings frá Bretum.  Hefðbundin viðskiptalíkön og regluverk fyrir sæstrengi ná ekki yfir verkefnið.  Sérsníða þarf viðskiptalíkan, regluverk og stuðningskerfi.  Huga þarf að almenningsáliti gagnvart sæstrengnum."

Ef næsti orku- og iðnaðarráðherra á Íslandi skyldi af einhverjum einkennilegum ástæðum telja sér skylt að dusta rykið af þessu verkefni, þá verður hann að fara bónarveginn að brezka starfsbróður sínum eða -systur og fara fram á styrk frá brezka ríkinu til að greiða mismun á kostnaðarverði (með lágmarks arðsemi) íslenzku raforkunnar og markaðsverði á hverjum tíma á Englandi, sem um þessar mundir jafngildir um 50 USD/MWh.  Þessi mismunur verður þá væntanlega á bilinu 30 USD/MWh - 80 USD/MWh.  Lægri talan fæst með því að nota 2,7 MUSD/MW einingarkostnað fyrir virkjanir og flutningskerfi að tengivirki sæstrengsins (uppfærður stofnkostnaður Fljótsdalsvirkjunar að viðbættum 20 % vegna flutningsmannvirkja), og með því að nota heildarkostnað verkefnisins samkvæmt skýrslunni (miaISK 800 = miaUSD 6,45), sem gefur flutningskostnað um sæstreng og tengivirki hans 46 USD/MWh.  Þessi flutningskostnaður er grunsamlega lágur, og þess vegna leit blekbóndi til kostnaðar við að ýmsu leyti sambærilegan sæstreng á milli Ísraels og Grikklands.  Kostnaður við hann nemur um 4,7 MUSD/km, og með því að heimfæra þennan einingarkostnað upp á sæstrenginn Ísland-Skotland þá fæst flutningskostnaðurinn 94 USD/MWh, sem er tvöfalt hærri en flutningskostnaðurinn út frá téðri skýrslu, en blekbónda þykir hærri talan trúlegri.

  Með þessu móti verður heildarkostnaður raforku frá Íslandi til Skotlands (flutningur til Englands er þá eftir) 128 USD/MWh (=34 + 94 USD/MWh). 

Kostnaður brezka ríkissjóðsins af slíkum niðurgreiðslum gæti numið allt að 700 MUSD/ár (87 miaISK/ár).  Raforkan frá Íslandi mundi nema innan við 2 % af raforkunotkun Englendinga, og það er allt of lítið til að þeir muni telja verjanlegt að sérsníða utan um hana viðskiptalíkan og regluverk.  Þar að auki verður enginn viðskiptalegur hvati til þess, því að brezku stjórninni stendur ódýrari orka til boða án kolefnislosunar út í andrúmsloftið. 

Þetta verkefni yrði þyngri baggi á ríkissjóði Bretlands en aðrar ráðstafanir ríkisstjórnar Theresu May til að auka hlut endurnýjanlegrar og kolefnissnauðrar orku í enska raforkukerfinu (Skotar búa að sínum vatnsorkuverum). Nú er hollast hérlendis að taka mark á þessum niðurstöðum, hætta að eyða fé og tíma í vonlausa draumóra, en snúa sér áframhaldandi uppbyggingu íslenzka raforkukerfisins til hagsbóta fyrir íslenzkt atvinnulíf og íslenzkan almenning, t.d. notkun rafmagns í stað jarðefnaeldsneytis í samgöngugeiranum.  

 

 

Evrópusamband í uppnámi

Af hegðun og talsmáta valdsmanna Evrópusambandsins (ESB) má ráða, að þeir upplifi ESB sem viðkvæma skútu í ólgusjó og að velferð Evrópu (vestan Rússlands) velti á því, að þessi skúta komist klakklaust í höfn.  Þetta er rangt mat hjá ráðamönnum ESB. Það gerir Evrópu ekkert til, þótt hið ólýðræðislega skrifræðisbákn í búranna í Brüssel líði undir lok í sinni núverandi mynd.  Þúsundir embættismanna munu þá hins vegar missa vænan spón úr aski sínum við slíka þróun mála, en þeir eru afætur, sem þungar eru á fóðrum fyrir minnkandi hlöður ESB-landanna. 

Bretar hafa fyrir löngu áttað sig á, að þeir eiga ekki samleið með ESB, enda eru þeir á 2. farrými síðan evran var sett á laggirnar um aldamótin á grundvelli Maastricht-sáttmálans og EMU-myntsamstarfsins, sem Bretland hrökklaðist úr.  Þessi gjörningur, að setja hina sameiginlegu mynt á koppinn, var stjórnmálalegs eðlis, dulbúinn sem viðskiptaleg hagræðing.  Evran er líkið í lestinni í ESB-skútunni, sem virkar sundrandi fremur en sameinandi.  Að þvinga Þýzkaland til að gefa sitt þýzka mark (DEM) upp á bátinn í skiptum fyrir að samþykkja endursameiningu landsins 1990 var versti afleikur Frakklands í Evrópu eftir Seinni heimsstyrjöld í og hefur þegar gert Frakka að minnipokamönnum gagnvart Þjóðverjum.  Þegar ráðamenn Bandaríkjamanna þurfa að ná í ráðamenn Evrópu, þá hringja þeir til Berlínar við Spree.   

Úrslit þjóðaratkvæðagreiðslunnar á Bretlandi 23. júní 2016 komu þessum blekbónda ekki á óvart, enda fékk UKIP-Sjálfstæðisflokkur Sameinaða konungdæmisins tæp 28 % atkvæða í kosningum til Evrópuþingsins 2014, um helmingur Íhaldsmanna er andsnúinn veru Bretlands í ESB og bætast þar við tæplega 20 %, og Verkamannaflokkurinn er alls ekki heill í stuðningi sínum við aðild Breta, enda erfitt að sjá gagnsemi ESB fyrir þá, sem Corbyn & Co segjast helzt bera fyrir brjósti.  Niðurstaðan var klár meirihluti kjósenda, tæplega 52 % eða um 1,3 milljónir manna, með útgöngu Bretlands.  Söguleg úrslit. 

Málpípur ESB hafa leyft sér þá dæmalausu alhæfingu, að Brexit-sinnar séu um illa upplýst fólk, sem samfélagslega nauðsynlegt sé að hafa vit fyrir, og þess vegna skuli virða úrslitin að vettugi, jafnvel semja að nýju og kjósa aftur.  Þarna lýsa aðdáendur ESB frati á megininntak lýðræðishugtaksins, og fyrirlitning á fólki skín þarna í gegn.  Háskólakennarar á Íslandi hafa jafnvel gert sig seka um þessa þjónkun við "elítu" Evrópu, og er það ekki í fyrsta skipti. Er illskiljanlegt, að hérlandsmenn skuli hafa tekið trú á ríkjasamband og ríghaldi í hana, þó að það sé nú komið að fótum fram, eins og hér verður rakið.

Með myndun ríkisstjórnar Theresu May í kjölfar afsagnar Davids Camerons eftir ósigur hans er þó tekinn af allur vafi um, að ríkisstjórn Bretlands mun virða vilja meirihluta kjósenda, og þingið mun vafalaust leggja blessun sína yfir úrslitin líka.  Theresa May fjarlægði m.a. þá George Osborne, valdamesta ráðherra Cameron-stjórnarinnar, að forsætisráðherranum undanskildum, og Michael Gove, sem óvænt bauð sig fram til formennsku Íhaldsflokksins, en skipaði Boris Johnson utanríkisráðherra.  Er hroðalegt að heyra, hversu illa honum er tekið í Berlín og París.  Bretar standa nú með pálmann í höndunum, gengi punds hefur lækkað svo mikið, að vörur þeirra verða ódýrari en áður í ESB-löndunum, þótt á þær verði lagður hefðbundinn tollur, og þeir geta óheftir snúið viðskiptum sínum annað, t.d. til Bandaríkjanna, eins og Boris hefur boðað. 

Úrslitin í þessari þjóðaratkvæðagreiðslu eru einkar athygliverð fyrir þann hamslausa hræðsluáróður, sem rekinn var frá  Brüssel, City of London, Downingstræti 10, AGS og víðar, "all the usual suspects", gamalkunnir tónar í eyrum Íslendinga frá 2009-2011.  Hið merkilega er, að almenningur er orðinn svo vel upplýstur, að hann lætur ekki þessa fjármálakóna draga sig lengur á asnaeyrunum.  Ef allt væri með felldu í hinum ESB-ríkjunum núna, mundu þjóðþingin þar fara að fordæmi brezka þingsins og halda þjóðaratkvæðagreiðslu um veru landanna í ESB. Þjóðþingin og hin ráðandi öfl ESB óttast fólkið, svo að bið getur orðið á slíku, en að þingkosningum mun koma, og sums staðar eru þær á næsta leiti. "Æ nánari samruni" er kominn á leiðarenda, og tími þjóðríkisins er runninn upp að nýju í Evrópu.  Stjórnmálaflokkar, sem skynja þetta, munu blómstra.  Hinir munu visna og deyja drottni sínum. 

Að halda því fram, að án stjórnmálalegs yfirþjóðlegs valds í Evrópu muni þjóðríkin þar fara í hár saman, er afneitun á staðreyndum.  Síðustu vopnuðu átök í Evrópu voru á Balkanskaganum, þegar Júgóslavía hafði liðazt í sundur í nokkur þjóðríki, og það var ekki ESB, heldur NATO, sem skakkaði leikinn þar.  Friðurinn í Evrópu hefur verið tryggður síðan 1949 með NATO, og svo mun áfram verða. Evrópuher ESB verður aldrei barn í brók og er aðeins líklegur til að dreifa kröftum, sem þó eru ekki til skiptanna í gömlu Evrópu. 

Allir hafa hag af frjálsum viðskiptum með lágmarks tollvernd.  Þar sem þar eru gagnkvæmir hagsmunir í húfi, þarf ekki ríkjasamband, hvað þá sambandsríki, til að koma á og viðhalda frjálsu flæði vöru, þjónustu og peninga.  Það er hins vegar eðlilegt og nauðsynlegt af öryggisástæðum, að hvert ríki stjórni sjálft umferðinni um landamæri sín, og þar af leiðandi hentar EES (Evrópska efnahagssvæðið) með sínu fjórfrelsi Bretum ekki. EFTA er líklega heppilegri samstarfsvettvangur fyrir þá, og líklega mun þá EES-viðhengið lognast út af.  Það getur vel orðið Íslandi hagfellt. 

Ef EFTA eflist og gerir viðskiptasáttmála við breytt ESB, gegnir EES engu hlutverki lengur. Um þessa þróun ritaði Hjörleifur Guttormsson, náttúrufræðingur, merka grein í Morgunblaðið 30. júní 2016, sem bar heitið:

"Úrsögn Bretlands úr ESB getur haft víðtæk áhrif í norðanverðri Evrópu".

"Vaxandi óánægja er með ESB-aðild í Danmörku, Svíþjóð og Finnlandi.  Það kann því svo að fara, að innan tíðar opnist nýjar leiðir um efnahagssamstarf milli Norðurlandanna allra og Bretlands í kjölfar aðskilnaðar á síðasta þriðjungi 20. aldar."

Hér kveður við allt annan tón en hjá hinum ráðandi öflum í Evrópu, sem viðhafa endemis svartagallsraus um afleiðingar úrsagnarinnar fyrir Breta, og sams konar hjáróma raddir heyrast á Íslandi.  Brezkir sjómenn, ekki sízt skozkir, eygja nú tækifæri á bættri fiskveiðistjórnun innan brezkrar lögsögu, þar sem ofveiði undir handarjaðri hrossakaupa-ESB muni linna og aukinn afli samt verða hlutskipti Breta.  Það er brýnt fyrir Íslendinga, Færeyinga og Norðmenn að ná samstarfi við Breta, sem leiði til samkomulags um sanngjarna skiptingu deilistofnanna á grundvelli sameiginlegra vísindarannsókna.   

Mat Hjörleifs á núverandi stöðu mála í Evrópu kom fram í téðri grein og má telja raunsætt saman borið við vaðalinn, sem nú tröllríður umræðunni:

"Brezku kosningarnar hafa staðfest það rækilega, sem öllum mátti vera ljóst, að Evrópusambandið er ólýðræðisleg valdablokk fjármagns og stórfyrirtækja, sem færir völd og áhrif burt frá þjóðríkjunum í hendur yfirþjóðlegra stofnana, þar sem raunveruleg völd eru í höndum gömlu meginlandsríkjanna. 

Þetta sýndu ljóslega fyrstu viðbrögðin við úrsögn Breta, þegar kvaddur var saman leiðtogafundur Þjóðverja, Frakka og Ítala, en hin aðildarríkin 24 máttu standa álengdar og bíða frétta. 

Evrópusambandið átti í miklum erfiðleikum fyrir, einkum ríkin 16, sem búa við evruna sem sameiginlega mynt. Viðbrögð við vanda myntsambandsins hafa birzt í kröfum um hertan samruna, m.a. um sameiginlega fjármálastjórn aðildarríkjanna.  Slíkar hugmyndir eru nú fjær því að hljóta brautargengi en áður.  Engin sameinandi leið hefur verið mörkuð um viðbrögð við flóttamannastraumnum, og Schengen-samstarfið er í miklu uppnámi.  Leynimakkið kringum TTIP-viðskiptasamning ESB og Bandaríkjanna hefur sætt mikilli gagnrýni og enn aukið á tortryggni almennings.  Það eru því framundan afar erfiðir tímar innanvert í ESB í aðdraganda þess, að ganga þarf formlega frá útgöngu Breta í kjölfar þjóðaratkvæðagreiðslunnar og semja um framtíðar samskipti."

Með þessari greiningu sinni hittir Hjörleifur naglann á höfuðið.  ESB-þjóðirnar eru komnar út í kviksyndi í sínum farkosti, sem þær ekki geta snúið við, og þá er eina ráðið að fara að ráði Breta og yfirgefa farkostinn áður en hann sekkur. Evran er snaran, sem nú herðist að hálsi evru-ríkjanna, og eina ráðið, sem valdhafarnir sjá til bjargar henni er æ nánara samstarf, en þar steytir á vilja aðildarþjóðanna.  Engin þjóðanna vill "dýpka" samstarfið enn meir, en slík dýpkun þýðir framsal til Brüssel á enn stærri hluta fullveldis. 

Bretar voru á sérkjörum í ESB og greiddu minnst þangað miðað við efnahag.  Þá eru þeir hvorki þjakaðir af evru né Schengen.  Hins vegar líkaði Bretum ekki sú þróun, sem þeir horfðu upp á, að þeir væru 2. flokks aðilar, og mikilvægasta stefnumótunin færi fram í hópi evru-ríkjanna.  Bretar munu aldrei fórna sterlingspundinu, og þeir vilja Evrópusamstarf, sem snýst um viðskipti og menningu. Þeir munu berjast við ESB-ríkin um forystu í fjármálum álfunnar og víðar og um að hýsa alþjóðleg fyrirtæki.  Þetta sjáum við af nýlegu útspili fyrrverandi fjármálaráðherra, George Osbornes, um að lækka skattheimtu af hagnaði fyrirtækja niður í 15 %.  Þetta er fyrsta gagnsókn Breta í kjölfar ruddalegra ummæla forkólfa hinna ráðandi ríkja ESB  og Junckers um, að Bretar skuli nú hypja sig úr sambandinu.  Slíkt tal er óviðeigandi, því að áframhaldandi samstarf við fullvalda Bretland og frjáls viðskipti með vörur, fjármagn og þjónustu er augljóslega allra hagur, og hagsmunaðilar í öllum Evrópulöndunum (vestan Rússlands) munu vinna að því.

Í kjölfar Brexit bárust fregnir af því, ítalskir bankar stæðu nú mjög höllum fæti, svo að styttast færi í nauðsynlegar björgunaraðgerðir hinna evruríkjanna, þ.e. Sambandslýðveldisins Þýzkalands, því að hin ríkin eru vart aflögufær.  Sannleikurinn er sá, að neikvæðir innlánsvextir evru-bankans í Frankfurt hafa leikið alla bankastarfsemi evru-svæðisins grálega, svo að jafnvel risinn Deutsche Bank og banki þýzka Mittelstand, die Commerzbank, eiga um sárt að binda.  Það er þess vegna ógnvænlegra tíðinda að vænta á þessu ári frá fjármálaheimi "evrulands", sem enn hefur ekki náð sér eftir hina grafalvarlegu alþjóðlegu lausafjárkreppu 2007-2008, sem leiddi til bankagjaldþrota, nema þar sem ríkissjóðir og/eða seðlabankar komu til bjargar.

Um hið hræðilega ástand í evruríkinu Grikklandi skrifar Lars Christensen, alþjóðahagfræðingur, í Markaðinn 1. júní 2016:

"Hver er þá grunnvandinn ?  Mergurinn málsins er sá, að gríska ríkið er einfaldlega gjaldþrota og getur ekki borgað skuldir sínar, en Evrópusambandið neitar að viðurkenna þessa staðreynd.  Alþjóða gjaldeyrissjóðurinn virðist skilja þetta, og sennilega gera embættismenn ESB það líka, en pólitískt virðist ómögulegt að viðurkenna það, því að það myndi þýða, að ESB yrði að viðurkenna, að stefnan gagnvart vandamálum Grikklands hafi verið röng." 

Það er unnt að leiða þessa röksemdafærslu skrefinu lengra.  Viðurkenning ESB á vandamáli Grikkja hlyti að fela í sér viðurkenningu á því, að evran steypti Grikkjum í glötun.  Þeir voru vanbúnir að taka hana upp og var smyglað inn.  Efnahagslíf þeirra þoldi ekki fastgengi fremur en efnahagslíf Ítala, Portúgala, Spánverja og Frakka, svo að fjórðungur evruríkjanna sé nefndur til sögunnar.  Senn mun draga til tíðinda, og þá verður ríkjum hollara að standa utan við mökkinn.

 

Vanáætluð raforkuþörf samgöngutækja hérlendis

Í raforkuspá Orkuspárnefndar frá 2015 er reiknað með hægari þróun í innleiðingu rafbíla á Íslandi en umhverfisyfirvöld landsins áætla og sem nauðsynleg er til að standa við skuldbindingar Íslands gagnvart hinu alþjóðlega Parísarsamkomulagi um loftslagsmál frá desember 2015. Það er t.d. aðeins reiknað með raforkuþörf þar fyrir 61 % bílaflotans árið 2050, en þetta hlutfall þarf að verða 100 %, svo að Ísland verði nettó kolefnisfrítt þá, eins og stefna ber að.  Hluti bílaflotans kann að verða knúinn vetni eða tilbúnu eldsneyti árið 2050, en það þarf orku úr virkjunum landsins til að framleiða slíkt eldsneytni. Bezta orkunýtnin næst þó með því að nota rafmagnið milliliðalaust á bílinn.

Til að áætla raforkuþörf rafbíla er nauðsynlegt að vita orkunýtni þeirra, og skekkjur þar auka mjög ónákvæmni áætlanagerðar um virkjanaþörf. Tölur framleiðenda eru miðaðar við staðlaðar kjöraðstæður, og raunverulegar aðstæður á Íslandi gefa meira en tvöfalt hærra gildi eða 250 Wh/km +/- 20 Wh/km fyrir um 1650 kg rafmagnsbíl, án farþega og farangurs.  "The US Department of Energy" gefur upp orkunýtni "minni fólksbíla" á bilinu 160-250 Wh/km.  Ástæða þess, að orkunýtnin á Íslandi er í verri kantinum, er tiltölulega lágt meðalútihitastig yfir árið, en raforkunotkun rafbíla eykst með lækkun útihitastigs. Einnig kann vindasamt veðurfar og mishæðótt landslag að hafa áhrif til sömu áttar.  Lágur hámarkshraði á vegum virkar hins vegar til sparnaðar. Töp í hleðslutæki rafgeyma bílsins eru innifalin í ofangreindri nýtnitölu blekbónda, svo að hún endurspeglar raforkukostnað bílsins, sem þá nemur 3,5 kr/km, sem er aðeins fjórðungur af orkukostnaði sambærilegs benzínbíls. 

Orkuspárnefnd Orkustofnunar (OSN) notaði gildið 200 Wh/km við áætlanagerð árið 2015, sem er 20 % of lágt.  Hún áætlar, að gildið muni hafa hækkað árið 2030 upp í 250 Wh/km vegna þess, að stærri farartæki verði þá knúin rafmagni að meðaltali.  Hér er sennilega enn 25 % vanáætlun.  Árið 2050 býst Orkuspárnefnd hins vegar við lækkun í 230 Wh/km, en að mati blekbónda getur sú tala þó vegna tækniframfara orðið enn lægri eða t.d. 200 Wh/km.  Á móti má búast við auknum akstri á hvern íbúa, er fram líða stundir, af því að rafmagnsbílar eru mun ódýrari í rekstri en eldsneytisbílar og af því að bílaleigubílum mun fjölga hlutfallslega meira en öðrum bílum vegna ferðamannafjölgunar.  

Árið 2020 metur OSN raforkuþörf til samgangna á landi aðeins 12 GWh, reist á fjölda rafmagnsbíla 1,5 % af heildarfjölda.  Líklegra hlutfall m.v. núverandi þróun er 3 %, og að orkuþörf samgangna verði þá a.m.k. 30 GWh eða 2,6 x áætlun OSN.

Árið 2030 metur OSN raforkuþörf til samgangna á landi aðeins 220 GWh, reist á fjölda rafmagnsbíla 23 % af heildarfjölda.  Ef 50 % nýrra bíla verður rafknúinn árið 2025, eins og spáð er, þá er líklegt, að árið 2030 verði þeir a.m.k. 70 % af nýjum, og að af heildarfjölda verði þeir þá 30 %.  Raforkuþörf landsamgangna má þá áætla a.m.k. 460 GWh eða 2,1 x áætlun OSN.

Innifalin í spá OSN er samt orkunotkun hraðlestar á milli Reykjavíkur (Vatnsmýrar) og flugstöðvar Leifs Eiríkssonar, 30 GWh árið 2030.  Það er undarlegt að taka þetta verkefni með í reikninginn, því að arðsemi þess er lítil og óviss, hún hefur neikvæð áhrif á umhverfið vegna töluverðrar landnotkunar meðfram ströndinni og hávaða frá teinum, og þar af leiðandi er ósennilegt, að fjárfestar fái á þessu verkefni áhuga.  Ef hins vegar þessi hraðlest verður komin í reglubundinn rekstur árið 2030, má út frá massa og meðalhraða reikna með meðalálaginu 10 MW í 20 klst/d, 365 d á ári, sem gefur orkunotkun rúmlega 70 GWh/ár. Blekbóndi reiknar hins vegar ekki með þessu, en reiknar hins vegar með, að árið 2030 verði flestar rútur og bílaleigubílar orðnar umhverfisvænar. 

Árið 2040 þurfa allir nýir bílar annaðhvort að vera knúnir umhverfisvænu eldsneyti eða rafmagni, ef allur landtækjaflotinn á að verða án nettó kolefnislosunar árið 2050.  Þetta er tæknilega raunhæft markmið og ætti eindregið að stefna að því, að nettó kolefnislosun á íslenzku láði, legi og í lofti verði engin.  Þess má geta í framhjáhlaupi, að Norðmenn ræða nú löggjöf, sem banna mundi nýja óumhverfisvæna bíla f.o.m. árinu 2025. Árið 2040 má þá reikna með, að 70 % bílaflotans á Íslandi verði rafknúinn með einum eða öðrum hætti og noti þá 1200 GWh af raforku.

Árið 2050 metur OSN raforkuþörf til samgangna á landi aðeins 885 GWh, reist á fjölda rafmagnsbíla 61 % af heildarfjölda, sem vonandi er allt of lágt hlutfall.  Það er ekki einber óskhyggja, að svo sé, heldur mun markaðurinn knýja fram hraðari þróun, þar sem orkukostnaður rafmagnsbíla er nú þegar (júlí 2016) aðeins um fjórðungur af eldsneytiskostnaði jafnstórra bensínbíla (benzínverð tæplega 200 kr/l). Sé miðað við 100 % bílaflotans rafknúinn árið 2050, og að orkunýtnin hafi þá batnað í 200 Wh/km, þá verður raforkuþörfin fyrir landsamgöngur a.m.k. 1500 GWh eða 1,71 x OSN spáin.

Orkuspárnefnd (OSN) hefur lagt fram allt of lága spá um orkuþörf samgöngugeirans, og líkleg skekkja setur áætlanagerð um virkjanaþörf í uppnám, sem getur tafið fyrir rafvæðingunni og valdið því, að á Íslandi verði ekki unnt að ná markmiðum um kolefnislaust land, eins og að er stefnt, þó að slíkt sé bæði tæknilega raunhæft og rekstrarlega og þjóðhagslega hagkvæmt. 

Hér hefur ekki verið minnzt einu orði á raforkuþörf annarra samgönguþátta, en telja má líklegt, að árið 2030 hafi umskipti í vélarúmi fiskiskipaflotans hafizt fyrir alvöru, og árið 2040 er líklegt, að tilraunarekstur hafi verið hafinn með aðra orkugjafa en jarðefnaeldsneyti um borð í farþegaþotum, þó að hefðbundnir þotuhreyflar verði til vara. 

Það er ekki ólíklegt, að á seinni hluta 21. aldar muni þurfa um 4 GWh/ár af raforku fyrir allan íslenzka samgöngugeirann, en það er um 22 % af núverandi raforkunotkun landsins. 

 

  

 

 

 

 

Borgaralaun - paradísarheimt ?

Hugmyndin um borgarastyrk úr ríkissjóði til allra (fjárráða) íbúa er ekki ný í heiminum, þó að hún sé ný á stjórnmálasviðinu á Íslandi.  Píratar hafa hérlendis gert þessa stefnu að sinni.  Hún snýst um að greiða öllum fullorðnum fasta upphæð úr ríkissjóði óháð tekjum þeirra og þörfum.  Þá yrðu um leið aðrir styrkir úr ríkissjóði, á borð við ellistyrk og örorkustyrk, afnumdir. 

Það eru vissar þjóðfélagsaðstæður uppi núna víða á Vesturlöndum, sem ýta undir umræður af þessu tagi.  Þær eru aukin misskipting tekna víðast hvar í heiminum og tækniþróun, sem menn óttast, að auka muni atvinnuleysi, og sé rót atvinnuleysis, sem víða er mikið fyrir, og jafnvel leysa af hólmi ýmis láglaunastörf. Borgarastyrkur kæmi þá í stað atvinnuleysisbóta.   

Mælikvarði á téða misskiptingu er Gini-stuðullinn.  Fái allir jafnt, er hann 0.  Það er ekki æskilegt, því að þá hverfur allur hvati til að gera betur í dag en í gær og til að bæta kjör sín og sinna.  Fái einn allar tekjurnar, er Gini-stuðullinn 1,00.  Þetta er sízti kosturinn, enda jafngildir þetta ástand þrælahaldi, kúgun og uppreisnarástandi.  Vandinn er að finna hinn gullna meðalveg, en hann er líklega nokkuð mismunandi eftir menningu og hefðum hvers lands. 

Meðaltalið í OECD-ríkjunum var árið 2013 0,32 og hafði þá hækkað úr 0,29 árið 1985.  Mestur jöfnuður allra OECD-ríkjanna árið 2013 var á Íslandi, 0,24 á Gini, og síðan þá hefur jöfnuðurinn enn vaxið á þennan mælikvarða hérlendis.  Næst á eftir Íslandi komu Danmörk og Noregur með 0,25 og 0,26 í sömu röð. Á Norðurlöndunum er kjör-Ginistuðull líklega á bilinu 0,22-0,27, og Ísland er sem sagt þar við neðri mörkin um þessar mundir.

Það hefur verið kvartað undan of miklum launajöfnuði á Íslandi og að menntun borgi sig vart fjárhagslega, af því að lífslaun háskólamanna séu lægri en t.d. iðnaðarmanna.  Þetta á aðeins við sumar stéttir háskólamanna, og er sennilega undantekning, þó að BHM hafi látið ófriðlega í vinnudeilum í vetur og heimtað hækkanir umfram aðra.  Laun fara yfirleitt eftir ábyrgð og spurn eftir því, sem launþeginn hefur fram að færa.  Til að fá sérfræðinga til landsins úr námi og starfi, verða ráðstöfunartekjur hérlendis hins vegar að vera sambærilegar við ráðstöfunartekjur erlendis.  Líklega má jöfnuðurinn hérlendis ekki aukast úr þessu, svo að hvati til náms verði ekki of lítill og til að samkeppnishæfni landsins versni ekki.  Hana þarf að bæta.  Styrking gengisins undanfarið bætir hag almennings til skemmri tíma, en samkeppnisstaða útflutningsgreinanna versnar, sem getur hefnt sín í lakari stöðu þjóðarbúsins.  Ef viðskiptajöfnuðurinn verður neikvæður, munu lífskjör óhjákvæmilega versna aftur.

Nú verður vitnað til greinar um borgarastyrk í The Economist 4. júní 2016,

"Sighing for paradise to come":

"Sumir segja, að framtíðin sé paradís tæknilegrar gnóttar, þar sem launað starf sé valkvætt og enginn líði skort.  Í sjónhendingu gefur að líta í Maricá, hvað þetta getur þýtt, en Maricá er sjávarbær skammt frá Rio de Janeiro. Í desember 2015 öðluðust allir 150´000 íbúarnir rétt til mánaðarlegs framfærslustyrks að upphæð tæplega USD 3,0, sem er fjármagnaður af hlutdeild Maricá í olíuvinnslugjaldi ríkisins.

Upphæðin er lág, en fyrir Washington Quaquá, bæjarstjórann í Maricá og höfund borgarastyrkshugmyndarinnar þarna, er hugmyndin stór í sniðum.  Hann segist stjórnast af siðferðiskennd, sem geti raungert ævidraum sinn um jafnréttissamfélag.  Verkefni sitt segir hann dæmi um "allsherjar grunnlaun": skilyrðislausa greiðslu til allra í tilteknu lögsagnarumdæmi. 

Hugmyndin á sér langa forsögu, og hana studdu miklir menn upplýsingatímans, t.d. Marquis de Condorcet og Thomas Paine.  Þremur öldum síðar hafa nokkrar ríkisstjórnir vítt um heiminn, aðallega í ríkum löndum, sett af stað tilraunaverkefni um fyrirkomulag grunnlauna, eða eru að íhuga slíkt.  Finnland mun hefja slíkt tilraunaverkefni 2017, þar sem nokkrir borgarar munu fá óskuldbindandi greiðslur í reiðufé allt að EUR 800 (kISK 110) á mánuði.  Svipað á sér nú stað í nokkrum hollenzkum borgum."

Þann 5. júní 2016 greiddu Svisslendingar atkvæði um stjórnarskrárbreytingu, sem fól í sér rétt íbúanna til slíks grunnframfærslustyrks.  Um 70 % kjósenda, sem atkvæði greiddu, höfnuðu innleiðingu slíks ákvæðis í stjórnarskrá. 

Það, sem mælir gegn slíkum borgaralaunum  eða -styrk, er, að úr ríkissjóði er þá ausið fé til þeirra, sem enga þörf hafa fyrir slíka sporslu frá ríkinu, til jafns við hina, sem raunverulega þurfa framfærslustyrk, og hvatinn til að vinna sér inn laun er rýrður.  Bandaríkjamenn hafa gert kostnaðargreiningu á því, hvað USD 1000 (tæplega kISK 125) á mánuði til allra mundi þýða, þó að á móti væru felldar niður opinberar tryggingar.  Við þetta mundu ríkisútgjöldin þenjast út og nema 35 % af VLF, eins og nú er í Þýzkalandi, en í BNA nemur þetta hlutfall aðeins um 26 % um þessar mundir.

Það virðist vera ótímabært að innleiða ákvæði af þessu tagi núna í lög eða stjórnarskrá, því að enn hefur gríðarleg tækniþróun ekki leitt af sér slíkt fjöldaatvinnuleysi, sem sumir hafa spáð.  Störf hafa hins vegar breytzt eða flutzt til á milli starfsstétta fyrir atbeina tækninnar.  Í öllum vel heppnuðum tilvikum hefur orðið framleiðniaukning og verðmætasköpun hefur vaxið.  Þetta hefur samt ekki leitt til almennrar auðsöfnunar í atvinnulífi eða minnkandi heildarframboðs á vinnu.  Ástæður fjöldaatvinnuleysis eru oftast raktar til strangs regluverks varðandi ráðningar og brottrekstur og hárrar skattheimtu á fyrirtækin. 

Píratar hafa á Íslandi gerzt boðberar borgarastyrks.  Fyrirbærið á illa við á Íslandi, þar sem meinið, sem það á að bæta úr, er vart fyrir hendi á Íslandi, þar sem jöfnuður er hvergi meiri og nægt framboð vinnu fyrir alla, sem vilja vinna, þó ekki fyrir alla háskólaborgara.  Þeir verða þá tímabundið að sætta sig við vinnu á öðrum sviðum en þeir hafa menntað sig á.  Þetta stefnumál pírata, eins og ýmislegt annað hjá þeim, er þess vegna illa ígrundað og yrði líklega þung fjárhagsleg byrði á ríkissjóði, á kostnaðar- og tekjuhlið, þó að sumir aðrir styrkir yrðu felldir niður um leið og þessi yrði innleiddur, sem vonandi verður ekki á vorum dögum.   

Lars Christensen og Landsvirkjun

Þann 2. júní 2016 var kynnt til sögunnar ný skýrsla á vegum Samtaka Iðnaðarins (SI) eftir danska alþjóða hagfræðinginn Lars Christensen.  Hún er á ensku og ber heitið: "Our Energy 2030 - Efficiency, competitiveness and transparency in the Icelandic energy sector".  Skýrslan er efnismikil, fróðleg og vel samin, og er fengur að henni í íslenzka orkumálaumræðu.

Það kemur ekki á óvart, að SI skyldu láta fræðimann á hagfræðisviði rannsaka fyrir sig íslenzka orkukerfið í því augnamiði að fá fram ígrundaðar og rökstuddar tillögur óvilhalls aðila um úrbætur á eignarlegu og rekstrarlegu fyrirkomulagi raforkugeirans á Íslandi. 

Ástæðan er sú, að undanfarin ár hefur sigið á ógæfuhliðina um samkeppnihæfni raforkuverðs á Íslandi við erlenda raforkumarkaði.  Þar eiga hagsmuna að gæta stórir og smáir raforkunotendur á Íslandi, iðnfyrirtæki og heimili.  Er skemmst að minnast frásagnar Morgunblaðsins af miklum raforkuverðhækkunum til iðnfyrirtækisins Ölgerðar Egils Skallagrímssonar, sem var þá í viðskiptum við Landsvirkjun (LV), ásamt kvörtunum kaupenda ótryggðrar raforku af LV vegna framkomu fulltrúa fyrirtækisins í garð viðskiptavina, mikillar skyndilegrar verðhækkunar og minna framboðs, sem setur arðsemi milljarðafjárfestinga í rafhitun í uppnám. Viðbrögð forstjóra Landsvirkjunar, eins og þau koma fram í Viðskipta Mogganum fimmtudaginn 2. júní 2016, eru óþarflega neikvæð og önuglyndisleg að mati þessa blekbónda, af því að gagnrýni L. Christensens (LC)er ekki ný af nálinni, heldur hefur hún komið fram áður hjá OECD, blekbónda á þessu vefsetri o.fl.:

"Hörður segist ekki skilja, hvert verið sé að fara með fyrrnefndri tillögu.  "Þetta er ákveðinn misskilningur.  Landsvirkjun hefur ekki komið að fjármögnun fyrirtækisins frá 2005.  Landsnet hefur verið að greiða inn á lánið, og fyrirtækið hefur verið að fjármagna sig án nokkurrar aðkomu Landsvirkjunar, og fyrirtækið hefur ekki stýrt þeirri fjármögnun með neinum hætti." 

Eftir stendur, að Landsvirkjun er langstærsti eignaraðilinn að Landsneti, sem greiddi eigendum sínum út dágóðan arð fyrir rekstrarárið 2015, sem orkar tvímælis, þar sem Landsnet er einokunarfyrirtæki, sem ákveður sjálft sína gjaldskrá og útgjaldaliði, en Orkustofnun þarf að vísu að samþykkja gjaldskrána. 

 

 

Lars sagði við Stefán E. Stefánsson í Viðskipta Mogganum 2. júní 2016:

"Það er þörf á því, að samkeppni verði raunveruleg á íslenzkum orkumarkaði.  Það er ekki líklegt, að það geti orðið, nema Landsvirkjun, sem framleiðir um 70 % alls rafmagns í landinu, verði skipt upp í smærri einingar. Því gæti það reynzt heppilegt að selja ákveðnar virkjanir út úr fyrirtækinu áður en það síðan verður selt."

Það er hverju orði sannara hjá LC, að raforkumarkaðurinn á Íslandi er fákeppnismarkaður undir ægivaldi risa með 71 % markaðshlutdeild.  Það eru fáránleg mótrök forstjóra Landsvirkjunar, að slíkt skipti almenning í landinu litlu máli, af því að aðeins um 20 % af orkusölu fyrirtækisins fari á almennan markað, en hitt sé bundið í langtímasamninga.  Þessi 20 % jafngilda þó 2,6 TWh/ár á almenna markaðinum, sem samsvara 2/3 hlutum hans. Forstjóri Landsvirkjunar gerir sig með þessum málflutningi sekan um tilraun til að slá ryki í augun á almenningi með sleggjudómi og að gera lítið úr málefnalegri umfjöllun á ómálefnalegan hátt. 

Það er engum blöðum um það að fletta, að hlutfallsleg stærð LV á íslenzka markaðinum er vandamál, og þegar þess er gætt, að eignarhaldið er allt á höndum ríkisins, verður ljóst, að samkeppnisstaðan á raforkumarkaðinum er verulega skökk.  Við þessu verður að bregðast, en það er ekki hlaupið að því, eins og í pottinn er búið. Hér verða færð fyrir því rök, að leið LC að búta fyrirtækið niður í smærri einingar sé torsótt eða ófær leið, eins og sakir standa. 

Í dæmigerðum langtíma raforkusamningi LV um stórsölu, sem blekbóndi þekkir til, er vísað til ákveðinna viðmiðunar virkjana "and interconnected facilities", þ.e. í raun stofnkerfisins alls, sem skuli sjá tilgreindu iðjuveri fyrir orku. 

Ef virkjanir verða nú seldar frá Landsvirkjun, eins og LC mælir með, þá verða langtímasamningar hennar í uppnámi, af því að möguleikar hennar til orkuafhendingar kunna að hafa verið skertir í þeim mæli, að forsendur orkusamninganna séu horfnar.  

Tæknilega breytir slík uppstokkun þó ekki miklu, og viðskiptalega mætti leysa þetta með skuldbindandi orkusamningum á milli gömlu Landsvirkjunar og nýja fyrirtækisins eða nýju fyrirtækjanna, en fyrri viðsemjendur Landsvirkjunar gætu hæglega talið samningsforsendur brostnar, og lögfræðilega gæti niðurbútun fyrirtækisins skapað miklar flækjur og langvarandi þref, sem er ekki fallið til að treysta gömul viðskiptasambönd og afla nýrra.  Að mati blekbónda er slíkur klofningur Landsvirkjunar vart fær leið til að draga úr ríkjandi markaðsstöðu hennar.  Þó mætti kanna, hvort viðskiptalegar og lögfræðilegar hindranir eru í vegi þess að selja jarðgufuvirkjanirnar út úr Landsvirkjun, því að samlegðaráhrif jarðgufu- og vatnsaflsvirkjana eru takmörkuð, og langtímasamningar LV um orku frá jarðgufuvirkjun eru líklega bundnir við Þeistareykjavirkjun eina. 

Um markaðsviðskipti með raforku, þar sem verðið er ákvarðað frá einni klukkustund til annarrar á grundvelli framboðs og eftirspurnar segir Hörður Arnarson (HA), forstjóri LV, í téðum Viðskipta Mogga: 

"Samningar við stórnotendur byggja á fyrirsjáanleika, og þess vegna eru gerðir langtímasamningar.  Í slíkum samningum taka báðir aðilar á sig miklar fjárfestingar og skuldbindingar til langs tíma.  Kauphallarfyrirkomulagið getur hins vegar komið sér vel fyrir heimilin og smærri fyrirtæki, og það er sjálfsagt að skoða leiðir í þeim efnum."

Um téðan fyrirsjáanleika er HA ekki samkvæmur sjálfum sér, því að hann er nýbúinn að gera nýjan orkusamning við Norðurál, þar sem tekið er mið af orkuverði á Nordpool, norrænu orkukauphöllinni, þar sem augnabliksverð raforku er háð framboði og eftirspurn.  Það bendir ýmislegt til, að þar hafi HA samið illilega af sér fyrir hönd íslenzkra skattborgara, því að ofgnótt orku á 3. áratugi 21. aldarinnar er sem stendur líklegri en orkuskortur á Norðurlöndunum utan Íslands og á norðanverðu meginlandi Evrópu. Það er m.a. vegna mikillar uppbyggingar á vindorku- og sólarorkuverum í krafti niðurgreiðslna hins opinbera á verði orkunnar frá þeim. 

HA kann og að hafa vanmetið gjörsamlega mátt tækniþróunarinnar, sem sennilega mun færa heiminum samkeppnisfær þóríum-kjarnorkuver um árið 2025. Fjárhættuspil með orkulindir landsins eiga menn alls ekki að stunda. Í langtíma samningum er eðlilegast að orkubirgir og orkukaupandi deili með sér áhættu af verðsveiflum á afurðum orkukaupandans, t.d. áli, með umsömdu "gólfi og þaki", enda er slíkt algengt erlendis. 

Eitt af því, sem LC gagnrýndi í "Our Energy 2030" var skortur á gegnsæi raforkusamninga.  Það er réttmæt gagnrýni, og úrbætur stranda á raforkuframleiðendunum, ekki kaupendunum.  Það er í því sambandi ekki nauðsynlegt að opinbera orkusamningana í heilu lagi, eða hvað það er, sem stýrir verðinu, en það er lágmark, að opinber fyrirtæki birti meðalorkuverð við stöðvarvegg í öllum orkusamningum sínum, að fengnu formlegu leyfi frá hverjum viðskiptavini, í ársskýrslu sinni og að Landsnet birti að sama skapi flutningsgjald fyrir orku til hvers notanda. 

Þetta mundi geta eytt tortryggni, sem úrtölumenn og hælbítar orkufyrirtækjanna hafa verið iðnir við kynda undir.  Þetta mundi einnig auka aðhald með virkjanafyrirtækjunum, ekki sízt þeim, sem eru í opinberri eigu, varðandi hlutfall verðlagningar á raforku í langtímasamningum og til almennings.  Það er ótækt, að almenningur greiði stærri hluta vinnslukostnaðar en sanngjarnt er samkvæmt kostnaðargreiningu á vinnslu rafmagns til stóriðju og annarra.  Eftir síðustu hækkanir Landsvirkjunar til almennings og með verð til stóriðju í lægð vegna markaðstengingar er líklegt, að jafnvægið hafi raskazt, og það ber að leiðrétta strax með verðlækkun til almennings. 

Annað mál er, hvort skynsamlegt er að stofna til altækrar orkukauphallar á Íslandi, eins og LC lagði til í skýrslu sinni.  Þar er þá fyrst til að taka, að vísir að slíkri kauphöll hefur verið hérlendis frá aldamótum, þar sem eru kauphallarviðskiptin með jöfnunarorku.  Á heildsölumarkaði raforku þurfa kaupendur með a.m.k. sólarhringsfyrirvara að leggja fram kaupáætlun í MWh/klst og birgjar þeirra að staðfesta ætlun sína að fullnægja umbeðinni þörf viðskiptavina sinna. Kaupendur þurfa utan vissra marka að greiða sérstaklega fyrir mismun raunþarfar og áætlaðrar þarfar. Það er alltaf fyrir hendi óvissa um raunverulega afltöku og aflgetu, og birgjar geta lagt inn tilboð um að sjá við óvissunni, sem er kölluð jöfnunarorka.  Verð, sem notendum er gert að greiða fyrir jöfnunarorkuna sveiflast eftir framboði og eftirspurn og er oftast á bilinu 0-10 kr/kWh.

Þennan íslenzka kauphallarmarkað má útvíkka og færa t.d. ótryggðu orkuna (afgangsorkuna) inn á hann í fyrstu, og þar gæti næturrafmagn komið, er fram líða stundir, og t.d. eigendur rafmagnsbíla gert sín viðskipti með næturrafmagn inn á bílrafgeymana að næturlagi.  Álagsdreifingin, sem af slíkri markaðsþróun mundi leiða, yrði til sérstakra hagsbóta fyrir dreifiveiturnar, sem þannig slyppu við töluverðar viðbótar fjárfestingar í eflingu dreifikerfanna vegna rafbílavæðingarinnar, en fengju hins vegar bætta nýtingu á kerfinu og þar með fjárfestingum sínum fyrir vikið.   

Þessi orkukauphallarviðskipti mætti þróa áfram yfir í forgangsorku, og mundu fyrirtæki og einstaklingar þá geta gert kauptilboð um ákveðinn fjölda MWh yfir tiltekið tímabil. Ef kaupandi nær þannig hagstæðum kjörum, getur hann leitazt við að auka álagið hjá sér á því tímabili. Ef nauðsyn krefur, geta yfirvöld gripið inn með örvandi eða þvingandi aðgerðum á birgjana um ákveðna lágmarksþátttöku í kauphallarviðskiptum sem hlutfall af heildarvinnslu þeirra, t.d. 10 % í upphafi og síðan vaxandi.

Um þetta sagði Almar Guðmundsson, framkvæmdastjóri Samtaka iðnaðarins, í baksviðsfrétt Morgunblaðsins 3. júní 2016:

"Flest iðnfyrirtæki á Íslandi hefðu mikið gagn af því, að komið væri upp kauphöll með raforku. Auðvitað eru stórir kaupendur með fasta samninga, en pólska dæmið, sem Lars bendir á, sýnir, að það má setja tímabundinn þrýsting á framleiðendur að tryggja ákveðið magn af rafmagni inn á slíkan markað.  Þegar verðmyndun verður með þeim hætti, þá fara samningar við stórkaupendur að taka mið af þeirri verðlagningu."

Hér er mikið fullyrt án röksemdafærslu.  Slíkur frjáls markaður með raforku í Noregi hefur iðulega leitt til mikilla orkuverðshækkana í Noregi.  Þótt Noregur sé mikið vatnsorkuland, þar sem 96 % innlendrar raforku kemur frá vatnsorkuverum landsins, vantar iðulega forða í miðlunarlónin, og þá hækkar raforkuverðið, m.a. vegna innflutnings á tiltölulega dýrri raforku.  Á Íslandi kemur vatnsskortur niður á framboði og verði ótryggðrar orku. 

Það vantar núna tryggingu fyrir því, að orkufyrirtækin anni spurn eftir forgangsraforku, en láti ekki skeika að sköpuðu með það í huga að njóta góðs af verðhækkunum vegna orkuskorts.  Það mætti t.d. skylda hvert fyrirtæki til að hefja undirbúning að nýrri virkjun, ef nýting venjulegrar framleiðslugetu fyrirtækisins á forgangsorku fer yfir 98 % á ársgrundvelli.

Verð í langtímasamningum um afhendingu á raforku í miklum mæli fer eftir kostnaði við orkuvinnslu í viðmiðunarvirkjuninni með tiltekinni ávöxtunarkröfu.  Verð á augnabliksmarkaði ræðst hins vegar af framboði og eftirspurn á hverjum tíma.  Þetta tvennt á ekkert sameiginlegt, og þess vegna stenzt fullyrðing Almars hjá SI ekki. 

Þannig er unnt að reikna kostnað orku við stöðvarvegg í Fljótsdalsvirkjun m.v. uppfærðan virkjunarkostnað án flutningsmannvirkja MUSD 1540 (verðlag júní 2015), áætlaðan árlegan rekstrarkostnað MUSD 8,0, orkuvinnslu 5000 GWh/ár samkvæmt Landsvirkjun og m.v. valda árlega ávöxtunarkröfu af fjárfestingunni 8,0 % yfir 40 ára afskriftartímabil, og verður niðurstaðan 27 USD/MWh.  Meðalverð undir þessu gildi jafngildir ekki tapi Landsvirkjunar, heldur minni ávöxtun fjárbindingar en 8,0 %/ár.  Tap verður, þegar vaxtakostnaður vegna Fljótsdalsvirkjunar verður hærri en ávöxtunin, sem orkuverðið gefur.  Um þessar mundir nær ávöxtunin áreiðanlega ekki þessu gildi, 8,0 %/ár, m.v. það, sem lesa má út úr meðalverði til stóriðju í ársskýrslu Landsvirkjunar, og við þessar aðstæður er hætt við, að almenningur greiði óeðlilega háan skerf af orkukostnaðinum, eða, eins og sumir fremur ósmekklega halda fram, "greiði niður stóriðjuverðið".  Landsvirkjun er í lófa lagið að veita upplýsingar um þetta mikla hagsmunamál allra, sem ekki hafa gert langtímasamninga við fyrirtækið, svo að jafnræðis verði gætt á milli viðskiptavina, stórra og smárra.     

Með svipuðum hætti má reikna út orkuvinnslukostnað jarðgufuvirkjunarinnar á Þeistareykjum, en miða þar við 30 ára afskriftatíma, og 5,0 % árlegan rekstrarkostnað af upphaflegu fjárfestingunni.  Þannig fæst kostnaður fyrir kísilver við stöðvarvegg 36 USD/MWh.   Ástæða er til að ætla, að umsamið orkuverð til PCC sé hærra en þetta, enda er núverandi orkuverð til ISAL, frá 2010 með hækkunum síðan, hærra, og er þó orkuvinnslukostnaður í Búðarhálsvirkjun, fyrir álver, sem reist var fyrir framleiðsluaukningu í Straumsvík 2012-2014, mun lægri en þetta, svo að ekki sé nú minnzt á aðrar virkjanir á Þjórsár-Tungnaársvæðinu.  Þær mala nú gull, sem sjá má í efnahags- og rekstrarreikningi Landsvirkjunar.  Upplýst verður um raunorkuverð til PCC vonandi eigi síðar en í ársskýrslu 2017, sem verður upphafsár verksmiðjunnar í rekstri.  "Cuo bono" - hverjum er þessi launung um umsamin orkuverð í hag ?

  

Vantar hraðlest ?

Fyrsta spurningin, sem fjárfestir, sem fær kynningu um verkefnið "Hraðlest Reykjavík-Flugstöð Leifs Eiríkssonar", þarf að fá svarað, er þessi: "Er spurn eftir þessari hraðlest ?

Fljótt á litið gætu verið 3 hvatar, sem mundu gera slíka hraðlest eftirsóknarverða:

1.  Umhverfismál.  Lestin yrði rafknúin og mundi hugsanlega nota rúmlega 70 GWh/ár af raforku úr endurnýjanlegum og umhverfisvænum orkulindum.  Gallinn er hins vegar sá, að hin samgöngutækin á þessari leið, almenningsvagnar (flugrútan), leigubílar, bílaleigubílar og einkabílar verða líklega að töluverðu leyti knúin með öðru en jarðefnaeldsneyti skömmu eftir, að téð hraðlest á að taka til starfa (2024), svo að loftmengun mun ekkert minnka við þessa framkvæmd. Hins vegar verður hrikalegur brautarhvinur frá lestinni, sem á að ná hámarkshraðanum 250 km/klst.  Gerð brautarinnar mun krefjast mikils jarðrasks á 35 km leið, og ætlunin er að sprengja fyrir 14 km löngum jarðgöngum undir Hafnarfirði, Garðabæ, Kópavogi og Reykjavík.  Þetta verða langlengstu jarðgöng á Íslandi, þó að þau verði innan við fjórðungur af nýju Gotthards-lestargöngunum.  Þar er hins vegar ólíku saman að jafna með umferðarþungann. Helgunarsvæði brautarinnar mun e.t.v. nema 50 m til hvorrar hliðar, svo að brautin þarf um 4,0 km2 lands. 
2. Tímasparnaður:  Reikna má með, að lestin nái meðalhraðanum 170 km/klst á þessari 49 km leið með stoppum og verður þá 17 mín á leiðinni hvora leið.  Langferðabíll verður e.t.v. 45 mín með stoppum frá Flugstöð að Umferðarmiðstöð, eftir að lokið hefur verið við tvöföldun Reykjanesbrautar.  Ferðatíminn á þennan áfangastað ferðamannsins styttist þá um 28 mín, sem er umtalsvert, en það er heildartími ferðalangsins á ákvörðunarstað, sem skiptir farþegann máli.   Þegar þess er gætt, að flugrútur geta farið beint á hótel með farþega, verður í sumum tilvikum enginn tímasparnaður að taka lestina, og það mun taka farþega lestarinnar lengri tíma aðkomast á ákvörðunarstað en ökumenn og farþega í bílum, sem komast beint þangað. Heildartímasparnaður með þessum nýja ferðamáta næst í fæstum tilvikum.  
3. Kostnaður:  Í viðtali Trausta Hafliðasonar við Runólf Ágústsson (RÁ) í Viðskiptablaðinu  12. maí 2016 kveður RÁ stofnkostnaðinn verða MEUR 730 (miaISK 103).  Á þessu stigi má ætla óvissu kostnaðaráætlunar +/- 30 %.  Árlegan rekstrarkostnað kveður RÁ munu verða MEUR 44, sem þá felur í sér aðallega viðhald, orku- og starfsmannakostnað. Á tekjuhlið ætlar RÁ að láta meðalfargjald með lestinni kosta 22 EUR/fþ (um 3000 ISK á farþega).  Hann ætlar lestinni að ná í 40 % flugfarþega og að auki þá, sem reglubundið eiga leið á milli Reykjanesbæjar og Höfuðborgarsvæðisins.  Árið 2015 voru að jafnaði 12´400 bílaleigubílar í útleigu af um 18´200 bíla flota, þ.e. meðalnýtni flotans nam 68 %.  Ef að jafnaði voru 2,0 í bíl og meðalleigutími var ein vika, þá voru tæplega 1,3 milljónir í þessum bílaleigubílum árið 2015. Séu um 45 % bílaleigubílanna leigðir frá og að Flugstöð Leifs Eiríkssonar, þá munu 40 % flugfarþeganna taka bílaleigubíl í Flugstöðinni, og ekki mun þeim fækka við rafbílavæðinguna, því að orkukostnaður rafbíls á Íslandi er aðeins um 3,5 kr/km eða um fjórðungur af orkukostnaði sambærilegs bensínbíls.  Rafvædd flugrúta með orkukostnað innan við 10 kr/km, verður áreiðanlega skæður keppinautur lestarinnar um hin 60 % farþeganna, og blekbóndi sér ekki, hvers vegna meirihluti þeirra ætti að velja dýrari ferðarmátann, eins og RÁ býst við, þar sem hann áætlar, að 40 % farþeganna taki lestina, en blekbóndi reiknar hins vegar hér með 30 % í arðsemiútreikningum, og 30 % skiptist þá á milli leigubíla, einkabíla og flugrútu. RÁ fullyrðir, að innri ávöxtun verkefnisins muni með kostnaðar- og tekjutölum sínum á 30 ára skeiði nema 15,1 % á ári.  Þetta er mjög vafasamt. Blekbóndi notaði hæstu áætlun, sem hann hefur séð ferðageirann tilfæra um árlegan fjölda flugfarþega til landsins í framtíðinni, 5,0 milljónir á ári, sem er ógnvekjandi há tala.  Hraðlestin mun þá í hæsta lagi flytja 3,0 Mfþ/ár, en RÁ reiknar með óskiljanlega hárri farþegatölu með lestinni eða 4,5 Mfþ/ár.  Árlegur heildarkostnaður m.v. forsendur RÁ mun nema 156 MEUR/ár, og þannig mun meðalkostnaður á farþega m.v. 4,5 Mfþ/ár verða 35 EUR, sem er 59 % hærra verð en RÁ fékk út.  Með farþegafjöldanum, sem blekbóndi telur hins vegar hámarksfjölda, 3,0 Mfþ/ár, mun meðalfargjaldið þurfa að kosta 52 EUR/fþ eða 7300 ISK/fþ fyrir 15,1 % ávöxtun fjárfestingarinnar á ári, og er það 2,4 sinnum hærra en RÁ gaf upp í téðu viðtali. Það er maðkur í mysunni hjá RÁ, og hugsanlegir fjárfestar munu fljótlega verða þess áskynja, þegar þeir fara að reikna, og RÁ mun þá sjá undir iljar þeim.

Ef meðalfargjaldið þarf að nema yfir 5000 kr, þá mun farþegafjöldi hraðlestarinnar hrynja m.v. áætlun, og viðskiptagrundvöllur hennar verður alls enginn.  Það er með ólíkindum, að ekki skuli vera búið að grafa þessa dauðu viðskiptahugmynd, en draugurinn gengur ljósum logum í stjórnkerfinu. 

Téð viðtal við frumkvöðulinn RÁ í Viðskiptablaðinu ber yfirskriftina:

"Hraðlest er orðin mjög raunhæfur kostur". 

Þessi lýsing á verkefninu er mjög villandi, eins og fram kemur hér að ofan.  Það er mikilvægt, að stjórnmálamenn og embættismenn láti ekki með glamuryrðum slá ryki í augu sér, og fari þannig að leggja út fé skattborgara fyrir undirbúning þessarar framkvæmdar, eða að gefa ádrátt um slíkt. 

Um undirbúninginn segir RÁ, að einkafyrirtæki séu komin á fremsta hlunn með að skrifa undir samning um þátttöku, en enn er ekki vitað um neinn, sem í alvöru hyggur á fjármögnun þessa glæfraspils. 

"Verkefninu er skipt í þrennt.  Það er búið að vera á undirbúningsstigi í 3 ár, og nú er það að færast yfir á annað stig, sem felur í sér skipulagsþáttinn, mat á umhverfisáhrifum, hönnun og fjármögnun. Síðasti fasinn er framkvæmdin sjálf, sem tekur 5 ár.

Kostnaður við þennan annan fasa verkefnisins nemur 1,5 miaISK, og við eigum nú í viðræðum við erlenda fjárfesta um fjármögnun á þessum hluta.  Viðræðurnar eru langt komnar, og væntanlega verður skrifað undir eftir u.þ.b. 3 vikur.  Þegar því er lokið, verður búið að tryggja fjármagn út þetta ár.  Það fé mun standa straum af rannsóknarkostnaði í sumar og haust."

Aðdragandinn að þessu vonlausa verkefni hefur verið langdreginn, og hér skal efast um, að fjármögnun á öðrum þætti þessa leikrits verði, eins og RÁ vonast eftir, en það kemur þá í ljós fyrir miðjan júlí 2016.

Svarið við spurningunni, sem hugsanlegum fjárfesti var lögð í munn í upphafi, er nei; það er enginn að biðja um þessa hraðlest, nema Runólfur Ágústsson.

Gæðastjórnun íslenzks fiskeldis

Eins og Smári Geirsson skilmerkilega rekur í nýlega útgefinni bók sinni um þróun hvalveiða við Ísland, var hvalverkunin í raun fyrsti vélvæddi reksturinn á Íslandi og kom á undan vélbátaútgerð landsmanna.  Að hvalveiðunum stóðu aðallega Norðmenn, en einnig Bandaríkjamenn.  Blómaskeið hvalveiðanna við Ísland var á síðari hluta 19. aldarinnar á Vestfjörðum og Austfjörðum, og segja má, að Íslendingar hafi fyrst komizt í tæri við iðnvæðinguna og þénað umtalsverða peninga á hvalvertíðum. Bók Smára varpar ljósi á þennan upphafsþátt iðnsögu Íslendinga, ef Innréttingar Skúla, fógeta, Magnússonar, í Reykjavík um miðja 18. öldina eru undan skildar.  

Á 21. öldinni endurtekur sagan sig að breyttu breytanda.  Bandaríkjamenn eiga  nú tvö af þremur stærstu stóriðjuverunum, Norðurál á Grundartanga og Fjarðaál á Reyðarfirði, og nú vex fiskeldi mjög fiskur um hrygg undir handarjaðri Norðmanna, aðallega á Vestfjörðum, en þó einnig á Austfjörðum.

Norðmenn framleiða og markaðssetja sennilega mest allra þjóða af eldislaxi, og nemur árleg framleiðsla þeirra um 1,3 Mt (milljón tonnum).  Árið 2016 er á Íslandi áformað að slátra rúmlega 15 kt (k=þúsund) af eldisfiski, þar af 8,0 kt af laxi og um 7,0 kt af bleikju.  Árið 2025 gæti heildarframleiðsla fisks í sjókvíaeldi hafa þrefaldazt hérlendis, og eldi í kerum á landi hafa hafizt fyrir alvöru, svo að heildarframleiðsla eldisfisks verði þá yfir 50 kt/ár.  Andvirði þessarar framleiðslu gæti þá numið yfir 60 miaISK/ár, sem er tæplega fjórðungur af núverandi afurðaandvirði sjávarútvegsins. Engu að síður mun framleiðsla eldisfisks þá hérlendis nema innan við 4 % af framleiðslunni í norskum fjörðum 2025, ef að líkum lætur.  Þessi nýja framleiðslugrein á Íslandi mun skipta verulegu máli fyrir byggðaþróun, gjaldeyrisöflun og þjóðarbúskap hérlendis, en verða alla tíð smár í sniðum á alþjóðlegan mælikvarða.

Sjókvíaeldi við Ísland eru mjög þröngar skorður settar vegna þess, að notazt er við erlenda fiskstofna, sem menn vilja ekki, að gangi upp í íslenzkar ár og blandist þar íslenzka stofninum.  Nýlegar fréttir af regnbogasilungi í Berufirði minntu á þetta, og kvittur um, að eldisfiskur hafi líka sloppið nýlega úr eldiskví fyrir vestan vekur athygli á, að hættan á blöndun við íslenzka laxastofna er fyrir hendi, þó að áhættugreining leiði í ljós, að hún sé svo lítil, að hægt sé að búa við hana.

Í því augnamiði að lágmarka áhættuna  á blöndun stofna með raunhæfum hætti var sett reglugerð árið 2004, þar sem sjóeldi laxfiska á nánast öllum svæðum, sem liggja að vatnasviði villtra laxfiska, var bannað. Þannig er einvörðungu heimilt að stunda sjókvíaeldi laxfiska á Vestfjörðum á milli Látrabjargs og Geirólfsgnúps og við Norð-Austurland á milli Hraunhafnartanga og Glettinganess auk Eyjafjarðar og Axarfjarðar.  Við Suðurland eru aðstæður til sjókvíaeldis ekki fyrir hendi, en eldi í landkerum er þar og víðar mögulegt með því að hita sjó með hitaveituvatni. Er landkeraeldið nýjasta dæmið um samkeppnisforskotið gagnvart útlöndum, sem jarðhiti og nægt vatn veita Íslendingum.   

Sjókvíaeldi hefur átt undir högg að sækja hérlendis m.a. vegna meintra hagsmunaárekstra við veiðiréttareigendur í ám í grennd.  Með áður nefndum svæðistakmörkunum og ströngum gæðakröfum yfirvalda til búnaðar og stjórnkerfa starfs- og rekstrarleyfishafa er þó vel fyrir aðskilnaði laxastofnanna séð. Hefur því m.a. verið haldið fram, að laxeldið útheimti ótæpilega lyfjagjöf og að því fylgi mengun fjarðanna, eins og þekkt er frá slíku eldi í hlýrri sjó.  Hér við land eru þó hvorki við lýði sýklalyf né lúsaeyðir í laxeldinu, og regluverk og eftirlit með starfseminni er tiltölulega strangt. Til að draga úr staðbundinni mengun er áformað að hvíla eldissvæði í eitt ár í senn hérlendis.  Virðist fagmennsku nú gætt í hvívetna í fiskeldinu hérlendis. 

Í Fiskifréttum, 19. maí 2016, er viðtal við Höskuld Steinarsson, framkvæmdastjóra Landssambands fiskeldisstöðva:

"Íslendingar hafa auk þess innleitt stranga, norska staðla um búnað við sjókvíaeldi.  Það var gert á síðasta ári (2015-innsk. BJo).  Norðmenn innleiddu þessa staðla hjá sér árið 2006, og þeir komu til fullra framkvæmda 2008.  Síðan þá hafa tölur um sleppingar á löxum úr sjókvíum í Noregi hríðlækkað. (Fróðlegt væri að fá upplýst, hver þessi tala er núna í Noregi sem hlutfall af árlegum fjölda nýrra seiða í sjókvíum, því að búast má við svipuðu hlutfalli hérlendis - innsk. BJo.)

Ég tel það vera góðs vita, að Íslendingar skuli hafa innleitt þessar ströngu reglur hjá sér svona snemma í laxeldisbylgjunni. Við getum því bæði státað af ströngu eftirliti og góðum búnaði, sem minnkar hættu á, að laxar sleppi úr kvíum.  Ef slysin gerast, þá eru engar sjókvíar nálægt helztu svæðum villtra laxa.  Við höfum því tvöfalt öryggi."

Það er ánægjulegt, að nánu samstarfi skuli hafa verið komið á á milli Íslendinga og Norðmanna um mikla uppbyggingu útflutningsatvinnuvegar á Vestfjörðum, þar sem ládeyða var fyrir í atvinnulífinu. Þar liggja, eins og á 19. öldinni og kom fram hér að ofan, gagnkvæmir hagsmunir til grundvallar.

  Norðmenn hafa nú nýtt megnið af sínum eyrnamerktu svæðum til kvíaeldis við strendur landsins og framleiða þar 1,3 Mt/ár af laxi, en á Íslandi slítur þessi grein nú barnsskónum, ef frá er talin tilraunastarfsemi af vanefnum á síðari hluta 20. aldar. Þrengsli fyrir kvíaeldi við Noregsstrendur hefur leitt til meiri sjúkdóma í stofninum en vænta má hér, þar sem þéttleikinn verður minni og hvíla á hvert svæði í 1 ár af 3.  Fyrirsjáanleg framleiðslugeta við Ísland verður m.a. þess vegna innan við 100 kt/ár eða um 7 % af norskri framleiðslugetu, en Íslendingar geta aukið framleiðsluna mikið með keraeldi á landi með notkun jarðhita til upphitunar á söltu vatni, sem er óhagkvæm í Noregi.  Með þessu móti má ætla, að útflutningsverðmæti kvía- og keraeldis hérlendis muni geta slagað upp í núverandi útflutningsverðmæti íslenzks sjávarútvegs, svo að það er ekkert smáræði, sem hangir á spýtunni. 

Þessi þrengsli í norskum fjörðum hafa leitt til þess, að leyfisgjald yfirvalda nemur nú allt að 0,19 MISK/t, og verð á framsalsmarkaði þessara starfs- og rekstrarleyfa er tífalt hærra. 

Á Íslandi nemur leyfisgjald til fiskeldisstöðva að meðtöldu iðgjaldi ábyrgðartryggingar innan við 2 % af norska gjaldinu, og hér er líka frjálst framsal starfs- og rekstrarleyfa, og markaðsverðið aðeins brot af því norska. Hér er óeðlilega mikið misræmi á ferð á milli nágrannalanda.

Það blasir við, að rentusækni ríkir í sjókvíaeldi bæði í Noregi og á Íslandi.  Hún stafar af því, að yfirvöld úthluta hæfum umsækjendum starfs- og rekstrarleyfum fyrir starfsemi á takmörkuðu svæði, sem annar ekki eftirspurn í Noregi, og mun bráðlega heldur ekki anna eftirspurn á Íslandi.  Á þessum leyfisveitingamarkaði ríkir ekki frjáls samkeppni, og verðlagið á Íslandi er miklu lægra en í Noregi og nánast örugglega langt undir markaðsverði. Vegna miklu lægri gjaldtöku yfirvalda á Íslandi en í Noregi verður mun meiri rentusækni á sviði sjókvíaeldis á Íslandi.

Það má ekki láta við svo búið standa, heldur verður að eyða þessari rentusækni með því að skapa markaðsverð á leyfisveitingunum.  Það er t.d. hægt með því að skipta óúthlutuðum svæðum upp í mismunandi hólf með afkastagetu 100-1000 t/ár, semja útboðslýsingu, þar sem m.a. verði kveðið á um hvíld svæða, gæði búnaðar, gæðastaðla, sem fylgja á í rekstrinum, lágmarkstryggingar, eignarréttindi og framsalsskilyrði. 

Það er eðlilegt, að afrakstur þessarar gjaldtöku skiptist á milli viðkomandi sveitarfélaga og ríkisstofnana, sem hlut eiga að máli.  Þessi kerfisbreyting þarfnast lagasetningar, og ættu þingmenn Norðurkjördæmanna tveggja að hafa frumkvæði að þessu, enda er hér um stórfellt hagsmunamál viðkomandi byggðarlaga og landsins alls að ræða, og ekki er eftir neinu að bíða.  Stöðva þarf allar frekari starfs- og rekstrarleyfisveitingar, þar til ný lagasetning í þessa veru hefur tekið gildi , því að þungi rentusækninnar er mikill. 

Markaðsverð fyrir leyfi til sjókvíaeldis í íslenzkum fjörðum gæti slagað upp í það, sem er við Norður-Noreg eða 160 kISK/t.  Markaðsverðmæti óúthlutaðra leyfa gæti þá numið 12 miaISK (mia=milljarður), og gæti fjármagnað nauðsynlegar fjárfestingar sveitarfélaganna vegna fiskeldisins og rekstrarkostnað ríkisstofnana vegna m.a. eftirlits með því í 10 ár. 

Fyrirtæki, sem fyrir eru í sjókvíaeldi á Íslandi, hafa sín ótímabundnu starfs- og rekstrarleyfi og verða að njóta þess að hafa lagt grunn að að atvinnustarfsemi, sem reist er á faglegum vinnubrögðum og mikilli þekkingu á starfseminni.  Hennar hefur aðallega verið aflað í Noregi, og Norðmenn hafa í vaxandi mæli fjármagnað hana.  Það ríður mikið á fyrir orðstýr þessarar starfsemi og lífríkið í íslenzkum ám að halda fjölda laxfiska, sem sleppa úr eldiskvíum, í algjöru lágmarki.  Ef árlegur slátrunarmassi kemst í 100 kt, þá jafngildir það árlega 25 milljónum nýrra seiða út í kvíarnar.  Árlega ganga um 70 þúsund villtir laxar upp í íslenzkar ár eða 0,3 % af þessum seiðafjölda.  Það er líffræðilegt viðfangsefni að finna og fastsetja efri mörk seiðafjöldans, sem sleppur, án þess að valda merkjanlegum erfðabreytingum á Íslenzka stofninum.  Ef þessi mörk eru t.d. 0,1 % af fjölda göngulaxa, þá má meðalfjöldi seiða, sem sleppa á ári, ekki fara yfir 3 ppm.  Í útboðslýsingu leyfanna skal kveða á um sektir í ríkissjóð, ef fleiri seyði sleppa en talið er nánast skaðlaust fyrir íslenzka stofna.

Til að lágmarka líkur á, að seiði sleppi, og til að tryggja, að gæði framleiðslunnar verði, eins og viðskiptavinum er lofað, hafa fiskeldisfyrirtæki komið sér upp alþjóðlega vottuðum gæðastjórnunarkerfum.  Í fyrrnefndum Fiskifréttum er eftirfarandi frétt:

"Fiskeldisfyrirtækið Arctic Fish hefur hlotið eftirsótta alþjóðlega umhverfisvottun, Aquaculture Stewardship Council (ASC), fyrst íslenzkra fyrirtækja að því, er fram kemur í frétt frá Arctic Fish."

"Sigurður Pétursson, framkvæmdastjóri Arctic Fish, segir umhverfisaðstæður á Vestfjörðum með hreinan sjó, lágt hitastig og lítinn þéttleika í kvíum hindra viðgang sjúkdóma, og því sé engin lyfjanotkun í eldi félagsins ólíkt því, sem gerist í hlýrri sjó."

"Vottun ASC er staðfesting á þeim árangri, sem við höfum náð, og vottunin mun án efa hjálpa okkur í frekari sókn á erlendum mörkuðum, þar sem kröfuharðir neytendur með mikla umhverfisvitund líta til afurða á borð við þær, sem við framleiðum.  Sá markhópur fer sífellt stækkandi, og hann er tilbúinn til að greiða hærra verð fyrir vottaðar afurðir", segir Sigurður.