Höfin eru í hættu

Donald Trump, Bandaríkjaforseti, hefur nú efnt eitt kosningaloforða sinna, sem var um að hefja ferli, sem losar Bandaríkin (BNA) undan Parísarsáttmálanum frá desember 2015 um losun gróðurhúsalofttegunda.  Þetta er mjög umdeild ákvörðun í BNA og áhrifin af henni verða líklega aðallega pólitísk og sparnaður fyrir ríkissjóð BNA um 3 miaUSD/ár í styrki til fátækra landa vegna orkuskipta.  Bandaríkin eru, eins og aðrar þróaðar þjóðir, á óstöðvandi vegferð til kolefnisfrírrar tilveru.  Þau eru leiðandi á ýmsum sviðum mengunarvarna, eins og nýlega kom fram í viðtali á RÚV við sérfræðing frá Cleveland um fínkornótt ryk undir 2,5 míkron í borgum.  

Höfin spanna 3/4 yfirborðs jarðar og eru matarkista mannkyns.  Þau sjá 3 milljörðum manna (af um 7 milljörðum) fyrir allt að fimmtungi próteinþarfar þeirra og eru þannig stærri uppspretta próteins (eggjahvítuefna) en nautakjöt. Meðalneyzla fiskmetis í heiminum er 20 kg/mann og hefur aldrei verið meiri, en aukningin kemur nánast öll frá fiskeldi, því að afli úr hafi stendur í stað.  Helmingur neyzlunnar kemur frá fiskeldinu, sem er umsvifamest í Kína. Tíundi hluti jarðarbúa hefur framfæri sitt af veiðum úr sjó og af fiskeldi.  

Þessum lífshagsmunum mannkyns er ógnað úr þremur áttum.  Í fyrsta lagi af losun manna á gróðurhúsalofttegundum.  Hafið sogar í sig hluta af koltvíildinu (CO2) og súrnar við það. Við lægra pH-gildi (aukna súrnun) eykst hættan á upplausn kalks, og þá verður öllum skeldýrum hætta búin.  Vísindamenn búast við, að öll kóralrif verði horfin árið 2050, en þau eru mikilvægur hlekkur í lífkeðjunni, þar sem þau eru nú.

Hlýnun andrúmslofts væri mun meiri en sú u.þ.b. 1,0°C hlýnun frá iðnbyltingu (1750), sem raunin er núna, ef ekki nyti við hafanna, því að þau taka til sín yfir 90 % varmaaukningarinnar á jörðinni, sem af gróðurhúsalofttegundum af mannavöldum leiðir. Þetta hefur þegar leitt til meðalhlýnunar hafanna um 0,7°C. Afleiðingin af því er t.d. hækkun sjávarborðs og tilfærsla átu og annarra lífvera í átt að pólunum.

Önnur hætta, sem steðjar að höfunum, er mengun frá föstum og fljótandi efnum.  "Lengi tekur sjórinn við" er orðtak hérlendis.  Víðátta og gríðarlegt rúmtak hafanna gaf mönnum lengi vel þá tilfinningu, að í þau gæti allur úrgangur og rusl farið að ósekju og að frá höfunum mætti taka takmarkalaust .  Nú vita menn betur.  Rusl á alls ekki heima þar og skolp verður að hreinsa, fjarlægja eiturefni og föst efni niður í 0,1 míkron, ef þau leysast treglega upp.  

Plastefni eru mikil ógn fyrir lífríki hafanna og fyrir a.m.k. 40 % mannkyns, sem neytir mikils fiskmetis úr sjó. Talið er, að 5 trilljónir (=þúsund milljarðar) plastagna séu í höfunum núna og 8 milljónir tonna  bætist við árlega, Mt/ár.  Áætlað er, að verði ekkert að gert, þá muni plastmassinn í höfunum verða meiri en massi fiskistofnanna fyrir 2050.  Þetta er ógnun við allt lífríki, sem háð er höfunum, ekki sízt tegundinni, sem efst trónir í fæðukeðjunni.  Fjölmargt annað mengar höfin, t.d. afrennsli ræktarlands, þar sem tilbúinn áburður og eiturefni eru notuð til að auka framleiðsluna.  Þetta hefur þegar valdið mörgum lífkerfum hafanna skaða.  

Þriðja ógnin við lífríki hafsins stafar af ofveiði.  Á tímabilinu 1974-2013 hefur þeim stofnum, sem ofveiddir eru, fjölgað gríðarlega, eða úr 10 % í 32 %, og þeim fer enn fjölgandi.  Að sama skapi hefur vannýttum tegundum fækkað úr 40 % í 10 % á sama tímabili.  Fullnýttir eru þá 58 % stofnanna.  

Ofveiði skapar ekki einvörðungu hættu á hruni fiskistofna og þar með minni afla, heldur er ofveiði fjárhagslega óhagkvæm.  Nú nemur heimsaflinn um 95 Mt/ár, en væru veiðar allra tegunda rétt undir sjálfbærnimörkum þeirra, þá mundi veiðin geta aukizt um 16,5 Mt/ár eða um 17 %, og tekjur af veiðinni mundu aukast um 32 miaUSD/ár.

Í brezka tímaritinu The Economist birtist þann 27. maí 2017 grein um ástand hafanna undir heitinu,

"All the fish in the sea".  

Þar stóð þetta m.a. um fiskveiðistjórnun:

"Með góðri stjórnun ætti fræðilega að vera hægt að stækka fiskistofnana með innleiðingu kvótakerfis tengdu eignarrétti ásamt öðrum takmörkunum á óheftri nýtingu.  Kvótar og svipuð stjórntæki hafa virkað vel sums staðar.  Á bandarísku hafsvæði voru 16 % nytjastofna ofveiddir árið 2015, og hafði ofveiddum stofnum fækkað úr 25 % árið 2000.  En það eru annmarkar á kerfinu.  Af því að útgerðirnar vilja koma með vænsta fiskinn í land, þá á sér stað brottkast minni eintaka, sem oft drepast í kjölfarið, og þar sem mismunandi tegundir eru hverjar innan um aðra, er meðafla fleygt fyrir borð, ef skipið er ekki með kvóta í þeirri tegund.

Þar að auki er ákvörðunartaka um kvótann oft með böggum hildar.  Stofnanir og stjórnmálamenn gefa oft of mikið eftir gagnvart valdamiklum hagsmunaaðilum í sjávarútvegi samkvæmt Rainer Fröse hjá Helmholtz hafrannsóknarstofnuninni í Kiel í Þýzkalandi.  Þrýstihópar, sem færa sér í nyt mikilvægi sjávarútvegs fyrir ákveðin byggðarlög, þrýsta á um skammtímaávinning í stað langtíma sjálfbærni.  "Þeir ná í eplin með því að saga trjágreinarnar af", segir herra Fröse." 

Hér er vakið máls á göllum, sem komið hafa í ljós eftir innleiðingu á kvótakerfi við fiskveiðar.  Brottkast smáfiskjar er hins vegar ekki dæmigert fyrir kvótakerfi.  Það tíðkast víða, þar sem lægra verð fæst fyrir slíkan.  Bezta ráðið gegn brottkasti er, að ótímabundið eignarhald á afnotarétti auðlindarinnar festi sig í sessi.  Þegar útgerðir og sjómenn taka að treysta á eignarhaldið, rennur upp fyrir þeim, að brottkast vinnur gegn langtíma hagsmunum þeirra. Þetta virðist hafa gerzt á Íslandi, því að brottkast smáfiskjar er talið hafa minnkað umtalsvert á þessari öld m.v. það, sem var.  

Lýsingin að ofan er af of stífu kvótakerfi.  Árangursríkt fiskveiðistjórnunarkerfi þarf að vera sveigjanlegt á milli tegunda, á milli ára, á milli skipa og á milli fyrirtækja og tegunda svo að nokkuð sé nefnt.  Sé svo, hverfur hvati til að kasta meðafla fyrir borð, sem enginn kvóti er fyrir, enda er slíkt brottkast bæði kostnaðarsamt og felur í sér sóun á auðlindinni. Þessi sveigjanleiki er fyrir hendi hérlendis, svo að umgengni íslenzkra sjómanna og útgerðarmanna um auðlindina er talin vera til fyrirmyndar á heimsvísu. 

Það, sem Rainer Fröse hjá hafrannsóknarstofnuninni í Kiel kvartar undan, er vel þekktur galli á fiskveiðistjórnun Evrópusambandsins, ESB.  Bretar hafa fundið þetta á eigin skinni, því að fiskveiðiflotar ESB-landanna hafa aðgang að fiskveiðilögsögu Bretlands upp að 12 sjómílum, og brezk fiskimið eru ekki svipur hjá sjón eftir ofveiði þessa mikla flota.  

Árið 2019 munu Bretar losna úr viðjum ESB, öðlast fullveldi á ný og þar með ráða yfir allri fiskveiðilögsögu sinni.  Þar með mun framboð fiskmetis af brezkum skipum stóraukast á Bretlandi, sem mun minnka spurn eftir fiski frá Íslandi og e.t.v. lækka fiskverð á Bretlandi.  Þetta að viðbættu falli sterlingspundsins mun gera útflutning sjávarafurða til Bretlands óhagkvæmari héðan en áður.  Aftur á móti mun eftirspurnin að sama skapi aukast fyrst um sinn á meginlandi Evrópu.

Sjávarútvegsyfirvöld á Bretlandi eru farin að íhuga, hvers konar fiskveiðistjórnunarkerfi hentar Bretum bezt, og einn valkostanna er aflahlutdeildarkerfi að íslenzkri fyrirmynd.  Ef Bretar taka upp aflareglu í líkingu við þá íslenzku og fylgja henni stranglega eftir, þá mun þeim með tíð og tíma takast að reisa nytjastofna sína við, en þeir eru flestir illa farnir. Gangi þetta eftir, mun sjávarútvegur þeirra ekki aðeins verða rekinn með hagkvæmari hætti en nú og með minni niðurgreiðslum, heldur mun framboð fisks á brezkum fiskmörkuðum úr brezkri lögsögu aukast enn.

Fjárstuðningur við sjávarútveg úr ríkissjóðum er vandamál um allan heim.  Niðurgreiðslurnar stuðla að ofveiði nytjastofna bæði á úthafsmiðum og innan lögsögu ríkja, og þær skekkja samkeppnisstöðuna.  Hjá Alþjóða viðskiptamálastofnuninni, WTO, hyggjast menn leggja fram tillögur um nýjar reglur um opinberar niðurgreiðslur fiskveiða á ráðherrasamkomu í desember 2017.  Þær eru taldar nema 30 miaUSD/ár í heiminum og 70 % þeirra koma frá vel stæðum ríkjum, sem væntanlega halda útgerðum á floti af byggðalegum ástæðum.  Ísland, eitt örfárra ríkja, hefur ekki greitt niður sjávarútveg sinn frá innleiðingu aflahlutdeildarkerfisins.  Þvert á móti greiðir íslenzkur sjávarútvegur mjög há opinber gjöld, sem hafa numið um 30 % af framlegð í góðæri.  Veiðigjaldafyrirkomulagið á Íslandi er þeirrar náttúru, að það tekur tillit til afkomunnar með allt að þriggja ára töf, sem er alvarlegur galli.  

Umræðan um sjávarútveginn íslenzka er með röngum formerkjum.  Í stað þess að reyna að bæta rekstrarumhverfi hans og gera það sanngjarnara nú á tímum rekstrarerfiðleika vegna lágs fiskverðs í ISK, þá er rekinn áróður gegn honum með rangtúlkunum á lögum um stjórnun fiskveiða og því haldið blákalt fram, að honum beri og hann geti borgað enn meir til samfélagsins.  Þetta eru þó fullyrðingar greinilega viðhafðar að órannsökuðu máli.  Villtustu hugmyndirnar snúast jafnvel um að kollvarpa núverandi stjórnkerfi og taka upp bastarð, sem alls staðar hefur gefizt hroðalega, þar sem hann hefur verið reyndur og síðan fljótlega aflagður.  Þetta er hin meingallaða hugmynd um uppboð aflamarks eða hluta þess.  Sérfræðingar um auðlindastjórnun og uppboð segja þau ekki henta í greinum, sem þegar hafa vel virkandi stjórnkerfi reist á varanlegum og framseljanlegum afnotarétti.  Nær væri stjórnvöldum að hanna auðlindamat og samræmt og sanngjarnt auðlindagjald fyrir allar nýttar náttúruauðlindir utan einkaeigna.  Það á ekki að þurfa að vefjast fyrir stjórnvöldum.  Það hefur birzt sitthvað á prenti um þann efnivið, t.d. á þessu vefsetri.  

Þann 8. júni 2017 birtist fróðleg grein um fiskveiðistjórnun Íslendinga í Fréttablaðinu eftir Kristján Þórarinsson, stofnvistfræðing SFS, sem bar heitið:

"Sjálfbær nýting íslenzka þorskstofnsins".  

Hún hófst þannig:

"Vel heppnuð endurreisn íslenzka þorskstofnsins er að mínu mati langmikilvægasti árangur á sviði sjálfbærni, sem náðst hefur í stjórn fiskveiða á Íslandsmiðum.  

Þar sem sjávarútvegur er mikilvæg stoð efnahagslífs okkar, áttum við engan annan kost en að takast á við tvíþættan vanda ofveiði og óhagkvæmni af fullri alvöru. Þetta var gert með því að innleiða markvissa fiskveiðistjórnun með nauðsynlegri festu við ákvörðun leyfilegs heildarafla ásamt eftirfylgni með aflaskráningu og eftirliti.  Þannig var kerfi aflakvóta við stjórn fiskveiða komið á í áföngum á níunda áratugi síðustu aldar, og það síðan þróað í átt til virkari stjórnunar heildarafla og aukins sveigjanleika með framsali á tíunda áratuginum og síðar.  

Í kjölfar ráðgjafar frá árinu 1992 um alvarlega stöðu þorskstofnsins var dregið verulega úr veiðiálaginu.  Um miðjan tíunda áratuginn voru Íslendingar síðan á meðal leiðandi þjóða í þróun langtíma aflareglna í fiskveiðum.  Aflareglum er ætlað að tryggja, að veiðiálag sé hóflegt og nýtingin sjálfbær.  Mikilvægt markmið með minnkun veiðiálags á þorskinn var að gera stofninum mögulegt að stækka og ná fyrri stærð, en stór veiðistofn gerir veiðar hagkvæmari, og stór og fjölbreyttur hrygningarstofn er talinn hafa meiri möguleika á að geta af sér stærri nýliðunarárganga.

Árið 2007 var veiðihlutfall þorsks samkvæmt aflareglu lækkað úr 25 % í 20 % af viðmiðunarstofni fiska fjögurra ára og eldri."

Frá því að "Svarta skýrslan" kom út hjá Hafrannsóknarstofnun árið 1975 hefur ástand og þróun þorskstofnsins löngum verið áhyggjuefni hérlendis.  Þannig hafa Íslendingar horfzt í augu við hrörnun fiskistofna, eins og allir aðrir. Árið 1955 var viðmiðunarstofn þorsks um 2,4 Mt og hrygningarstofninn um 1,0 Mt.  Viðmiðunarstofninn hrapaði á 35 árum um 1,8 Mt (51 kt/ár) niður í lágmark um 0,6 Mt. Hrygningarstofninn hagaði sér dálítið öðruvísi.  Hann hrapaði úr um 1,0 Mt/ár árið 1955 og niður í varúðarmark, 0,15 Mt, árið 1980, en neðan varúðarmarks er þrautalendingin friðun stofnsins.  Hrygningarstofninn sveiflaðist síðan á milli aðgerðarmarks, 0,2 Mt og varúðarmarks um aldamótin, en með hinni nýju aflareflu frá árinu 2007 hefur hrygningarstofninn rétt úr kútnum og er nú kominn í um 0,5 Mt, og í kjölfarið hefur viðmiðunarstofninn stækkað upp í um 1,3 Mt, sem þá gefur aflamark í þorski 260 kt/ár, sem er nálægt ráðgjöf Hafrannsóknarstofnunar fyrir fiskveiðiárið 2017/2018.  Það eru auðvitað strax komnir fram á sjónarsviðið beturvitringar, sem fullyrða að veiða megi umtalsvert meira af þorski hér við land.  Brjóstvitið hefur mörgum reynzt notadrjúgt, þegar öðru var ekki til að dreifa, en það verður auðvitað að sýna fram á með rökum og tilvísunum í rannsóknir, að 20 % sé of lágt veiðihlutfall m.v. hámörkun afrakstrar til langs tíma.  Annars eru upphrópanir gegn Hafró broslegar í bezta falli.    

Á Íslandi var mikið í húfi, því að sjávarútvegur aflaði mests gjaldeyris allra atvinnuveganna, þegar þorskstofninn hrundi.  Hann hrundi vegna langvarandi ofveiði innlendra og erlendra togara, og við lok síðustu landhelgisdeilunnar 1976 voru með opinberri hvatningu og tilstyrk pöntuð yfir 100 öflug veiðiskip.  Þessa miklu sóknargetu stóðu landsmenn uppi með, þegar viðmiðunarstofninn hafði hrapað niður fyrir 1,0 Mt og hrygningarstofninn niður í varúðarmörk.

Neyðin kennir nakinni konu að spinna, og stjórnmálamönnum 9. áratugar 20. aldar tókst með aðstoð hæfra sérfræðinga að setja á laggirnar fiskveiðistjórnunarkerfi, sem leysti samtímis 2 meginviðfangsefni: að endurreisa þorskstofninn og nýta sjávarauðlindina með sjálfbærum hætti og að fénýta hana með arðbærum hætti.  Það er þó vert að gefa því gaum, að þorskstofninn er fjarri því að hafa endurheimt stærð sína frá miðjum 6. áratuginum, heldur er hann nælægt því, sem hann var á miðjum 7. áratugi 20. aldar.  Með 20 % aflareglunni gæti hann stefnt í hámark sitt, ef náttúruleg skilyrði fyrir hann hafa ekki versnað, sem hætt er við.  Með 25 % aflareglu gerði hann það ekki. 

"Á nýliðnum árum hafa stjórnvöld sett aflareglur um veiðar þriggja tegunda botnfiska - ýsu, ufsa og gullkarfa - til viðbótar við þorskinn.  Þessar veiðar hafa síðan fengið vottun eftir alþjóðlegum sjálfbærnikröfum samkvæmt fiskveiðistjórnunarstaðli Ábyrgra fiskveiða, sem gerir kröfu um formlega nýtingarstefnu (aflareglu) stjórnvalda, byggða á svokallaðri varúðarleið [varúðarleið er reikniaðferð fyrir viðmiðunarstofn, sem t.d. var beitt við ákvörðun aflamarks á loðnu í vetur - innsk. BJo].  Sömu veiðar, auk annarra, hafa einnig hlotið vottun samkvæmt MSC-staðli.

Ábyrg, sjálfbær og hagkvæm nýting fiskistofna er nauðsynleg undirstaða öflugs sjávarútvegs.  Mikilvægt er, að nýting fiskistofna á Íslandsmiðum byggi ávallt á þessum grunni."

Ljóst er, að íslenzka fiskveiðistjórnunarkerfið nýtur virðingar og trausts erlendis, bæði á vettvangi fræðimanna á sviði sjávarlíffræði/sjávarútvegs og á markaði sjávarafurða. Að hækka aflaregluna núna gæti stefnt þessari viðurkenningu í tvísýnu. Það skýtur mjög skökku við, að hjáróma raddir innanlands skuli enn heyrast um að bylta þessu kerfi eða að auka opinbera gjaldtöku af útveginum.  Til þess standa engin haldbær rök, hvorki sanngirnis- né efnahagsleg rök. 

Að auka auðlindargjaldið enn frekar er einhvers konar lýðskrum af ómerkilegasta tagi, sem er bæði efnahagslegt og byggðalegt óráð.  Nær væri að finna sameiginlegan grundvöll fyrir verðmætamat á öllum nýttum náttúruauðlindum, sem ekki eru í einkaeign, og taka hóflegt (innan við 5 % af framlegð og ekkert, fari hún undir 20 %) auðlindargjald af þeim öllum.  Núverandi ráðherra sjávarútvegsmála virðist því miður vera stödd á algerum villigötum (eða hafvillu), hvað þetta varðar.   

 

 

   

 

 

 

 

 

Af laxalús og öðru fári

Sitt sýnist hverjum um vöxt og viðgang laxeldis hér við land.  Hin hagrænu og byggðarlegu áhrif af fiskeldinu hafa verið góð undanfarin ár, en umhverfisleg áhætta þessa rekstrar fer vaxandi með auknu laxeldi, og fyrir eru í eldisfjörðunum atvinnugreinar, sem gætu beðið tjón af sambýlinu.  Þó að þær sumar hverjar hafi minna efnahagslegt vægi, eiga þær þó ekki minni tilverurétt en fiskeldið.

  Hlutverk yfirvalda er að finna út, með hvaða hætti þessi "nýja" og vaxandi grein getur aðlagað sig íslenzkum aðstæðum, þannig að mengun frá henni valdi engu tjóni á íslenzku lífríki og geri hefðbundnum greinum ekki erfiðara um vik við markaðssetningu á "hreinum náttúruafurðum" sínum.  Tól yfirvalda til að sinna þessu mikilvæga hlutverki eru rannsóknir.  Það þarf t.d. miklar viðbótar rannsóknir á lífríki eldisfjarðanna.  Þar til þeim rannsóknum er lokið, ætti ekki að leyfa sýklalyfjagjöf eða eitrun fyrir lús í opnum eldiskerum.  Það er ekki nóg að benda á lítinn styrk eiturefna, ef óvissa ríkir um hættumörkin fyrir viðkomandi lífríki, hvort sem það eru þorskaseiði, rækja, skeljar og flær í flæðarmálinu eða annað.

Þann 9. maí 2017 birtist fróðleg grein í Fréttablaðinu,

"Umræða um fiskeldi",

eftir Soffíu Karen Magnúsdóttur, fagsviðsstjóra hjá Matvælastofnun, MAST.  Nú verður vitnað í hana og lagt út af henni:

"Til að draga úr líkum á sleppingum er verið að innleiða auknar kröfur um búnað, og skal hann standast kröfur staðals, sem notazt er við í Noregi og hefur dregið þar úr fjölda fiska, sem sleppa úr kvíum."

Hér skortir sárlega tölulegar upplýsingar um strok laxfiska úr opnum eldiskvíum nýrrar gerðar í Noregi og á Íslandi.  Tölfræðileg stroklíkindi út frá rekstrarreynslu eru grundvallargögn, þegar meta skal, hversu marga fiska má ala samtímis í einum firði.  Stroklíkindi, sem blekbóndi gat lesið út úr upplýsingum frá Noregi eftir innleiðingu NS 9415, voru 20 ppm á ári, en í ljósi fárra göngulaxa í fjörðum, þar sem fiskeldi er leyft á Íslandi, eru þessi líkindi jafnvel of há til að koma í veg fyrir merkjanlega erfðablöndun norska eldislaxins og íslenzkra, villtra laxastofna.  Laxeldi hérlendis þyrfti að geta sýnt fram á, að aðeins um 1 ppm af eldislaxinum komist að líkindum upp í ár árlega að meðaltali, svo að hættan á erfðablöndun verði viðunandi lítil.   

"Þá skal sýna fram á, að búnaðurinn standist kröfur, og þarf rekstraraðili skírteini frá faggiltri skoðunarstofu, sem staðfestir, að búnaðurinn sé öruggur og standist m.a. strauma og ölduhæð á eldissvæðinu.  Eldri búnaður er á útleið, en í kvíum, sem ekki standast nýjar kröfur, er alinn regnbogasilungur.  Sleppingar síðustu mánaða má rekja til slíkra kvía, sem verður skipt um með vottuðum búnaði.  Slysasleppingar geta þó átt sér stað, en þær þarf að fyrirbyggja eftir beztu getu og bregðast við á viðeigandi hátt, ef slys verða."

Af þessu er ljóst, að traustustu eldiskvíar, sem nú eru í venjulegum rekstri í Noregi og víðar, eru notaðar hér, og það er villandi málflutningur hjá andstæðingum laxeldis í núverandi mynd við Íslandsstrendur, að opnu sjókvíarnar fyrir norska laxinn séu úreltur búnaður.  Þá er verið að rugla venjulegum rekstri saman við tilraunarekstur í lokuðum eldiskvíum úti fyrir strönd.  Síðan er laxeldi í þróm á landi allt önnur Ella, og það tíðkast hvergi í miklum mæli, hvað sem verður. 

Síðan fjallar Soffía Karen um "stöðu fisksjúkdóma":

"Sjúkdómastaða í fiskeldi á Íslandi er ein sú bezta í heiminum, og engin sýklalyf eru notuð í sjókvíaeldi hér, andstætt fullyrðingum um annað.  Þá er tíðræddur misskilningur um, að í fiskeldi á Íslandi ríki lúsafár, sem villtum laxastofnum stafi hætta af.  Staðreyndin er sú, að laxalús hefur aldrei valdið vandræðum í íslenzku sjókvíaeldi.  Ástæðan er lágur sjávarhiti yfir vetrartímann, en laxalús berst með villtum fiski í kvíar að vori, og þar nær hún að fjölga sér lítillega fram á haust.  Með vetri lækkar sjávarhiti, og lúsin hverfur úr kvíunum.  Þegar laxaseiði ganga til sjávar að vori, er því lítið eða ekkert um lús í eldiskvíum.  Í vetur var sjávarhiti þó heldur hærri en vanalega, sem er laxalús hagstætt.  Það sýnir mikilvægi þess að vaka yfir breyttum aðstæðum, en "lúsafár" hefur verið óþekkt í íslenzku eldi."

Það er vafalaust rétt hjá Soffíu Karen, að eldisfiskar við Íslandsstrendur hafi verið hraustastir eldisfiska og ekki þurft á sýklalyfjum að halda.  Það er ástæða til að láta kné fylgja kviði og banna alla sýklalyfjagjöf án þarfagreiningar læknis fiskisjúkdóma á MAST, sem ekki megi heimila slíkt, nema vissa sé fyrir, að lífríki viðkomandi fjarðar eða strandlengju stafi engin hætta af í bráð og lengd.  Slíkt bann mun vafalítið takmarka eldisþéttleikann, þ.e. meðaleldisfiskafjölda á flatareiningu á ári.

Svo virðist sem fullyrðing Soffíu Karenar um, að "laxalús hafi aldrei valdið vandræðum í íslenzku sjókvíaeldi" sé ekki lengur rétt, því að Arnarlax mun hafa sótt um leyfi til MAST veturinn 2017 og fengið leyfi til að beita lúsaeitri í Arnarfirði.  Stafar þetta af hærra sjávarhitastigi haustið 2016 og veturinn eftir um 2°C-3°C, sem er býsna mikið og skipti sköpum fyrir lúsina í kvíunum, svo að hún lifði af og náði að fjölga sér.  Hvort gönguseiðum í vor stafar einhver hætta af þessu, er allt önnur saga, en þetta dæmi sýnir, að hlýnandi veðurfar og sjór er að fjarlægja þá náttúrulegu vörn, sem hér hefur verið gegn laxalús. 

Færeyingar o.fl. nota hrognkelsaseiði til að kroppa lúsina af laxinum og hérlendis sjá menn nú fram á að þurfa að beita sömu ráðum til að forðast lúsaeitrið, sem ekki ætti að heimila hér fyrr en að loknum ítarlegum rannsóknum á lífríkinu.  Agnar Steinarsson, sérfræðingur hjá Hafrannsóknarstofnun, sagði í viðtali við Morgunblaðið 5. maí 2017:

"Það er lús í hafinu, og þar hefur alltaf verið lús; það er bara eðlilegur hluti af fánunni.  Lúsin er ekki orðin vandamál hér við land, en ég veit til þess, að menn í sjókvíaeldi fyrir vestan ætla að taka hrognkelsaseiði í haust.  Þeir vilja hafa vaðið fyrir neðan sig og hyggjast prófa sig áfram til að læra á þetta. 

Ef sjórinn heldur áfram að hlýna og vetur mildir, samhliða auknu laxeldi, þá eiga sumir von á því, að lúsin geti náð sér á strik hérna.  Þegar hitastig er komið niður í 2°C-3°C, vex lúsin hins vegar ekki og fjölgar sér ekki, og kuldinn er því náttúruleg vörn gegn lúsinni."

Andstæðingar laxeldis við Íslandsstrendur hafa þyrlað upp miklu moldviðri út af meintu lúsafári hér.  Þar fara fremstir í flokki veiðiréttareigendur villtra laxastofna í íslenzkum ám.  Jón Helgi Björnsson, formaður Landssambands veiðifélaga, skrifaði þann 18. maí 2017 grein í þessum anda í Fréttablaðið undir fyrirsögninni:

"Leynir MAST upplýsingum um lúsasmit ?"

Þarna er strax dylgjað um, að hér kunni að geisa lúsafár og að MAST hylmi yfir glæpinn með eldisfélögunum.  Þessi málflutningur er ósæmilegur, og gerir þennan hagsmunahóp ótrúverðugan.  Greinin hófst þannig:

"Í desember síðast liðnum óskaði Landssamband veiðifélaga (LV) eftir því við Matvælastofnun (MAST) að fá afrit af öllum eftirlitsskýrslum frá sjókvíaeldi, sem stofnunin hefði undir höndum.  Beiðninni var hafnað á grundvelli þess, að hún væri of víðtæk. 

Auðvitað var ástæða beiðninnar, að LV hefur ekki fullt traust á þeim takmörkuðu upplýsingum, sem MAST veitir um umrædda starfsemi.  Hins vegar eru hagsmunir LV af því að fá afrit af upplýsingum miklir, þar sem fjallað er um áform fyrirtækja um að auka sjókvíaeldi á frjóum norskum laxi upp í 200 kt í öllum fjörðum, þar sem slíkt eldi er heimilt."

Eftirlitsskýrslur opinberra aðila eru yfirleitt ekki opinber gögn, heldur einkamál eftirlitsaðila og viðkomandi fyrirtækis.  Það er ekki fyrr en úrbótaóskum er hafnað eða þær hunzaðar, sem hagsmunir þriðja aðila kunna að vakna, t.d. neytenda eða samkeppnisaðila.  Höfnun MAST virðist þess vegna hafa verið réttmæt í þessu tilviki. 

Það er órökstutt í grein Jóns Helga, hvers vegna LV treystir ekki núverandi upplýsingagjöf frá MAST.  Að blanda eftirlitsskýrslum við áform og umsagnir um framtíðar uppbyggingu laxeldis í íslenzkum fjörðum virðist heldur ekki eiga við rök að styðjast, enda eru ár og dagur þar til eldið nær nefndum hæðum. 

Einar K. Guðfinnsson, formaður Landssambands fiskeldisstöðva, ritaði grein í Fréttablaðið á þjóðhátíðardegi Norðmanna, 17. maí 2017, og tætti þar í sundur rökleysur og innihaldslausar fullyrðingar Orra Vigfússonar, sem hann kynnir sem formann NASF og svarinn andstæðing laxeldis.  Greinin hefur fyrirsögnina,

"Fiskeldi á öruggri framabraut":

Hann hrekur fullyrðingu Orra um mengun frá laxeldisstöðvum með eftirfarandi upplýsingum frá norsku Fiskistofunni:

"Árleg umhverfisvöktun Fiskistofu Noregs undir og umhverfis eldiskvíar árið 2016 staðfestir góða þróun fyrri ára.  Ríflega 90 % staðsetninga er með gott eða mjög gott ástand bæði undir og umhverfis eldiskvíarnar."

Við þetta er að athuga, að fyrir íslenzkar aðstæður þurfum við vottun frá Umhverfisstofnun (UST) um 100 % staðssetninga með gott eða mjög gott ástand undir og umhverfis eldiskvíarnar á meðan eldið er lítið að umfangi.  Vonandi er UST í stakk búin til að upplýsa um þessa hlutfallstölu á Íslandi, svo og hlutfall norskra laxa, sem komast upp í íslenzkar ár á hverju ári.  Að halda áfram á braut laxeldis án þekkingar á þessum stærðum er eins og að feta einstigi með bundið fyrir bæði augu. 

Ein af töfralausnum fulltrúa veiðiréttarhafa villtra laxfiska á Íslandi er að gelda fiskinn, og jafnvel er látið í veðri vaka, að sú sé að verða meginreglan í laxeldi annars staðar.  Það er ósatt.  Soffía Karen skrifar:

"Fisk má gelda með breytingum á erfðamengi, eða með því að setja hrogn undir mikinn þrýsting.  Fiskur úr þeim hrognum verður ófrjór og getur ekki blandazt við villta laxastofna.  Gallinn við geldan lax er, að hann þarf sérhæft og dýrt fóður til að bein þroskist eðlilega, afföll aukast og vansköpunartíðni getur verið há.  Auk þess er hætt við, að viðbrögð markaða við vörunni verði neikvæð.  Ræktun á geldfiski gaf þó nýlega góða raun í köldum sjó í Noregi, sem gaf tilefni til tilraunar með geldfisk við strendur Íslands.  Verður hún framkvæmd af Stofnfiski, Háskólanum á Hólum, Landssambandi fiskeldisstöðva, Hafrannsóknarstofnun og Arctic Sea Farm.  Tíminn leiðir því í ljós, hvort þetta sé raunhæfur möguleiki í fiskeldi hér." 

Eins og sjá má á þessari frásögn, fer því víðs fjarri, að þessi eldisaðferð sé tæknilega tilbúin fyrir eldisfyrirtækin að taka upp í venjulegan rekstur sinn.  Aðferðin er dýr og óeðlileg, og erfðabreytt matvæli eiga ekki upp á pallborðið í Evrópu.  Þessi aðferð gæti kallað fram harðvítug mótmæli og jafnvel markaðshindranir að hálfu samtaka um heilnæm matvæli og dýravernd.  Þetta eru of mikil inngrip í náttúruna fyrir smekk margra neytenda nú á tímum.  Líklega er þessi aðferð dauðadæmd. 

Laxeldi við Ísland er lítið að umfangi saman borið við laxeldi nágrannalandanna og áætlað "burðarþol" þeirra fjarða, þar sem fiskeldi er leyfilegt samkvæmt núgildandi lögum.  Ætli hafi ekki verið slátrað um 10 kt af eldislaxi árið 2016, 80 kt í Færeyjum og 160 kt í Skotlandi ?  Blekbónda segir svo hugur um, að frekari rannsóknir og þekking á laxeldinu muni lækka burðarþolsáætlun umtalsvert niður fyrir 200 kt/ár, þannig að í mesta lagi verði slátrað hérlendis 100 kt/ár af eldislaxi í framtíðinni. Líklegt vaxtarskeið úr 10 kt/ár sláturmassa í 100 kt/ár eru 20 ár, og á þeim tíma gefst nægur tími til rannsókna, ef yfirvöld bregðast snöfurmannlega við. 

Það er önnur hlið á þessu máli, sem krefst skjótra aðgerða að hálfu yfirvalda, og það er gjaldtaka fyrir afnot náttúruauðlindar við ströndina.  Fyrst þarf að leggja mat á verðmæti náttúruauðlindarinnar sjálfrar, og síðan að leggja á auðlindagjaldið.  Blekbóndi hefur sýnt á þessu vefsetri, hvernig nálgast má þetta viðfangsefni fyrir allar náttúruauðlindir landsins.  Það er höfuðatriði, að allir þeir, sem aðstöðu hafa fengið til að skapa verðmæti úr náttúrunni á landi eða hafsvæði, sem þeir eiga ekki sjálfir, borgi samræmt auðlindagjald. 

Hluta af auðlindagjaldinu, sem innheimt verður af fiskeldisfyrirtækjunum, ætti að nota til að fjármagna þær rannsóknir og eftirlit, sem nauðsynlegar eru vegna fiskeldisins og gerðar hafa verið að umfjöllunarefni hér. 

 

 

 

Fiskeldi í farvatni annarra

Fiskeldi í nágrannalöndum okkar við Atlantshafið er miklu lengra komið en hér að umfangi, en tæknin er svipuð, og nú siglir greinin hraðbyri hér við land.  Ástæðan er miklar fjárfestingar Norðmanna, sem náð hafa undraverðum árangri við laxeldi í norskum fjörðum síðan 1970. Ekki hefur þróunin verið áfallalaus, og sumt er óafturkræft, s.s. mikil staðbundin erfðablöndun villtra stofna og erfðabreytts eldislax. 

Við  munum aldrei verða hálfdrættingar á við Norðmenn í þessari grein vegna víðtækra takmarkana á starfssvæðum sjókvíaeldis hér við land samkvæmt verndarlögum fyrir íslenzka laxfiskastofna frá árinu 2004.  Er ekki hafður uppi ágreiningur um þá lagasetningu, svo að blekbónda sé kunnugt um.

Nú mun slátrun eldisfisks í heiminum nema um 90 Mt/ár.  Til samanburðar munu fiskveiðar hvers konar í heiminum nema um 80 Mt/ár og vera fallandi, en verði ofveiði hætt og sóknargetu stillt í hóf m.v. arðsemi af sjálfbærum veiðum, er talið, að jafnstöðuaflinn muni nema 90 Mt/ár.  Veiðar á villtum sjávardýrum munu fyrirsjáanlega ekki anna vaxandi matvælaþörf heimsins og vaxandi spurn eftir dýraeggjahvítuefni.  Höfin verða nú aðeins við 20 % af eftirpurninni, þótt þau þeki um 70 % af yfirborði jarðar.  Af þessum sökum lofar markaður fyrir eldisfisk góðu, ekki sízt úr hreinu umhverfi, þar sem beitt er tiltölulega litlu af sýklalyfjum.

Gríðarleg vaxtaráform eru hjá fiskeldisfyrirtækjum um allan heim, sem gefur til kynna góða arðsemi í greininni.  Áform um framleiðsluaukningu eru síður en svo einsdæmi hér á Íslandi, og nægir að horfa til nágrannalandanna, Noregs, Færeyja og Skotlands, í þeim efnum.

Norðmenn slátra núna um 1,3 Mt/ár af eldislaxi og fá um 800 ISK/kg. Það er um tvöfalt hærra en fæst fyrir þorskígildiskílógrammið, þígkg, á mörkuðum. Andstætt því, sem margir halda, hafa Norðmenn alls ekki fullnýtt framleiðslugetuna í eldiskvíum í norskum fjörðum, heldur hafa þeir áform um næstum fjórföldun á rúmlega 30 árum fram til ársins 2050.  Það er athyglisvert í ljósi áhyggju hérlendis af erfðablöndun.  Í raun vantar fleiri staðreyndir á borðið um skaðsemi erfðablöndunar, og hversu stór hluti eldislax í ánum má verða af villtum laxi áður en sá fyrrnefndi getur gert usla í erfðaeiginleikum seiðanna. 

Samt eru talsverð afföll í norska laxeldinu af völdum fiskisjúkdóma og sníkjudýra, sem hækkar kostnað og draga úr tekjum, þannig að arðsemin verður minni en ella. 

Mesta ógnin mun stafa af s.k. laxalús, sem er blóðsuga, dregur úr vexti og getur leitt til dauða bæði seiða og fullorðinna fiska. Norðmenn rannsaka hana af miklu kappi til að finna ráð gegn henni, sem dugar. Hún drepst við sjávarhita undir 3,5 °C, og við Vestfirði og Austfirði fer sjávarhiti undir þau mörk á veturna. Þetta er mikill kostur fyrir heilbrigt eldi. Jafnvel við Norður-Noreg er sjávarhiti hærri en við Ísland, svo að lúsavandamál hér við land er ekkert í líkingu við það, sem við er að glíma við Noreg, Færeyjar eða Skotland, hvað sem verður, ef sjávarhiti hækkar enn meira en nú hefur orðið reyndin við Ísland. Af þessum sökum eru lyfjagjöf og afföll minni hér en þar í eldinu, en aftur á móti er vaxtarhraðinn hér minni.  Það ætti að vera möguleiki á hærra verði per kg fyrir eldislax frá Íslandi vegna heilnæmara umhverfis og uppvaxtar og þar með meiri gæða vörunnar.

Vegna hækkandi sjávarhita eru vaxtarskilyrði lax betri við Ísland nú en fyrir 30 árum.  Norðmenn hafa eygt í þessu viðskiptatækifæri og hafa fjárfest í fiskeldi hér við land fyrir tugi milljarða ISK.  Það er fagnaðarefni, því að þeir horfa til starfrækslu hér um áratugaskeið, þeir búa yfir beztu fáanlegu tækni (BAT=best available technology), þeir hafa góð viðskiptasambönd og menningarheimur þeirra er af sama toga og okkar. 

Í Noregi hefur verið innleiddur strangur staðall fyrir þessa starfsemi, NS 9415,og fyrirtæki með norskt eignarhald og norska tækni hérlendis starfa eftir þessum staðli. Í því felst gæðatrygging, og það er sjálfsagt mál að innleiða þennan staðal á Íslandi í íslenzka staðlasafnið, ÍST nnnn (NS 9415). 

Að vinna eftir þessum staðli veitir ákveðna gæðatryggingu, m.a. fyrir umhverfið einnig. Aðaláhættan fyrir umhverfið er fólgin í erfðablöndun hins norsk ættaða eldislax við villta laxa í íslenzkum ám.  Fjöldi strokulaxa úr eldiskvíum á ári, sem nær upp í árnar, skiptir höfuðmáli fyrir þessa áhættu.  Leyfilegur líklegasti meðalfjöldi á ári er háður fjölda villtra laxa í ám, sem renna í viðkomandi fjörð og aðliggjandi firði. Á Vestfjörðum eru villtir laxar tiltölulega fáir, sennilega innan við 10 % af heildarfjölda göngulaxa á ári.  Þetta gerir Vestfirði enn viðkvæmari en ella gagnvart strokulöxum.

Ætlunin með nýjum og traustbyggðum eldiskvíum og fastmótuðum verklagsreglum, sem uppfylla kröfur téðs staðals, er að lágmarka hættu á stroki, og ef strok verður, að það uppgötvist svo fljótt, að hafa megi hendur í hári strokulaxanna áður en þeir ná upp í árnar. 

Eftir því sem blekbóndi kemst næst, eru líkur á stroki, og að strokulaxar nái upp í norskar ár úr eldisstöðvum, þar sem staðallinn NS 9415 hefur verið innleiddur, 20 ppm/ár, þ.e. úr hópi einnar milljónar fiska í eldisstöð strjúka að jafnaði 20 laxar á ári.  Á Vestfjörðum hefur burðarþol 4 fjarða verið metið 80 kt/ár, og ekki er ólíklegt, að 2 ómetnir firðir gefi 20 kt/ár til viðbótar, eða að metið burðarþol Vestfjarða verði 100 kt/ár.  Blekbóndi skilur þetta burðarþol þannig, að það vísi til heildarlífmassans í eldisstöðvum fjarðarins, en ekki árlegs slátrunarmassa.  Ætla má, að þá verði árleg eldisafköst til slátrunar um 2/3 af burðarþolinu. 

Setjum sem svo, að þetta gefi slátrunarafkastagetu tæplega 70 kt/ár og að meðalslátrunarmassi fisks sé 5,0 kg; þá verða í eldiskvíum á Vestfjörðum um 27 M eldislaxar á sama tíma.  Samkvæmt norskum stroklíkindum má þá búast við 540 stroklöxum upp í vestfirzkar ár á ári.  Ef 5000 villtir laxar ganga í vestfirzkar ár á ári, sem er um 7 % af heildarfjölda göngulaxa upp í íslenzkar ár að jafnaði, þá verður hlutfall eldislaxa þar af villtum hrygningarlaxi um 11 %.  Blekbóndi gizkar á, að út frá sjónarmiðum erfðablöndunar sé þetta hlutfall hátt yfir öryggismörkum, en það er einmitt hlutverk eftirlitsstofnana að skera úr um þetta. Hefur það verið gert opinberlega ? 

Það er sem sagt hugsanlegt, að burðarþolið verði ekki takmarkandi þáttur fyrir stærð leyfis, heldur erfðafræðileg áhætta.  Þetta sýnir, að líkindi á stroki eldislaxa upp í árnar er alger lykilstærð varðandi vöxt sjókvíaeldis við Ísland, ef fiskur er ógeltur. Íslenzkt laxeldi verður að róa að því öllum árum að ná meðaltali stroks niður fyrir norsku bráðabirgða reynslutöluna 20 ppm, helzt niður um heila stærðargráðu.  Það er býsna ströng krafa, en það ber að hafa í huga, að 3. hvert ár mun vera meiningin að hvíla kvíasvæðin.  Það fækkar stroklöxum niður í 360 m.v. fullnýtt 100 kt burðarþol og hlutfall þeirra af villtum verður rúmlega 7 %, sem er strax í áttina.

Burðarþol fjarða, sem þegar hafa verið metnir við Ísland fyrir sjókvíaeldi, er sem stendur 125 kt/ár.  Eldisfyrirtækin hafa lýst hug á 185 kt/ár, og það er hugsanlegt, að matið á Vestfjörðum, Austfjörðum, í Eyjafirði og Axarfirði, nái upp í 200 kt/ár.  Þegar reynsla fæst af stroktíðni eldislaxanna í Noregi og á Íslandi með nýrri tækni og nýjum vinnubrögðum undir hinum nýja staðli, þá verður hægt að stilla leyfisveitingar eftir leyfilegu hlutfalli eldislaxa af villtum löxum í hverjum firði, og leyfin kunna þá að verða umtalsvert minni en burðarþolið. 

Í Skotlandi er nú slátrað um 160 kt/ár af eldislaxi, og Skotar hafa áform um 25 % aukningu eða upp í 200 kt/ár árið 2020.  Þar nema verðmæti laxeldisafurða um 40 % af heildarverðmætum matvæla, sem flutt eru út, þrátt fyrir, að Skotar fái aðeins 560 ISK/kg, sem er umtalsvert lægra en Norðmenn og Íslendingar fá (um 800 ISK/kg).  Með 100 kt/ár framleiðslu af fiskeldisafurðum  á Íslandi og 800 ISK/kg (7,1 USD/kg), mundu útflutningsverðmæti fiskeldis nema 25 % af heildarútflutningsverðmætum matvæla frá Íslandi. Þetta er dálagleg búbót fyrir íslenzka þjóðarbúið. 

Það er ekki bara sungið halelúja, þegar kemur að laxeldinu.  Orri Vigfússon, formaður NASF, Verndarsjóðs villtra laxastofna, skrifaði 22. marz 2017 í Fréttablaðið greinina,

"Óraunhæfir fiskeldisdraumar", sem hefst þannig:

"Opið sjókvíaeldi á laxfiskum er stórhættulegt og hefur valdið ómældum og óafturkræfum skaða í vistkerfum, þar sem það hefur verið reynt í nágrannalöndum okkar." 

Hér eru stór orð höfð uppi, en að blekbónda sækir sá grunur, að höfundurinn magni þarna upp fortíðardraug með ástandslýsingu, sem að einhverju leyti gat átt við á síðustu öld eða fyrir einum mannsaldri, 30 árum.  Síðan er mikið vatn runnið til sjávar, og miklu fé hefur verið varið til rannsókna, og mikið er búið að fjárfesta í nýjum búnaði með góðum árangri, t.d. við að draga úr líkum á því, að strokulaxar komist upp í árnar.  Orri gefur í skyn, að hérlendis eigi ekki að nota beztu fáanlegu tækni (BAT) við kvíaeldið.  Hvað á hann við með því ?  Einn af kostunum við miklar norskar fjárfestingar í greininni hérlendis er einmitt, að þannig fá eldisfyrirtækin hérlendis aðgang að BAT og gildandi  verklagsreglum samkvæmt strangasta staðli, sem í notkun er í þessum efnum.

"Gamla tæknin, sem á að nota hér á landi, hefur nú þegar skaðað vistkerfið á flestum stöðum, þar sem hún hefur verið reynd."

Hér reynir höfundurinn að koma því inn hjá almenningi, að beitt sé úreltri tækni við fiskeldi á Íslandi.  Þar með sáir hann efasemdum að ósekju um trúverðugleika fiskeldisfyrirtækjanna, sem hafa lýst því yfir, að þau noti nú nýjustu og öruggustu útfærslu af sjókvíum, beiti öflugra eftirliti með ástandi þeirra og meiri sjálfvirkni við fóðrun og annað en áður hefur þekkzt í þessari starfsemi á Íslandi.  Þá gerir hann með þessum dylgjum lítið úr viðkomandi eftirlitsstofnunum og leyfisútgefendum, sem vissulega væru að bregðast hlutverki sínu með stórauknum leyfisveitingum, ef metin áhætta væri of mikil fyrir villta íslenzka laxastofna.

Einkennandi fyrir málflutning allra gagnrýnenda sjókvíaeldis við Íslandsstrendur er klisjan um, að einn lax sleppi úr hverju tonni eldisfiskjar í sjókvíum.  Hér skal fullyrða, að hafi þessi strokfjöldi einhvern tímann verið raunverulegur, er hann löngu úreltur og á engan veginn við lengur.  Að bera slík ósannindi á borð verður málstað veiðiréttarhafa og annarra, sem honum hampa, til minnkunar. 

Hvaða stroklíkindum jafngildir þessi fjöldi, 1 lax/t ?  Hann jafngildir u.þ.b. líkindunum 0,4 % í samanburði við gildandi stroklíkur í Noregi núna um 0,002 %.  Þumalfingursregla hagsmunaaðila laxveiðiréttinda o.fl. felur í sér grófa villu, sem nemur tveimur stærðargráðum, eða nánar tiltekið er viðmiðunartalan þeirra 200 sinnum of há.  Hitt er annað mál, að fyrir aðstæður á Vestfjörðum og Austfjörðum, þar sem villtir laxar eru tiltölulega fáir í ánum, eru líkindin 0,002 % of há til að erfðafræðilega skaðlaust geti talizt.  Þess vegna er nauðsynlegt að fara hægt í sakirnar og fylgjast grannt með laxastrokum næstu árin áður en leyfi verða gefin fyrir meira laxeldi en 40 kt samtímis í sjókvíum hér við landið.  Til að heimila eldi umfram 40 kt þyrftu stroklíkur að lækka um allt að heilli stærðargráðu í 2 ppm.

Tilvitnaðri grein sinni lýkur Orri Vigfússon þannig:

"Nú er rétti tíminn til að horfa til vistvænna aðferða í fiskeldi í stað þess að setja viðkvæmt lífríkið hér við land í uppnám með úreltri eldistækni, sem mengar út frá sér, veldur erfðablöndun við villta stofna og magnar upp lúsafaraldra og sjúkdóma, sem hafa reynzt illviðráðanlegir í nágrannalöndum okkar."

Eina aðferðin, sem fullnægir skilyrðum Orra, er laxeldi í eldiskerum á landi.  Þar er aðsemin hins vegar ekki sambærileg, þótt sums staðar mætti nota jarðhita til að auka vaxtarhraða laxins.  Til að útiloka erfðablöndun hefur sums staðar í litlum mæli verið beitt geldingu á lax í sjókvíum.  Allt er þetta á tilraunastigi og kann að verða sett sem skilyrði fyrir fullnýtingu burðarþols íslenzkra fjarða, þ.e. eldi á erfðabreyttum norskum laxi á bilinu 100 kt - 200 kt.  Mikið vatn á eftir að renna til sjávar áður en hægt verður að leyfa svo mikið laxeldi af vísindalegu öryggi með beztu fáanlegu þekkingu (BAT) að vopni. 

Náttúruauðlind í nauðum

Fiskistofnar í höfum og vötnum heimsins hafa um áratuga skeið látið undan síga vegna of mikillar sóknar og ofveiði, en einnig vegna mengunar.  Hér er um að kenna því, sem enskumælandi kalla "tragedy of the commons" og nefna mætti "harmleik almenningsins", og sannast þar, að það sem allir eiga, það á enginn. 

Í lok síðustu aldar námu veiðar hvers konar fiska og skeldýra yfir 100 Mt/ár (Mt=milljón tonn), en árið 2012 nam aflinn aðeins tæplega 80 Mt.  Var hann úr stofnum, sem metnir voru tæplega 215 Mt, þ.e. afrán veiðimanna var 37 %, sem er mjög hátt m.v. sjálfbæran veiðistuðul, sem fyrir margar tegundir er talinn vera á bilinu 15 % - 25 %.

Vegna rányrkju af völdum allt of mikillar sóknar eru veiðarnar fyrir löngu orðnar óhagkvæmar á heimsvísu.  Þetta eru algeng örlög almenninga.  Lausnarorðið er einkaeignarréttur á auðlindinni eða á afnotarétti hennar.  Þá verða til hagsmunir af að draga úr heildarsókninni til að byggja upp lífmassann og hámarka afraksturinn. 

Stjórnvöld geta hér leikið lykilhlutverk með því að ákvarða aflamark á grundvelli beztu fáanlegu þekkingar.  Varðandi úthöfin vandast málið, því að engin stjórnvöld eiga enn lögsögu þar.  Þá reynir mjög á alþjóðasamstarf og hefur gengið brösuglega. Það er hægt að sýna fram á línulegt samband á milli þess, hversu vel eignarrétturinn er verndaður í mismunandi löndum og hversu vel umhverfið er verndað í sömu löndum. 

Prófessor við Háskóla Íslands, Ragnar Árnason, hagfræðingur, hefur þróað fiskihagfræði og unnið að rannsókn á því fyrir Alþjóðabankann, hvað hægt væri að auka verðmætasköpunina mikið úr fiskistofnum heimshafanna.

Prófessor Ragnar ráðleggur að draga úr sókninni um 44 %, og þá muni lífmassi fiskistofnanna 2,7-faldast upp í tæplega 580 Mt, sem sé hagkvæmasta sjálfbæra staða þeirra.  Hann ráðleggur 16 % nýtingarhlutfall á ári eða hámark sjálfbærs afla tæplega 90 Mt/ár, sem er tæplega 13 % aukning frá núverandi afla.

Mestu umskiptin með þessari breytingu eru í nettó arðsemi veiðanna.  Nú er tap á veiðunum, en þær njóta opinberra styrkja, svo að útgerðirnar sýna 3,0 MUSD/ár í nettó arðsemi á kostnað skattborgara.  Ef fylgt yrði ráðleggingum prófessors Ragnars, telur hann, að nettó arðsemin mundi tæplega þrítugfaldast og verða rúmlega 86 MUSD/ár án niðurgreiðslna. Fyrsta ráðið til að draga úr ofveiði er að stöðva niðurgreiðslur til útgerðanna. Hið opinbera er oft helzti skaðvaldurinn.

Í Morgunblaðinu 9. marz 2017 birtist viðtal við Ragnar Árnason, en þess má geta, að hann var stjórnvöldum hérlendis innan handar við mótun íslenzka fiskveiðistjórnunarkerfisins á sínum tíma, svo að þar réði engin happa og glappa aðferð.  Það leikur ekki á tveimur tungum, að íslenzka fiskveiðistjórnunarkerfið nýtur alþjóðlegrar viðurkenningar fyrir sjálfbærni og skilvirkni, en að auki hefur verið sýnt fram á, að við innleiðingu þess var sýnd sanngirni og meðalhófsreglu var gætt, því að stjórnvöld ýttu þá engum út af miðunum, heldur miðuðu aflahlutdeild við veiðireynslu, eins og er algengast við slíka innleiðingu nú á dögum. 

Grundvöllur að velgengni sjávarútvegsins undir þessu kerfi er sjálfur eignarrétturinn, þ.e.a.s. varanlegur afnotaréttur takmarkaðrar auðlindar.  Útgerðarmenn, sem kaupa sér aflahlutdeild, mega þá eignfæra hann, og hann verður veðsetjanlegur, sem eflir fjárhagslegt sjálfstæði útgerðanna. Reynslan hefur einfaldlega dæmt önnur kerfi, sem komið hafa fram á sjónarsviðið, úr leik. Er það ýmist vegna ofveiði eða slæmrar fjárhagslegrar afkomu útgerðanna. Vítin eru til að varast þau, og stjórnmálamenn ættu að forðast íþyngjandi inngrip í atvinnugrein, sem gengur vel.  Þeir hafa ekki leyfi til að setja grundvallaratvinnugrein í uppnám með því að troða sérsinnaðri og vanhugsaðri hugmyndafræði sinni upp á hana.  Þeir hafa nóg annað þarfara að gera.  Að ýja að því að taka aflóga góss upp hér með stjórnvaldsákvörðun að einhverju leyti stappar nærri sjálfseyðingarhvöt, og verður nú vitnað í prófessor Ragnar: 

"Ég var vísindamaðurinn í þessu verki, en starfsmenn Alþjóðabankans settu skýrsluna í þann endanlega búning, sem Alþjóðabankinn vill hafa á svona vinnu. 

Í framhaldinu hafa forráðamenn Alþjóðabankans kynnt skýrsluna víða um heim.  Þeir eru að berjast fyrir því, að fiskveiðiþjóðir heimsins bæti sína fiskveiðistjórnun.  Með því sé hægt að ná umtalsverðum hluta af þessum miaUSD 83 [hagnaði], sem glatast á hverju ári [samkvæmt niðurstöðu Ragnars].  Það verður ekki gert, nema með því að bæta fiskveiðistjórnun í heiminum, og þar næst ekki umtalsverður árangur, nema með því að taka upp einhvers konar veiðiréttarkerfi.  Á sumum stöðum er hægt að taka upp aflakvótakerfi í líkingu við það, sem við höfum á Íslandi.  Á öðrum stöðum þarf að byggja fiskveiðistjórnun á því, sem kalla mætti sameiginlegan veiðirétt hópa eða byggðarlagarétt.  Slíkur sameiginlegur réttur gæti t.d. verið réttur einstakra fiskiþorpa til að nýta fiskistofna á sínu svæði.  Það er líklegt, að þetta fyrirkomulag geti nýtzt vel í þróunarlöndunum, þar sem erfitt er að koma við aflakvótakerfum, en fiskveiðiþorpin eru hins vegar oft í góðri stöðu til þess að stýra fiskveiðum á sínum svæðum og ráðstafa kvótum úr sameiginlegum fiskistofnum.  Aðalatriðið er, að það þarf að byggja á sterkum réttindum viðkomandi aðila, hvort sem það eru einstaklingar, fyrirtæki eða hópur fiskimanna."

Hér á landi tíðkast byggðakvóti, sem árlega er á valdi hins opinbera. Ráðstöfun hans þarfnast endurskoðunar. Úthlutun hans á báta orkar oft tvímælis veldur þá deilum í byggðarlögum, og það er tímabært að minnka byggðakvótann, þótt 5,3 % hlutfalli heildaraflamarks sé haldið fyrir hina ýmsu "potta", og einskorða byggðakvótann við tímabundnar mótvægisaðgerðir við atvinnulegum áföllum í byggðarlagi, og að byggðakvóti sé einvörðungu til stuðnings "brothættum byggðum", sem Byggðastofnun skilgreinir. 

Nú hefur þeim fækkað, og eru jafnvel teljandi á fingrum annarrar handar, þökk sé gríðarlegri eflingu fiskeldis á Vestfjörðum og Austfjörðum, sem er að snúa til betri vegar öfugþróun byggða, t.d. á sunnanverðum Vestfjörðum.  Ef allt gengur að óskum hjá þessari atvinnugrein, mun hún, ásamt ferðaþjónustu, verða kjölfesta að fjölgun fólks á Vestfjörðum.  Þetta þýðir, að Vestfirðir munu enn á ný bjóða upp á fjölbreytt og samkeppnishæft atvinnulíf og húsnæði verður auðseljanlegt á viðunandi verði. 

Úti fyrir Vestfjörðum eru einnig gjöful fiskimið, svo að þaðan hefur alltaf verið hagstætt að gera út, og svo mun áfram verða.  Á Ísafirði er öflugt tæknisamfélag, svo að framtíð heilbrigðs og fjölbreytts athafnalífs blasir við á Vestfjörðum. Tímabili brothættra byggða lýkur þar sennilega með gagngerum samgöngubótum.

Í lok téðs viðtals við Ragnar Árnason hafði hann þetta að segja um hagkvæmni fiskveiða:

""Síðan gerist það líka, sem er e.t.v. ekki eins augljóst, að ef fiskistofnum er leyft að stækka, verður fiskurinn að meðaltali stærri og yfirleitt verðmætari.  Ofnýttustu stofnarnir í heiminum eru þeir verðmætustu.  Heimsfiskveiðarnar hafa farið úr verðmætum stofnum yfir í síður verðmæta stofna, úr dýrum botnfiskum í uppsjávarfiska, sem eru fæða fyrir botnfiska.  Því er áætlað í skýrslunni, að meðalverð af lönduðum afla muni hækka um 24 %", segir Ragnar [úr 1,26 USD/kg í 1,57 USD/kg].  Um leið geti kostnaður lækkað um 44 %.  Það sé fyrst og fremst vegna þess, að fiskveiðiskipum fækki.  Ragnar segir opinbera styrki til sjávarútvegs eiga verulegan þátt í ofveiði."

 

Verkefnastjórnun hér og þar

Þann 31. október 2016 var með ljósasýningu utan á nýrri tónleikahöll á hafnarbakka í Hamborg við mynni Saxelfar myndað þýzka orðið "fertig" eða tilbúin til merkis um langþráð verklok.  Harpa þeirra Hamborgara heitir "Elbphilharmonie" eftir ánni Elbe, Saxelfi. 

Hamborgarar drógu andann léttar, því að lengi framan af verkefninu sá ekki til lands í þessu ofboðslega metnaðarfulla, nánast ævintýralega verkefni, sem hefur sett alls konar met.  Húsagerðarlistin setti ný verkfræðileg og framleiðsluleg viðmið, og úrlausnirnar urðu dýrari og tímafrekari en dæmi eru um á seinni tímum með tónleikahöll.  Verkefnisstjórnunarlega er hins vegar um hneyksli að ræða, þó að hljómburðurinn þyki framúrskarandi, því að raunkostnaður varð tífaldur áætlaður kostnaður, og verkefnið tók 7 árum lengri tíma en áformað var. Þetta er saga til næsta bæjar í Þýzkalandi.  

Árið 2003 hljóðaði kostnaðaráætlunin upp á MEUR 77, en verkefnið endaði í um MEUR 770 og hafði þá staðið yfir í meira en tvöfalt lengri tíma en áætlun stóð til.  Harpa kostaði um MEUR 250 og er minni að rúmtaki og ekki viðlíka verkfræðilegt undur og Elbphilharmonie, sem er hæsta bygging Hamborgar, og öll áheyrendasæti eru í innan við 30 m fjarlægð frá hljómsveit.  Það er undur. 

Menn hljóta að spyrja sig, hvernig það hafi gerzt, að verkefnið fór svo algerlega úr böndunum, og það er vert að velta vöngum yfir því í ljósi þess, að hægt er að beita alþekktri og þróaðri aðferðarfræði, kerfisbundinni verkefnastjórnun, á öll verkefni, og ráðlegast er að gera það, þegar um háar fjárhæðir er að tefla, tíminn er naumur og/eða flókin úrlausnarefni eru framundan. 

Fræði verkefnastjórnunar eru einmitt samin til að koma í veg fyrir verkefnastjórnunarlegt slys af því tagi, sem að ofan er nefnt.  Það skal taka fram, að ánægja ríkir nú í Hansaborginni Hamborg með nýju tónleikahöllina, enda er hún verkfræðilegt afrek og þegar orðin tákn borgarinnar.  Afrek eru hins vegar oft bæði dýr og tímafrek, og þar sem Hamborg er rík milljónaborg, verður fjárhagsbaggi íbúanna (eigendanna) minni en reyndin varð með Hörpu og eigendur hennar.  Die Elbphilharmonie er nú þegar orðið megintákn Hamborgarar, og hljómgæðin hafa komið öllum þægilega á óvart m.v. byggingarlagið, sem er mjög á hæðina og með sveigða fleti. 

Þann 18. febrúar 2017 rituðu 2 verkfræðingar um verkefnastjórnun almennt í Morgunblaðið og nefndu grein sína:

"Hvernig stjórnun - til að tryggja samkeppnisfærni íslenzks atvinnulífs ?"

Eins og fyrirsögn Helga Þórs Ingasonar og Sigurðar Ragnarssonar á grein þeirra ber með sér, á greinin brýnt erindi og varðar hagsmuni allra:

"Verkefnastjórnun er tæki til að koma breytingum í framkvæmd, og Íslendingar geta tryggt og eflt stöðu sína með eflingu verkefnastjórnunar á öllum stigum samfélagsins."

Ein undirgreina verkefnastjórnunar er reyndar breytingastjórnun, og hún er yfirleitt vanrækt í fyrirtækjum og stofnunum, t.d. þegar fyrirhugað er að skipta um búnað eða að setja upp viðbótarbúnað, eða skipulagsbreyting er á döfinni. Framkvæmd verkefnis getur verið vel heppnuð að öðru leyti en því, að mjög skorti á samráð við húsráðanda og starfsmenn á vinnustaðnum, þar sem breytingin fór fram.  Þá hefur breytingastjórnun mistekizt og hætt við, að innleiðing verði tímafrekari og dýrari en ella, sem gefur annars tæknilega vel heppnuðu verkefni slæman blæ í byrjun. 

"Áherzlan á verkefnastjórnun hefur um langa hríð verið áberandi í mörgum öflugum íslenzkum fyrirtækjum, sem starfa í kröfuhörðu, alþjóðlegu samkeppnisumhverfi. [Þetta á t.d. við um fyrirtæki, sem stofnsett eru hérlendis með beinum erlendum fjárfestingum, og er kerfisbundin verkefnastjórnun dæmi um þekkingu, sem berst hingað og þróast fyrir tilstilli erlendra fyrirtækja - innsk. BJo.] 

En verkefnastjórnun er ekki einungis stjórnunaraðferð fyrirtækja, sem skila virði til viðskiptavina í formi verkefna.  Hún er í raun mikilvægari sem tæki til að bæta árangur, draga úr sóun, bæta skilvirkni, auka nýtni, draga úr orkunotkun [á hverja framleidda einingu - innsk. BJo], innleiða nýja tækni, styrkja innviði og vinna markaði.  Þessi upptalning snýst einmitt um kjarna málsins, um þá hugmyndafræði, sem stjórnendur innleiða, um þá menningu, sem þeir byggja upp innan fyrirtækja sinna. Þeir verða að byggja upp menningu, sem styður við bætta samkeppnisfærni, og þar með getu fyrirtækja sinna til að standa sig betur en samkeppnin, þegar þau bjóða vörur sínar og þjónustu á markaði, hvort heldur sem hann er hér heima eða alþjóðlegur."

Verkefnastjórnun er með öðrum orðum lausnarmiðað verkfæri fyrir hvern sem er til að ná markmiðum sínum, og það er oft árangursríkt að brjóta stórt viðfangsefni upp í undirverkefni með sértækum markmiðum.  Einfalt dæmi um það, er deildaskipt fyrirtæki, sem nær heildarmarkmiði með því, að hver deild setji sér undirmarkmið og setji af stað sín verkefni til að ná þeim. Öll undirmarkmiðin eiga að styðja við heildarmarkmiðið. 

"Til að tryggja samkeppnisfærni íslenzks atvinnulífs dugar ekki að eiga dæmi um nokkur verkefnamiðuð fyrirtæki, sem standa sig vel á alþjóðamarkaði.  Sú menning, sem vísað var til hér á undan, þarf að vera ríkjandi menning í öllum fyrirtækjum og stofnunum.  Við kjósum að kalla þetta verkefnamenningu.  Í slíkri menningu er fyrir hendi getan til að sjá viðfangsefnin fyrir sér sem afmörkuð verkefni með skýr markmið og með upphaf og endi.  Þessi verkefni eru undirbúin, ef þau eru í samræmi við stefnu fyrirtækisins og í sátt við viðhorf helztu hagsmunaaðila."

Af nýrri sögu stórverkefnis frá Hamborg, sem minnzt var á í upphafi, sjáum við, að jafnvel í hinu tæknilega og verkefnalega þróaða og árangursríka samfélagi Þýzkalands er pottur brotinn í þessum efnum.  Það er vert að hafa í huga, að jafnvel þótt fylgt sé formlega stjórnkerfi verkefnastjórnunar, getur verkefni farið í handaskolum, ef hugur fylgir ekki máli hjá aðstandendum verkefnis eða þess er ekki gætt, að rétt fagþekking sé fyrir hendi innan verkefnisstjórnarinnar, eða verkefnisstjórinn gengur með böggum hildar til leiks. 

Líklega eru algengustu mistökin við verkefnastjórnun að kasta höndunum til undirbúningsins. Verkefni, sem eru rækilega undirbúin, eru sögð vera "front end loaded" á ensku eða framhlaðin.  Þar eru 3 undirbúningsáfangar og "hlið" í lok hvers, sem hagsmunaðilar opna eftir vandlega rýni á kynningu verkefnisstjórans, ef þeir samþykkja fjárveitingu til  næsta áfanga. 

Við fyrsta hliðið er hugmyndin kynnt rýnihópi hagsmunaaðila, veikleikar, styrkleikar, ógnanir og tækifæri, metnir ásamt kynningu á grófri kostnaðar- og tímaáætlun.  Við annað hliðið er fýsileikakönnun (e. feasibility study) kynnt ásamt áhættugreiningu og sundurliðaðri kostnaðaráætlun.  Við þriðja hliðið er framkvæmdaáætlun kynnt með nákvæmri kostnaðar- og tímaáætlun, sem reist er á takmarkaðri verkhönnun og viðræðum við verktaka. Ef rýninefndin opnar þetta 3. hlið, hefur þar með kynnt hönnun, kostnaðar- og tímaáætlun, verið samþykkt, og þar með er veitt fé til verkefnisins samkvæmt greiðsluflæði kostnaðaráætlunar.  Þar með getur hönnun til útboðs og gerð verklýsinga hafizt fyrir alvöru. 

Þegar áætlanir verkefnisstjórnar standast jafnilla og í tilviki Elbphilharmonie eða Hörpunnar, hefur undirbúningur verkefnisins örugglega ekki verið sannarlega framhlaðinn.  Það er enn of algengt að samþykkja verkefni á grundvelli ófullnægjandi gagna, þar sem hönnun er svo skammt á veg komin, að slembilukku þarf til að gera kostnaðaráætlun innan +/- 5,0 % skekkjumarka.  Almennileg kostnaðaráætlun verður aðeins gerð, ef forhönnun hefur verið gerð og skýr mynd fengizt af helztu verkþáttum. 

Mesta verkefnisáhættan er fyrir hendi, þar sem um brautryðjendaverk er að ræða.  Ef um hernaðarlegt verkefni er að ræða, gefa menn sér iðulega ekki tíma til vandaðs undirbúnings, heldur eru reikningar greiddir á þeim hraða, sem þeir streyma inn.  Um borgaraleg verkefni gildir hins vegar reglan að hanna fyrst og framkvæma svo, þó að misbrestur verði á að fylgja henni, og þá fer kostnaðurinn nánast alltaf úr böndunum.   

Sum verkefni eru óneitanlega þannig vaxin, að óvænt vandamál er ekki unnt að forðast án mjög kostnaðarsamra rannsókna, sem menn þá eðlilega veigra sér við, láta þá slag standa og hefja verkefnið. Þetta kann t.d. að eiga við um Vaðlaheiðarverkefnið, þótt blekbóndi hafi ekki kannað það sérstaklega.  Óvíst er, að meiri tilraunaboranir hefðu skilað upplýsingum, sem leitt hefðu til annarrar staðsetningar ganganna, og nú munu þau fyrirsjáanlega verða a.m.k. miaISK 3,2 eða  30 % dýrari en kostnaðaráætlun hljóðaði upp á, og tafir af völdum vatnsagans, heits og kalds, nema tveimur árum. 

Afleiðingin af ófyrirséðum vandamálum við framkvæmd þessa verkefnis ætti að verða, að dýrara verði að fara um göngin en áformað var. Ökumenn hafa í þessu tilviki val um aðra leið, Víkurskarð, nema það sé ófært.  Verður í sambandi við gjaldtökuna að benda á, að slit vega fylgir öxulþunga í 4. veldi.  Þetta þýðir, að stór bíll með tífaldan öxulþunga á við lítinn bíl, slítur vegi 10 þúsund sinnum meira en sá litli í hvert sinn, og það ætti að endurspeglast að meira leyti en nú tíðkast í gjaldtöku af umferð og opinberum gjöldum af farartækjum.   

 

 

Slæm lýðheilsa er stærsti bagginn

"Berum ábyrgð á eigin heilsu" var yfirskrift merkrar greinar Gunnlaugs Kristjáns Jónssonar í Morgunblaðinu 16. febrúar 2017.  Er þetta hugvekja, sem vert er að gefa gaum að, af því að þar eru mikilvæg heilsufarsmál reyfuð frá sjónarhorni, sem er of sjaldséð. Gunnlaugur Kristján bendir á leið til að stemma stigu við hóflausum kostnaðarhækkunum læknisfræðilegrar meðhöndlunar á sjúkrahúsum, sem sliga nú þegar ríkissjóð.  Sú leið er þó bæði grýtt og torfarin, því að hún felst í, að einstaklingarnir bæti ráð sitt snemma á ævinni og taki ábyrgð á eigin heilsu.  Margir gera það, en hinir eru æði dýrir á fóðrum fyrir samfélagið.

Á Vesturlöndum er meginbyrði sjúklingameðferðar af völdum svo kallaðra lífstílssjúkdóma, sem stafa af lifnaðarháttum, sem mannslíkaminn er alls ekki gerður fyrir, og hann hættir fyrir aldur fram að starfa eðlilega við þær óeðlilegu aðstæður, sem honum eru búnar í nútímaþjóðfélagi, ef skynsemin er látin lönd leið.  Lífeðlisfræðilega hefur líkaminn sáralítið breytzt á síðast liðnum 10 þúsund árum, en lifnaðarhættirnir hafa hins vegar gjörbreytzt. Þetta kann augljóslega ekki góðri lukku að stýra, enda veldur þetta misræmi sjúkdómum, sem auðveldlega má forðast.  Viðgerðir eru alltaf dýrari og kvalafyllri en fyrirbyggjandi líferni, og "syndararnir" hlunnfara sjálfa sig um lífsgæði.  Kostnaðarlega snýst þetta um þjóðhagslega stórar stærðir, svo að hér er ekki um sérvizkutuð út af smáræði að ræða.   

Jafnframt hefur mannsævin tvöfaldazt vegna bætts aðbúnaðar manna og aukinnar þekkingar, t.d. á mikilvægi hreinlætis, húsakynni eru orðin þurr, björt og hreinleg, og tæknin hefur leyst hið eilífa strit af hólmi. Ekki má vanþakka hlut háskólalæknisfræðinnar í því, að ungbarnadauði og dauði sængurkvenna er hérlendis orðinn afar fátíður, og með læknisfræðilegri greiningarvinnu og skurðaðgerðum er hægt að losa fólk við lífshættuleg mein, t.d. botnlangabólgu, sem mörgum urðu áður fyrr að aldurtila.  Þá má ekki gleyma nánast útrýmingu margra skeinuhættra sjúkdóma, sem áður leiddu til snemmbúins dauðdaga.   

Þessi þróun á umhverfi hins vestræna manns hefur þó sínar dökku hliðar, því að líkaminn hefur lítið þróazt, þó að andinn hafi kannski þróazt eitthvað, en tilfinningalíf homo sapiens er líklega lítið breytt, frá því að hann lagði land undir fót frá Afríku á sinni tíð og lagði undir sig aðrar heimsálfur. 

Þó hafa flestir Vesturlandamenn losað sig við óttann við yfirskilvitleg hindurvitni og reiði guðanna, sem krefjist fórna af mönnum til að blíðkast, en þröngsýni og pólitískt ofstæki hrjáir þó marga, að ógleymdu trúarofstækinu, sem enn er plága, þótt furðulegt megi telja á okkar tímum.  Á Vesturlöndum skiptast menn um of í trúarbragðakenndar fylkingar eftir skoðunum, þótt jarðbundnar séu, t.d. um það, hvernig skynsamlegast er að bregðast við lífstílssjúkdómum. Þó blasa lausnirnar við þeim, sem eru sæmilega sjálfstæðir í hugsun og láta ekki berast með straumum múgsefjunar og áróðursmáttar auglýsinganna.    

Sem skuggahliðar "siðmenningarinnar" má nefna hóglífið, ruslfæði og fíkniefni hvers konar.  Þessar 3 skuggahliðar eru valdar að langflestum sjúkdómum á Vesturlöndum nú á dögum og eru allar sjálfskaparvíti hins viljalitla fórnarlambs "siðmenningarinnar", sem neyzlusamfélagið er hluti af.  Þar er of mikil áherzla á magn og of lítil áherzla á gæði.  Til að átta sig á, hvað er gott og hvað er slæmt fyrir heilsuna, er hollt að hafa uppruna mannsins og líferni við frumstæðar aðstæður í huga, þ.e. að gefa því gaum, sem náttúrulegt er fyrir homo sapiens.  

Það skortir þó hvorki þekkingu í samfélaginu á þessum 3 tegundum skaðvalda nútímamannsins né viðvaranir frá hrópendum í eyðimörkinni, sem hafa bætt 4. skaðvaldinum við, lyfjamisnotkun.  Hún framkallar niðurbrot mótstöðuþreks ónæmiskerfisins og alls kyns neikvæðar aukaverkanir frá vöggu til grafar. Lyf eru vandmeðfarin, og ofnotkun þeirra veldur heilsuleysi og miklum samfélagslegum kostnaði, ekki sízt fyrir ríkiskassann.  Landlæknir þarf að herða eftirlitið með útgáfu lyfseðla með miðlægri skráningu.  Há opinber útgjöld eru ekki einkamál, og persónuvernd á ekki alls kostar við hér.  

Aðrar leiðir en háskólalæknisfræðin boðar eru til, og miða þær að bættri lýðheilsu.  Sem kenningasmið á seinni tímum má t.d. nefna hinn gagnmerka mann, Rudolf Steiner, höfund antroposófíunnar (mannspeki) og Waldorf-skólans.  Hann var fæddur í austurrísk-ungverska keisaradæminu á landsvæði, sem nú er Króatía, árið 1861 og lézt árið 1925.  Eftir hann liggja fjölmörg fræðirit og leiðbeiningar fyrir nútímamanninn, hvernig hann getur hagað líferni sínu í sátt við uppruna sinn og náttúruna, t.d. með lífrænni ræktun matvæla og lífskvikum landbúnaði (e. biodynamic agriculture).  Steiner ritaði líka mikið um hina andlegu hlið mannsins, svo að kenningakerfi mannspekinnar er heildstætt. Í Þýzkalandi og á Norðurlöndunum skutu kenningar Steiners rótum, og þar eru öflugar hreyfingar, sem jafnvel reka sjúkrahús, um starfsemi samkvæmt mannspeki. 

Á Íslandi hefur skyld stefna skotið alltraustum rótum, þótt einfaldari sé í sniðum, en hugsanlega hefur stofnandi Náttúrulækningafélags Íslands, Jónas Kristjánsson, læknir, dáinn 1960, þó komizt í tæri við kenningar Rudolfs Steiners. Um Jónas skrifar Gunnlaugur Kristján:

"Jónas Kristjánsson, læknir (f. 1870) hóf árið 1923 opinberlega að messa yfir landslýð um samspil lifnaðarhátta og heilsu [undirstr. BJo].  Hann stóð í þessari baráttu þar til hann lézt árið 1960.  Yfirleitt í mikilli andstöðu við aðra lækna og samtök þeirra, en flestir kollega Jónasar gerðu lítið úr hugmyndum hans um samspil lifnaðarhátta og heilsu.  Í dag þykir grátbroslegt, að Jónas átti á sínum tíma í harðvítugum deilum við Læknafélag Íslands, sem hann gagnrýndi harðlega fyrir að birta tóbaksauglýsingar í tímariti félagsins."

Það er hald blekbónda, að vaxandi skilningur sé í læknastéttinni á gildi kenninga Jónasar Kristjánssonar og Náttúrulækningafélagsins fyrir heilsufar og heilsueflingu í landinu, og að læknisstörfin snúist ekki einvörðungu um sjúkdómsgreiningar, lyfjagjafir og aðgerðir, heldur einnig um næringarfræðilegar ráðleggingar um að gæta rétts jafnvægis í fæðuvali o.fl., sem snýr að líferni, sem minnkar líkur á sjúkdómum.  Grein sinni lýkur Gunnlaugur Kristján með eftirfarandi rúmlega sjötugu ávarpi Jónasar Kristjánssonar, þáverandi forseta NLFÍ.  Það á erindi til nútímafólks:

"Náttúrulækningastefnan lítur svo á, að flestir sjúkdómar stafi af því, að vér brjótum lögmál þau og skilyrði, sem heilbrigði er háð.  Vísindi framtíðarinnar eiga án nokkurs vafa eftir að sýna fram á þessa staðhæfingu, þegar vísindamönnum þjóðanna ber sú gæfa til að leita orsaka sjúkdóma í stað þess að leita að meinunum sjálfum. 

Til þess að skapa heilbrigt og dugandi þjóðfélag þarf andlega og líkamlega heilbrigða þegna.  Undirstaða heilbrigðinnar eru réttir lifnaðarhættir og rétt fræðsla.  En heilsurækt og heilsuvernd verður að byrja áður en menn verða veikir. 

Æsku landsins á að uppfræða um lögmál heilbrigðs lífs.  Í þessu starfi þurfa allir hugsandi menn að taka þátt; allir góðir synir og dætur fósturjarðar vorrar verða að telja það sína helgustu skyldu að vernda heilsu sína ættjörðinni til handa.  Og takmark allra þarf að vera það að deyja frá betri heimi en þeir fæddust í."

Hver einasta málsgrein í þessu ávarpi helzta lýðheilsufrumkvöðuls Íslands á 20. öldinni á brýnt erindi við landsmenn nú, þegar hallar undan fæti í heilsufarslegum efnum landsmanna, eins og tölur um veikindafjarverur á vinnustöðum sem og álag á heilsugæzlustöðvum og sjúkrahúsum sýna, svo að ekki sé nú minnzt á hrikalegt lyfjaát landsmanna, sem er í hæstu hæðum alþjóðlegs samanburðar.  Vítahringur slæms lífernis og mikils lyfjaáts leiðir til stjórnlauss vaxtar útgjalda við lækningar, sem engin þörf er hins vegar fyrir, ef hugað er að heilsunni í tæka tíð, eins og Jónas Kristjánsson, læknir, o.fl. hafa boðað. Þegar kemur að heilsufarslegum efnum, eru engar skyndilausnir í boði. 

Það stendur þessum málum öllum fyrir þrifum, að læknisfræðin og náttúrulækningastefnan hafa ekki náð að sameina krafta sína.  Hvort tveggja er nauðsynlegt, ef vel á að fara: hollustusamlegir lifnaðarhættir almennings og mikill greiningar- og viðgerðarmáttur háskólalæknisfræðinnar. Þessar 2 greinar þurfa að leiðast hönd í hönd til að tryggja farsæld í landinu.  

Gunnlaugur Kristján kastaði í upphafi greinar sinnar ljósi á umfang afleiðinga rangra lifnaðarhátta:

"Tölur sýna, að u.þ.b. 70 % fjármagns, sem veitt er til heilbrigðisþjónustunnar, fer til meðferðar á lífstílssjúkdómum.  Með öðrum orðum til viðgerða, sem telja má afleiðingar rangra lifnaðarhátta."

Að snúa af braut ofneyzlu, leti og rangs mataræðis, hefur tvöfaldan ávinning í för með sér; það mundi hemja ofvöxt útgjalda til sjúklingakerfisins og bæta lífsgæði almennings til muna.  Hvers vegna hefur sá boðskapur ekki náð eyrum fólks ?  Getur verið, að "viðgerð" lífstílssjúkdóma komi ekki nægilega beint við budduna ? Kostnaðurinn er vissulega fyrir hendi, en hann greiða bæði þeir, sem haga sér vel, kaupa sér jafnvel dýrara fæði af hærri gæðum, vottaðar lífrænar vörur, og hinir, sem litla eða enga forsjálni sýna um heilsufar sitt, heldur láta skeika að sköpuðu og treysta á mátt herra eða frú "Quick Fix".  

"Yfirvöld, að óbreyttu, munu um ókomna tíð kljást við háværar kröfur um meira fjármagn, ekki sízt í viðgerðarþjónustuna, enda fá teikn á lofti um, að almenningur breyti lifnaðarháttum sínum og beri ábyrgð á eigin heilsu." 

Hér er um vaxandi þjóðarmein að ræða, sem enda mun með ósköpum, ef fólk sér ekki að sér í ofgnótt sætinda og megns óþverra, sem að því er haldið. Í samfélagi, þar sem fólki á eftirlaunaaldri fjölgar hlutfallslega meir en fólki á vinnumarkaði, þýðir skefjalaus vöxtur ríkisútgjalda efnahagslega kollsteypu, sem verst mun koma niður á tekjulægstu hópunum.  Gunnlaugur Kristján varpar fram mikilvægum spurningum:

"Tæknin gerir okkur kleift að framlengja lífslíkur umtalsvert.  En er það markmið í sjálfu sér ?  Ættu markmið heilbrigðisþjónustunnar og okkar sjálfra ekki frekar að beinast að auknum gæðum lífsins frekar en lengd þess ?

Í huga blekbónda er svarið við fyrri spurningunni skýlaust neitandi og við hinni seinni játandi.  Spurningarnar beina athyglinni að því, að hið svo kallaða heilbrigðiskerfi hérlendis er á kolrangri braut með sinni forgangsröðun.  Er það ekki gjörsamlega siðlaust að nota peninga annarra til að framlengja eymd og volæði skjólstæðinga svokallaðs heilbrigðiskerfis ?

"Heilbrigðisþjónusta kostar peninga og mikil áherzla er lögð á, að ákveðinn hluti verðmætasköpunar í landinu sé settur í þennan málaflokk.  Líklega er þetta stærsti einstaki liður samfélagsþjónustu okkar.  Kostnaður samfélagsins í framtíðinni mun aukast vegna heilbrigðismála, m.a. vegna aukinna krafna samfélagsins, en ekki síður vegna afleiðinga nútíma lífshátta og oft á tíðum óábyrgrar hegðunar okkar sem einstaklinga."

Með sama áframhaldi stefnir í, að í landinu verði tvær þjóðir; hinir heilbrigðu, heppnu og ábyrgu og hinir sjúku, óheppnu og óábyrgu.  Á endanum mundi það með núverandi þróun útgjalda líklega leiða til uppreisnar hinna fyrr nefndu.  Þess vegna þarf að taka opinbera lýðheilsustefnu heilbrigðisyfirvalda alvarlega í tæka tíð.  Að breyta um lifnaðarhætti, þegar heilsan er farin, er of seint.  Gunnlaugur Kristján skrifar:

"Í október s.l. [2016] samþykkti sérstök ráðherranefnd lýðheilsustefnu ásamt áætlun um aðgerðir, sem eiga að stuðla að heilsueflandi samfélagi.  Í stefnunni er sett fram sú framtíðarsýn, að Íslendingar skuli vera meðvitaðir um, að þeir beri ábyrgð á eigin heilsu og að skólakerfið, vinnustaðir og stofnanir, séu heilsueflandi og vinni stöðugt að því að auka hreyfingu og útivist, bæta mataræði og efla geðrækt, því að slíkt leiði til betri heilsu og aukinnar vellíðunar.  Þá segir, að stefnumótun og ákvarðanir ríkis og sveitarfélaga séu forsenda þess, að lýðheilsusjónarmið séu sett í forgrunn og að heilsueflandi samfélag verði innleitt á landsvísu."

Gunnlaugur telur hér vera eintóman fagurgala á ferð, því að nauðsynlegar fjárveitingar fylgi enn ekki fögrum áformum.  Hann tekur dæmi af nýgerðum búvörusamningi, þar sem lífræn ræktun hljóti sáralítið vægi.  Þó fer fjölbreytni lífrænna landbúnaðarafurða vaxandi á markaðinum, en svo mundi ekki vera, nema vegna vaxandi eftirspurnar frá neytendum.  Þeir eru tilbúnir að greiða hærra verð fyrir vottaðar lífrænar afurðir. 

Það eru fleiri jákvæð teikn á lofti.  Í Fréttablaðinu 16.02.2017 mátti sjá niðurstöðu könnunar, sem kom þægilega á óvart.  Þar sagði, að 76 % eldri borgara stundi líkamsrækt á hverjum degi og að 76 % telji heilsufar sitt vera frekar gott eða jafnvel mjög gott miðað við aldur.  Nú er þetta ekki ítarleg könnun, svo að huglægt er, hvað líkamsrækt getur talizt, og hvort eitthvað muni um hana í heilsufarslegum efnum, eða hvað er frekar gott heilsufar miðað við aldur. 

Þó er jákvætt, að það, sem fólk stundar, þótt e.t.v. lítið sé, er gert daglega, og að það virðist hafa góð áhrif á heilsufarið, því að sama hlutfalli líður, eins og það sé við hestaheilsu, sem er mikils um vert. 

Ef 24 % eldri borgara eru hins vegar ekki við þokkalega heilsu, má gizka á, að ríflega helmingur þeirra eða 15 % eldri borgara búi við heilsuleysi og þurfi að reiða sig í ríkum mæli á þjónustu lækna og hjúkrunarfólks.  Það eru líklega um 7000 manns eða 2,0 % þjóðarinnar.  Þetta er ótrúlega fámennur hópur í ljósi þess, að megnið, yfir 70 % af kostnaði sjúkrahúsanna, er sagt falla, til við þjónustu við eldri borgara, og kostnaður ríkissjóðs af sjúklingum mun í heildina nema um 150 milljörðum króna um þessar mundir.  Það er eitthvað bogið við allan þennan gríðarlega kostnað við að lappa upp á bágborið heilsufar eldri borgara sem annarra borgara.

Ein skuggahlið tilverunnar, sem nefnd var hér að ofan, var neyzla fíkniefna hvers konar.  Áfengið er í þessum hópi, en það er samt lögleg neyzluvara hérlendis og alls staðar á Vesturlöndum.  Hérlendis ríkir samt tvískinnungur um aðgengið, og virðast margir halda, að neyzlunni sé haldið í skefjum með því að selja áfengið í sérverzlunum ríkisins.  Þá staðhæfingu mætti út af fyrir sig prófa með því að leyfa sölu bjórs í matvöruverzlunum eða færa sælgætið þaðan og í ríkisverzlanirnar. Líkast til mundi þetta aðallega breyta því, að keypt yrði minna í einu af vörum, þar sem aðgengið er betra og meira í einu, þar sem aðgengið er verra.  Um heildarneyzluna er áhorfsmál.  Það, sem öllu máli skiptir fyrir neyzluna, er ábyrgðartilfinning neytandans gagnvart eigin heilsu. 

Um hana skrifaði Jón Steinar Gunnlaugsson, hæstaréttarlögmaður, stutta og hnitmiðaða (knappan texta að hætti góðs lögfræðings) grein í Morgunblaðið, 24. febrúar 2017:

"Edrú í 38 ár" (og átti þar við sjálfan sig):

"Ég tel, að eina ráðið gegn áfengisbölinu sé, að hvert og eitt okkar taki ábyrgð á sjálfu sér.  Ekkert annað ráð hefur sýnt sig í að virka.  Bann eða takmarkanir á sölu eru að mínum dómi máttvana ráð gegn bölinu og siðferðilega röng, ef því er að skipta.  Við höfum engan rétt til að beita valdskotnum ráðum gegn öðru fullburðugu fólki.  Það er reyndar undarlegt, hversu mönnum, sem reynt hafa þetta á sjálfum sér, er gjarnt að telja forsjá og yfirráð yfir öðrum vænlegar leiðir gegn bölinu.  Allt slíkt er hreinn misskilningur."

Þarna skrifar maður, sem reynt hefur á eigin skinni að verða þræll fíknarinnar (í áfengi), en áttaði sig í tæka tíð með hjálp góðra manna og náði stjórn á eigin tilveru.  Hlutverk lýðheilsustefnu hins opinbera og frjálsra félagasamtaka ætti að vera að finna þau ráð, sem bezt duga til að hjálpa fólki til sjálfshjálpar og til að efla hugarfarið, sem leiðir til ábyrgðartilfinningar um heilsufarsleg málefni. 

 

 

Verðmæti jarðgufu- og vindorkuréttinda

Stjórnvöldum á Íslandi er falið af Eftirlitsstofnun EFTA-ESA, líklega til að jafna samkeppnisstöðu, að koma því í kring, að öll fyrirtæki, sem stunda raforkuvinnslu úr orkulindum á landi í opinberri eigu eða umsjón, skuli greiða markaðstengt afnotagjald fyrir aðgang að þessum orkulindum. Þetta er væntanlega til að hindra rentusækni og jafna samkeppnisstöðu og á einnig við um nýtingu, sem þegar er hafin, og skal gilda allt til loka nýtingar. 

Það getur verið fróðlegt að kanna, hvaða upphæðir, væntanlega í sveitarsjóði, gæti hér verið um að ræða, og þá er auðvitað nauðsynlegt fyrst að verðmeta þessar orkulindir.  Það er hægt að gera á grundvelli lágmarksverðs, sem fá þarf fyrir raforkuna frá tiltekinni virkjun, með ávöxtunarkröfu, sem svipar til arðsemi annarra fjárfestinga með svipaðri áhættu.

Sem dæmi um jarðgufunýtingu til raforkuvinnslu má taka Þeistareykjavirkjun, sem nú er í byggingu.  Áætluð fjárfesting er MUSD 185.  Gera verður hærri ávöxtunarkröfu til jarðgufuvirkjana en til vatnsorkuvera vegna meiri rekstraráhættu, hér 9,0 %, og afskriftartíminn er styttri vegna óvissu um endingu jarðgufuforðans á staðnum, hér valinn 30 ár.  Rekstrarkostnaður er tiltölulega hár vegna meiri viðhaldsþarfar af völdum útfellinga, tæringar og gufuöflunar, hér valinn 5,0 %/ár af stofnkostnaði.  Þá fæst "kostnaðarverð" raforku frá Þeistareykjum 38 USD/MWh (=4,3 ISK/kWh), framlegð 66 % og rekstrarkostnaður 34 %. Sé umsamið raforkuverð lægra, er arðsemin óviðunandi í þessu ljósi.

Með þessu móti mun árleg framlegð virkjunarinnar nema 18 MUSD.  Til að leggja mat á verðmæti orkulindarinnar er nú ráð að núvirða þessar árlegu greiðslur í 25 ár, og fæst þá upphæðin MUSD 175 = miaISK 20,2. 

Ef gert er ráð fyrir, að eðli jarðgufuréttinda og vatnsréttinda sé hið sama í lagalegum skilningi, þá gildir dómur Hæstaréttar um, að Þjóðskrá Íslands skuli færa þessi verðmæti í fasteignaskrá, og þar með mega viðkomandi sveitarfélög innheimta af þeim fasteignagjald: FG=0,005 x 20,2 = 101 MISK/ár.  Jarðfræðingar hafa hugmynd um umfang nýtingarsvæðis fyrir gufuforða virkjunarinnar, og út frá því getur skipting þessa afnotagjalds farið fram á milli sveitarfélaganna. Annað mál er, hvað Alþingi ákvarðar, að stór hluti af slíku afnotagjaldi renni í jöfnunarsjóð sveitarfélaganna, því að jarðhiti er æði misjafn eftir sveitarfélögum, eða jafnvel í væntanlegan auðlindasjóð. 

Er meðalhófs gætt við þessa skattheimtu jarðgufuréttinda ?  Svarið er jákvætt, því að upphæð afnotagjaldsins nemur 4,9 % af árlegri framlegð virkjunarinnar, sem má kalla hófstillt, þegar litið er t.d. til álagningar svo kallaðra veiðigjalda, þar sem aðferðarfræðin er illa ígrunduð. 

Næst má snúa sér að vindmyllulundum og spyrja, hvort einhver glóra sé í því að taka gjald af fyrirtækjum fyrir að breyta vindorku í raforku ?  Því er til að svara, að í nafni jafnræðis á markaði er það nauðsynlegt, því að annars væru stjórnvöld að mynda fjárhagslegan hvata fyrir raforkuvinnslu úr vindorku, sem er skiljanlegt af umhverfisástæðum erlendis, en er algerlega ástæðulaust á Íslandi.  Vindorkan er enn þá dýrust í vinnslu á Íslandi af hefðbundnu orkuformunum þremur, fallvatnsorku, jarðgufuorku og vindorku, en kostnaðarbilið á milli hennar og hinna tveggja fer minnkandi með árunum. 

Það er engu að síður enn svo, að vinnslukostnaður raforku með vindmyllum á Íslandi ásamt kostnaði við að koma raforkunni inn í aðveitustöð fyrir stofnkerfistengingu, m.v. 7,0 %/ár ávöxtunarkröfu fjármagns og 30 ára afskriftatíma fjárfestingar, nemur 60 USD/MWh (=6,9 ISK/MWh), sem er hærra orkugjald en flestir neytendur þurfa að greiða um þessar mundir.  Fjárhagsleg réttlæting gæti þá einvörðungu falizt í að spara vatn í miðlunarlónum til að forða vatnsskorti, t.d. í Þórisvatni í tilviki Búrfellslundar. 

Er eitthvert vit í því ? Orkuvinnslugeta Búrfellslundar mun verða innan við 700 GWh/ár, sem er um 5 % af orkuvinnslugetu Landsvirkjunar um þessar mundir, svo að eftir litlu er að slægjast, sérstaklega í ljósi yfirstandandi loftslagsbreytinga. 

Með hækkandi meðalhitastigi í lofti yfir Íslandi má búast við meiri ársúrkomu og mildari vetrum, svo að innrennsli miðlunarlóna mun vaxa og árstíðasveifla álags raforkukerfisins minnka.  Allt virkar þetta í þá átt að draga úr líkum á "þurrum árum", þegar vænta má raforkuskorts vegna vatnsleysis. Betri vatnsbúskapur af þessum völdum mun sennilega jafngilda meiri orkuvinnslugetu vatnsorkukerfisins en áformaðri vinnslugetu Búrfellslundar nemur. 

Búrfellslundur eða aðrir vindmyllulundir verður þess vegna ekki hagrænt gagnlegur fyrr en meir hefur dregið saman með raforkukostnaði frá vindmyllum og öðrum virkjunum, t.d. þegar vinnslukostnaður vindmylla hefur lækkað um 20 % frá því, sem nú er. Það gæti orðið upp úr 2020.

Ef/þegar vindmyllulundur verður reistur á Hafinu norðan Búrfells, mun arðsemi þess fjármagns, sem þar verður bundið, verða innan við 5,0 % m.v. núverandi raforkuverð í landinu og fjárfestingarþörf 2,0 MUSD/MW.  Ef hins vegar Landsvirkjun skyldi takast að fá 6,9 ISK/kWh, þá verður framlegðin 80 % eða 3,9 miaISK/ár. 

Til þess að meta verðmæti þessarar staðsetningar til að nýta vindorku til að framleiða rafmagn án tillits til "umhverfiskostnaðarins", sem sumir telja frágangssök, en þarfnast vandaðs mats, þarf, eins og áður, að  núvirða framlegðina yfir 25 ár, og fæst þannig upphæðin 392 MUSD = miaISK 45,1, sem þá eru verðmæti vindorkuréttindanna á þessum stað. 

Árlegt fasteignagjald af þessari upphæð: FG = 0,005 x 45,1 = MISK 226, sem eru 5,8 % af árlegri framlegð vindmyllanna við 6,9 ISK/kWh. 

Ef umsamið orkuverð frá vindmyllunum verður lægra, verður framlegðin og þar með verðmæti virkjunarréttindanna að sama skapi lægri. 

Kjarni málsins er, að auðvelt er að þróa almenna aðferð til að leggja mat á virkjunarréttindi, hvaða nafni, sem þau nefnast, og reyndar má beita henni á hvers konar arðgæfar náttúruauðlindir og vega á móti ávinninginum af að aðhafast ekki.  Það er brýnt, réttlætisins vegna, að látið verði af uppteknum hætti að bleyta þumalfingurinn og stinga honum upp í loftið til að slá á verðmæti náttúruauðlinda. 

Þrýstingur er nú þegar á stjórnvöld að hálfu sveitarfélaganna og ESA hjá EFTA að leggja fram frumvarp, sem taki mið af markaðinum, mismuni engum á markaðinum og gæti meðalhófs við álagningu afnotagjalds af orkulindunum. Boltinn er hjá ráðuneyti og Alþingi.

 

Verðmæti náttúruauðlinda

Enn er aðeins innheimt afnotagjald af miðunum við Ísland af öllum náttúruauðlindunum.  Aðferðarfræðin við það er of flókin og afturvirk, og niðurstaðan er rekstri margra útgerða þungbær, af því að afnotagjald fyrir aðgang að miðunum getur skorið væna sneið af framlegð fyrirtækjanna. 

Þessi skattheimta er óréttlát, af því að hún mismunar atvinnugreinum. Afkoma útgerðanna getur snarbreytzt á einu ári, og þess vegna er ótækt að miða afnotagjald við afkomuna fyrir 2-3 árum.  Þar að auki eru engar hömlur á því, hversu stóran hluta framlegðar fyrirtækjanna ríkið haldleggur með afnotagjaldi miðanna.  Setja ætti þak við afnotagjald allra náttúruauðlinda við t.d. 6,0 % af framlegð, og sé afkoma útgerðar svo lakleg, að framlegðin nái ekki 20 % af söluandvirði aflans, þá ætti að fella afnotagjaldið niður á því ári, enda borgar útgerðin að öðru leyti opinber gjöld að jöfnu við önnur fyrirtæki, nema tryggingagjaldið er óvenjuhátt á útgerðirnar, og er brýnt að samræma það, um leið það verður almennt lækkað. 

Hvers vegna býður ríkið ekki fram samræmingu (lækkun) á tryggingagjaldinu sem lokahnykk í sáttaferli, er e.t.v. feli í sér dagpeningagreiðslur og hefðbundna skattameðferð þeirra á móti ásamt ofangreindu þaki á veiðigjöldin ?  

Það hefur dregizt úr hömlu að jafna aðstöðu fyrirtækja í landinu, sem hafa aðgang að náttúruauðlindum í almenningum, þjóðlendum eða í annars konar opinberri umsjá eða eigu.  Sú staðreynd hefur ratað alla leið á borð ESA. Þann 20. apríl 2016 kvað eftirlitsnefnd EFTA, ESA,upp úrskurð þess efnis, að ríkisstjórninni bæri að eiga frumkvæði að lögfestingu aðferðarfræði við að meta verðmæti orkulinda í náttúrunni í opinberri eigu eða umsjá, sem nýttar eru til raforkuvinnslu, í þeim tilvikum, sem markaðsverð hefur ekki þegar myndazt; þessi aðferðarfræði skal vera markaðstengd, þ.e.a.s. rafmagnsframleiðendur skulu borga markaðsverð fyrir afnot náttúruauðlinda, þ.e. vatnsréttinda, jarðgufuréttinda og vindréttinda. Ef hafstraumar, haföldur eða sjávarföll verða nýtt í framtíðinni, mun hið sama gilda um þessar orkulindir.  Fyrir ólíkar orkulindir er nauðsynlegt að þróa heildstæða aðferðarfræði við verðmætamatið. 

Jafnframt ber ríkisstjórninni að sjá til þess með lagafrumvarpi, samkvæmt téðum úrskurði, að öll orkuvinnslufyrirtæki greiði "markaðsverð" fyrir vatnsréttindi, jarðgufuréttindi eða vindréttindi. Þetta á líka við um gildandi orkusamninga, þar til þeir renna út, en ekki afturvirkt.  Það þarf þess vegna að drífa í þessu.  Spurningin er: hvernig ?

Það eru dæmi um afnotagjald vatnsréttinda í landinu fyrir smávirkjanir. Þar virðist yfirleitt miðað við ákveðinn hundraðshluta af sölutekjum virkjunar. Í mörgum tilvikum stærri virkjana er orkuverðið þó óþekkt.  Það er tilgreint í orkusamningi, sem leynd hvílir yfir, og það tengist einhverri annarri breytu, t.d. afurðaverði orkukaupandans eða vísitölu neyzluverðs í Bandaríkjunum, BNA, af því að umsamið raforkuverð er yfirleitt í bandaríkjadölum, BNA. 

Það er ósanngjarnt að taka ekki tillit til rekstrarkostnaðar við að breyta fallorku vatnsins í rafmagn, og þess vegna er eðlilegra að leggja framlegð nýrrar virkjunar af sama tagi með sams konar viðskiptavini til grundvallar álagningu afnotagjalds vatnsréttinda. 

Það hafa gengið dómsmál á milli Landsvirkjunar og sveitarfélaganna, sem eiga hagsmuni af því, hvernig verðmætamati vatnsréttinda fyrir Fljótsdalsvirkjun er háttað.  Hæstiréttur úrskurðaði í október 2015, að sveitarfélög, sem hafa virkjaðar ár í sínu landi og arðgæf vatnsréttindi, geti óskað eftir því við Þjóðskrá Íslands, að hún meti vatnsréttindin til fasteignamats.  Þar með opnast möguleiki fyrir sveitarfélögin að leggja fasteignaskatt á fyrirtækin, sem fénýta þessi vatnsréttindi. 

Deilur á milli hagsmunaaðila hafa einnig risið um í hvaða fasteignaflokk ætti að skrá vatnsréttindin.  Yfirfasteignamatsnefnd kvað upp úrskurð sinn um þetta 15. desember 2016.  Fasteignaskatt vegna vatnsréttinda kærenda í Fljótsdalshreppi skal ákvarða samkvæmt a. lið 3. mgr. 3. gr. laga nr 4/1995 um tekjustofna sveitarfélaga jafnt innan sem utan þjóðlendu. 

Ákvæðið tilgreinir skattheimtu allt að 0,5 % af fasteignamati með 25 % viðbót við sérstakar aðstæður.  Sveitarfélagið hafði krafizt heimildar til skattheimtu samkvæmt c. lið laganna, sem heimilar þrefalt hærri skattheimtu, en úrskurðurinn ætti að vera vel viðunandi fyrir báða aðila. 

Það er hins vegar verðmætamatinu sjálfu, sem er enn þá ábótavant.  Í ágúst 2007 komst matsnefnd að þeirri niðurstöðu, að verðmæti vatnsréttinda, sem nýtt eru í þágu Fljótsdalsvirkjunar, skuli vera miaISK 1,54. Þetta er aðeins 1,0 % af upphæðinni, sem aðferðarfræði blekbónda, sem hér er kynnt til sögunnar, leiðir til. Krafa vatnsréttarhafa hljóðaði hins vegar upp á rúmlega miaISK 25, svo að þar er einnig ginnungagap á milli, sem sýnir, að það bráðvantar heildstæða aðferðarfræði við verðmætamat vatnsréttinda.  Uppgefin viðmiðun handhafa vatnsréttindanna var líka út í hött, þar sem hún virðist hafa verið meðalverð seldrar orku í landinu við stöðvarvegg árið 2006, sem var gefið á bilinu 2,07 kr/kWh-2,18 kr/kWh, sem m.v. gengi á miðju ári 2006, USD/ISK = 67,5, svarar til 31,4 USD/MWh (bandaríkjadala á megawattstund). 

Meðalsöluverð raforku í landinu á ákveðnu ári kemur  hins vegar þessu máli ekki við.  Það, sem er rökrétt að leggja til grundvallar verðmætamati ákveðinna vatnsréttinda, er "kostnaðarverð" raforku frá sambærilegri virkjun með sambærilegt álag og með venjulega ávöxtunarkröfu slíkra fjárfestinga, hér 7,0 %/ár, venjulegan afskriftatíma slíkra mannvirkja, 40 ár, og hefðbundinn rekstrarkostnað slíkra virkjana, hér 1,0 %/ár af stofnkostnaði. Nota mætti uppfærðan stofnkostnað virkjunar, sem í hlut á.  

Síðan skal núvirða árlega framlegð slíkrar virkjunar yfir samningstímabil orkusölunnar, t.d. 25 ár, og fást þá reiknuð verðmæti vatnsréttindanna.  Í tilviki Fljótsdalsvirkjunar er niðurstaða blekbónda MUSD 1329 = miaISK 153 (USD/ISK=115), sem er 6-falt verðmætamat sveitarfélaganna Fljótsdalshrepps og Fljótsdalshéraðs, sem eru hagsmunaaðilar ásamt Landsvirkjun. 

Árlegur fasteignaskattur til viðkomandi sveitarsjóða:  FS=153 miaISK x 0,005=765 MISK, og er eðlilegt, að sveitarfélögin skipti honum á milli sín í hlutfalli við landareignir m.v. hámarks ummál miðlunarlóns og lengd árfarvegar, sem virkjað vatn fer um í viðkomandi sveitarfélagi. 

FS er ívið hærri en fæst samkvæmt tíðkaðri markaðsaðferð um smávirkjanir, en þá ber að hafa í huga, að orkuverðið frá Fljótsdalsvirkjun er í lægri kantinum um þessar mundir vegna lágs álverðs. 

Verður þessi skattheimta íþyngjandi fyrir Landsvirkjun ?  FS mun nema um 5,8 % af árlegri framlegð virkjunarinnar.  Sé litið til afnotagjalda sjávarútvegsins af veiðiheimildunum, þá hafa þau undanfarin ár iðulega numið tvöföldu þessu hlutfalli af framlegð útgerðanna eða yfir 10 %, sem er sannarlega íþyngjandi og skekkir (veikir) samkeppnisstöðu sjávarútvegsins verulega.  Sú skattheimta af fyrirtækjum, sem nýta rennandi vatn til raforkuvinnslu, sem hér er lögð til, jafnar aðstöðu fyrirtækja í landinu, sem nýta náttúruauðlindir, og það er vissulega gætt meðalhófs.  Til að tryggja þetta meðalhóf ætti að setja hámark 6,0 % af framlegð fyrirtækja í afnotagjald af auðlindum náttúrunnar. 

Það er grundvallaratriði, að allar greinar orkuvinnslunnar njóti jafnræðis gagnvart skattheimtu, og sama má segja um allar greinar, sem nýta náttúruauðlindir.  Þar er ferðaþjónustan ekki undan skilin.  Af þessum ástæðum er nauðsynlegt að þróa samræmda og almenna aðferðarfræði við verðmætamat auðlinda, ef markaðurinn hefur ekki nú þegar myndað verð á þeim.

Í næstu vefgrein verður fjallað um verðmætamat jarðgufuréttinda og vindréttinda.

 

Fiskeldi og framleiðni

Framleiðniaukning ætti að vera meginviðfangsefni allra atvinnugreina og allra starfsgreina á Íslandi, alveg óháð rekstrarformi eða eignarhaldi á viðkomandi fyrirtæki eða stofnun. Upplýsa ætti um framleiðniaukningu í hverri grein við endurskoðun kjarasamninga. Flestar starfsgreinar á Íslandi þurfa að vinna upp framleiðniforskot, sem sömu starfsgreinar hafa náð, t.d. á hinum Norðurlöndunum. 

Hvers vegna að gera sér rellu út af þessu á sama tíma og hagvöxturinn er langmestur á Íslandi ? Um það sagði hinn kunni bandaríski hagfræðingur, Paul Krugman, árið 1994:

"Framleiðni skiptir ekki öllu máli, en til lengri tíma litið skiptir hún eiginlega öllu máli.  Geta landsins til að bæta lífskjör til lengdar er algerlega háð því, að takist að auka afköst á hvern starfsmann."

Framleiðni er samsett úr skilvirkni og skynsemi, þ.e. tíma og fjármunum sé varið til örrar verðmætasköpunar.  Því meiri verðmætasköpun á tilgreindu tímabili, t.d. einni klst, þeim mun meiri framleiðni.  Því miður er framleiðni heimilanna torreiknuð í þessu sambandi, en þar verða mestu verðmætin þó til, þ.e. næsta kynslóð. 

Hagvöxturinn á Íslandi að undanförnu á ekki rætur að rekja til heildarframleiðniaukningar, enda hefur hún í heildina staðið í stað síðan 2012, heldur stafar aukin verðmætasköpun aðallega af innflæði fólks til landsins umfram brottflutta. Nam þessi mismunur um 3000 manns árið 2016, sem er meira en náttúruleg fjölgun á vinnumarkaðinum.  Atvinnuþátttaka landsmanna sjálfra hefur líka vaxið, fleiri farið á vinnumarkaðinn og færri eru atvinnulausir en nokkru sinni fyrr eða 2,4 %, ef árið 2007 er undanskilið. 

Fjölgun erlendra ferðamanna á sinn þátt í þessu, en framleiðniaukning í þjónustugreinum er yfirleitt hæg, þær eru mannaflsfrekar, og ferðaþjónustan er ekki sérlega verðmætaskapandi reiknuð niður á hvert starf þar.  Segja má, að ferðaþjónustan á Íslandi sé ein tegund nýtingar á náttúruauðlindum Íslands. Líklega mun um 1,6 M þeirra 2,4 M, sem væntanlegir eru inn í landið erlendis frá, hafa mestan hug á að upplifa sambland elds og ísa og sérstæða norræna náttúru. Sú náttúrunýting var staðbundin komin yfir hættumörk fyrir viðkvæma náttúruna áður en heildarfjöldinn náði 2,0 M, sem þýðir, að þar þarf að hemja ósóknina með gjaldtöku, og dreifa álaginu víðar um landið.  Spáð er erlendum ferðamannafjölda árið 2017 um 2,4 M manns, en á sama tíma hrapar verðgildi stærsta ferðaþjónustufyrirtækis landsins á markaði. Donald Trump er kennt um, en hvernig stendur þá á því, að hlutabréf á bandarísku verðbréfamörkuðunum tóku að rísa, þegar hann náði kjöri, og eru nú í hæstu hæðum. Það er ekki allt sem sýnist.

Mikill vaxtarbroddur er í annarri ólíkri grein, sem er þó reist á íslenzkri náttúru, þar sem er sjókvíaeldi við strendur Vestfjarða og Austfjarða.  Norðmenn, sem framleiða munu um helming alls eldislax í heiminum um þessar mundir, 1,3 Mt/ár, hafa fjárfest í íslenzku fiskeldi, lyft því í nýjar hæðir, miðlað þangað mikilli þekkingu og reynslu, og hyggja á stóraukið laxeldi hér.  Það gæti mest numið 100 kt/ár eða tæplega 8 % af núverandi laxeldi við Noreg, sem mun vera komið nálægt sínum efri mörkum. Hlutfallið er svona lágt vegna þess, að viðlíka verndunarráðstafanir villtra laxategunda og hér eru ekki í Noregi.  Allur er varinn góður. 

Hér verður að fara að öllu með gát til að raska ekki jafnvæginu í íslenzkri náttúru. Vítin eru til að varast þau. Ein varúðarráðstöfunin er að hvíla uppeldisstöðvarnar í eitt ár af þremur, svo að úrgangur safnist ekki upp, heldur nái að dreifast um og mynda þannig botnáburð á sem stærstu svæði.  Lús leggst þungt á eldisfisk við Noreg, og sýklalyfjagjöf er þar töluverð.  Það er mikið í húfi að lús nái ekki fótfestu í eldislaxinum hér, svo að hann verði áfram laus við sýklalyfjagjöf og svo að lúsin nái ekki í villta íslenzka laxinn.  Hún á erfiðara uppdráttar hér vegna svalari sjávar en við Noreg, nema við Norður-Noreg, en segja má, að eldið nái meðfram allri vestanverðri ströndu Noregs.

Mestar áhyggjur hafa menn þó af erfðablöndun villtu íslenzku laxastofnanna og eldislaxins.  Eftirfarandi frétt í Fiskifréttum, 11. febrúar 2016:

"Þriðjungur laus við erfðablöndun",

sýnir svart á hvítu, hvað gæti gerzt á Íslandi við mikið aukið eldi, ef ekki er beitt beztu fáanlegu tækni við laxeldið, sem var ekki fyrir hendi fyrr en eftir síðustu aldamót:

"Aðeins þriðjungur 125 villtra laxastofna í Noregi, sem rannsakaðir voru, reyndist með öllu laus við erfðafræðileg spor frá eldislaxi.  Þetta eru niðurstöður rannsóknar, sem Norska hafrannsóknarstofnunin og Norska náttúrurannsóknarstofnunin, NINA, gerðu á 20´000 löxum, sem klaktir voru úti í náttúrunni. 

Niðurstöðurnar voru þær, að í 35 % laxastofnanna fundust engin spor, í 33 % laxastofnanna voru vægar breytingar, í 7 % stofnanna voru miðlungs breytingar og í 25 % stofnanna voru erfðabreytingarnar miklar.  Einn laxastofn er í hverri á og stundum fleiri. 

Erfðablöndunin stafar af því, að eldislax sleppur úr kvíum og blandast villtum laxi.  Slík slys eru óhjákvæmileg, þegar þess er gætt, að Norðmenn framleiða meira en milljón tonn af eldislaxi á ári og fjöldi þeirra laxa, sem sleppa, nemur allt að 600´000 fiskum á ári."

Talan, sem nefnd er þarna í lokin, stenzt ekki og er sennilega úrelt.  Málið er, að eftir síðustu aldamót var saminn staðall í Noregi fyrir laxeldisstöðvar að fara eftir í hvívetna að viðlögðum refsingum og rekstrarleyfissviptingu til að stórfækka slysasleppingum og þar með að fækka svo mjög eldislaxi á hrygningarstöðvum í norskum ám, að erfðabreytileiki verði ekki merkjanlegur af þeirra völdum. Samkvæmt grein Jóns Arnar Pálssonar, sjávarútvegsfræðings, í Viðskiptablaðinu 6. október 2016, eru líkur á, að eldislax sleppi úr kvíum við Noregsstrendur hjá fyrirtækjum, sem hafa að fullu innleitt NS9415, nú 20 ppm (partar per milljón), og hann segir í þessari grein, að 12´000 eldislaxar hafi leitað í norskar ár veiðitímabilin 2014-2015. Þetta er 1,0 % af fjöldanum, sem sagður er í hinni tilvitnuðu frétt sleppa á ári, og er þetta aðeins eitt af mörgum dæmum um gríðarháar sleppingartölur, sem eru á sveimi, en standast engan veginn, ef sleppingarlíkur hafa nú lækkað niður í 20 ppm/ár. Fróðlegt væri, að Landssamband fiskeldisstöðva á Íslandi mundu kynna nýjustu tölur í þessum efnum og árangurinn hér af innleiðingu NS9415.   

Það verður að gera þá kröfu við útgáfu rekstrarleyfa til laxeldisstöðva við strendur Íslands, sem í öryggisskyni eru ekki úti fyrir Vesturlandi, Suðurlandi né Norðurlandi, nema Eyjafirði, að NS9415 sé uppfylltur að öllu leyti. 

Árið 2016 voru framleidd um 8 kt af eldislaxi hérlendis, og hugmyndir eru um að tífalda þetta magn á 10-15 árum, þannig að 100 kt/ár er sennilega hámarks magn og verður framleitt í sjóeldiskvíum hérlendis um 2030, þó að eldi í kvíum á landi með hjálp hitaveitu gæti hækkað þessa tölu.  Hámarks fjöldi eldisfiska í sjó verður þá 50 M (M=milljón) og með reynslusleppilíkum frá Noregi sleppa þá hér úr sjóeldiskvíum 1000 laxar/ár.  Líklega verður aðeins um helmingur þeirra hrygningarhæfur, og hlutfall þeirra af 40 k hrygningarstofni er aðeins 1,3 %.  Blekbóndi mundi gizka á, að þetta lága hlutfall dugi ekki til "að skilja eftir erfðafræðileg spor" í villtum íslenzkum laxastofnum, en það hlýtur að verða rannsóknar- og umfjöllunarefni erfðafræðinga og annarra sérfræðinga, hvar mörkin liggja til að vernda erfðafræðilega eiginleika þeirra. Óyggjandi svar við þessari erfðafræðilegu spurningu þarf að birtast á næstu árum, og kannski er það nú þegar á reiðum höndum.   

Hreinar gjaldeyristekjur af laxeldinu munu geta numið 80 miaISK/ár að núvirði við hámarksafköstin 100 kt/ár og jafnvel verða þá hálfdrættingur á við sjávarútveginn að þessu leyti.  Hlutdeild laxeldisins í vergri landsframleiðslu gæti þá orðið 5 % - 10 %, og ef allt fer að óskum, mun þessi starfsemi leggja drjúgan skerf til hagvaxtarins næstu 10-15 árin.  Hún mun einnig leiða til framleiðniaukningar, því að ný störf í greininni munu væntanlega leiða til meiri verðmætasköpunar en flest önnur störf, sem starfsmennirnir koma úr.  Þá mun kolefnisspor starfseminnar verða í lágmarki, því að tiltölulega einfalt er að leysa eldsneytisvélar starfseminnar af hólmi með rafhreyflum, og fóðrið er væntanlega að mestu framleitt innanlands á umhverfisvænan hátt. 

Hér er um nýtingu á náttúruauðlind að ræða.  Sjávarútvegurinn greiðir árlegan skatt af aflahlutdeildum sínum til ríkissjóðs, og stutt er í innleiðingu fasteignaskatts til viðkomandi sveitarfélaga fyrir afnot vatnsréttinda til raforkuvinnslu.  Ef markaðurinn hefur ekki myndað verð á verðmætum náttúruauðlindarinnar, þarf að þróa samræmda aðferð til að meta verðmæti auðlindarinnar og árlegt afnotagjald. Eftirlitsstofnun EFTA, ESA, hefur krafið yfirvöld um þetta, og hugmyndir eru uppi um fyrirkomulagið.  

Svipaða aðferðarfræði og við mat á orkulindunum má beita á hafsvæðin, sem lögð eru undir sjókvíaeldi.  Afnotagjaldið mætti miða við hvert starfsleyfi, og það er brýnt að koma slíku kerfi til útreikninga á árlegu afnotagjaldi á sem fyrst á meðan mörg starfsleyfi eru enn óútgefin.  

Veðurfar

Á Íslandi eru margir veðurfræðingar, bæði hámenntaðir og sjálfmenntaðir.  Þetta er skiljanlegt miðað við, hvað landsmenn eiga mikið undir veðri. Svo hefur alltaf verið og mun verða. Meiru skiptir þó þróun veðurfars en veðurs.  Með því að rýna í nánustu fortíð getur veðurfarsrýnir leyft sér að spá í veðurfarið í nánustu framtíð, þ.e. næstu áratugi, þótt slá beri þann varnagla, að leitnilína veðurs hefur takmarkað forspárgildi.

Staðan núna er sú, að á landsvísu varð meðalhitastig í byggð 5,0°C í fyrra (2016), og aðeins árin 2014 og 2003 varð hitastigið hærra eða 5,1°C.  Í Reykjavík varð meðalhitastig í Reykjavík 6,0°C og hefur aðeins einu sinni mælzt hærra, þ.e. 6,1°C árið 2003. Í Stykkishólmi, sem á lengsta skráða sögu veðurathugana á Íslandi, varð árið 2016 líklega það hlýjasta frá upphafi mælinga árið 1846. Vísindalegum veðurspekingum er meinilla við að fullyrða nokkuð um veðurmet og rýna gögnin vandlega áður en svo sögulegt skref er stigið.  Annars staðar en í Stykkishólmi hófust hitastigsskráningar yfirleitt 1870-1880.

Ef leitnilína er dregin frá 1880 til 2016 fyrir meðalhitastig á landinu fæst líklegt meðalhitastig árið 1880 rúmlega 2,5°C, en var í raun 1,7°C og árið eftir 3,8°C, og hitastigið, sem búast mátti við árið 2016 var 4,0°C, en var 5°C.  Stigull þessarar leitnilínu er 0,011°C, sem bendir til hitastigshækkunar á Íslandi um 1,1°C/öld, sem er meiri hitastigshækkun en talin er hafa orðið að meðaltali á jörðunni frá upphafi iðnvæðingar, 1750. Staðbundnar breytingar eru auðvitað meiri en heildarmeðaltal jarðar sýnir.    

Leitnin gæti endurspeglað hin svo kölluðu gróðurhúsaáhrif, þ.e.a.s. uppsöfnun gastegunda í andrúmsloftinu, sem minnka hitaútgeislun frá jörðunni. Þar er t.d. um að ræða koltvíildi, metan, brennisteinsflúoríð og kolefnisflúoríð.  

Fleiri áhrifaþættir eru þó fyrir hitastigsþróun á Íslandi.  Það er talið, að lækkað seltustig í Atlantshafi vegna jökulbráðnunar og vaxandi úrkomu dragi úr krafti Golfstraumsins, en hann hefur gert löndin norðan 60°N við Norður-Atlantshaf vel byggileg.  Þess vegna kann stigull leitnilínu fyrir Ísland að lækka, er fram líða stundir.

Það virðast hins vegar  vera fleiri áhrifavaldar á veðurfarið en vaxandi gróðurhúsaáhrif, því að áratugsmeðaltal hitastigs sveiflast lotubundið um leitnilínuna.  Lotan er rúmlega 70 ár og skar leitnilínuna um aldamótin síðustu á uppleið.  Það þýðir, að fram til um 2020 má búast við hratt vaxandi meðalhitastigi, eins og hefur verið raunin, og síðan minni árlegri hækkun og jafnvel kólnun eftir miðja öldina. Undir 2040 er líklegt, að gróðurhúsaáhrifin hafi valdið 0,2°C hækkun m.v. núverandi hitafar og að sveiflan hafi valdið 0,8°C hækkun, svo að hitastig verði 1,0°C hærra þá en um þessar mundir. Það er mikið og mun hafa margvísleg áhrif á Íslandi. Veðurfarsrýni þykir líklegt, að skýringa á téðri sveiflu um leitnilínu sé að leita í hegðun sólar eða braut jarðar um sólu.

Hækkandi hitafar, sem í vændum er, ef svo heldur fram sem horfir, hefur margvísleg jákvæð áhrif á landi.  Gróður vex hraðar og gróðrarlína hækkar, jafnvel um 100 m/°C.  Þetta mun auka framleiðni landbúnaðarins, sem er til hagsbóta fyrir bændur og neytendur og styrkir samkeppnisstöðu íslenzks landbúnaðar á innanlandsmarkaði og á útflutningsmörkuðum.  Kornyrkja verður auðveldari og mun spara innflutning.  Skógræktinni mun vaxa fiskur um hrygg og verða álitleg atvinnugrein, sem myndar mótvægi við losun gróðurhúsalofttegunda og sparar innflutning á viði.  Þegar er kominn hér upp nytjaskógur og farið að byggja íbúðarhús úr íslenzkum viði.  Ætli það hafi gerzt síðan á landnámsöld ?

Úrkoma mun að vísu aukast og þar með sólarstundum væntanlega fækka.  Úrkoman í Reykjavík í fyrra varð t.d. 15 % ofan meðallags og 25 % ofan meðallags á Akureyri.  Þetta mun efla vatnsbúskap og aukið orkuframboð mun hjálpa til við að halda raforkuverði áfram lágu, neytendum í hag.  Þetta mun auðvelda orkuskiptin, sem óhjákvæmilega eru framundan og þarf að ljúka fyrir miðja öldina, ef vel á að vera.  Orkuskiptin munu ekki aðeins bæta nærumhverfið og þar með heilsufarið, heldur getur forysta á þessu sviði orðið öðrum að góðu fordæmi og sparað um 100 miaISK/ár innflutningskostnað eldsneytis. 

Hlýnunin mun hafa margvíslegan kostnað í för með sér.  Sjávarstaðan hækkar og leggja þarf í kostnað við að verja land.  Mikil tækni hefur þróazt á því sviði, t.d. í Hollandi.  Það mun senn þurfa að nýta hana við Breiðamerkurlón, þar sem stutt er í að vegstæði og raflínustæði rofni, og Vík í Mýrdal er ógnað af ágangi sjávar.   

Öfgar virðast vaxandi í veðurfari, þurrkar sums staðar og mikil úrkoma annars staðar.  Þetta ásamt fjölgun mannkyns kann að hækka verð landbúnaðarvara á heimsmarkaði, en á móti þeirri þróun vegur ræktun genabreyttra afbrigða, sem aðlöguð eru að erfiðum aðstæðum og með mikinn vaxtarhraða.  Miklar efasemdir eru hins vegar um hollustu þessara jurta, og styrkur íslenzks landbúnaðar mun enn sem fyrr verða fólginn í náttúrulegum og ómenguðum vörum.  Heilnæmið gefur bezt til lengdar, og það þarf að votta í miklu meiri mæli en nú er gert.  Mætti vel veita bændum styrki til slíks, enda hagstætt öllum aðilum. 

Enginn veit, hvað gerast mun með hafið og lífríki þess umhverfis Ísland.  Makríllinn kom, og loðnan hvarf.  Síldarstofnar óbeysnir, en þorskur dafnar.  Þó er óttazt, að hann kunni að leita í svalari sjó. Hvaða áhrif hefur kraftminni Golfstraumur á lífríkið ?  Það er allt á huldu. 

Þegar allt er vegið og metið, virðist þó mega vænta góðæris á næstu áratugum, þótt eldgos kunni að setja tímabundið strik í reikninginn.  Svo munu verða atburðir, sem enginn sá fyrir né bjóst við.  Þá reynir á stjórnvöld landsins og landsmenn alla.