Heilbrigšiskerfi į villigötum

Į Vesturlöndum vex kostnašur viš heilbrigšiskerfin linnulaust, svo aš stefnir ķ algert óefni.  Meginįstęšan eru rangir lifnašarhęttir mišaš viš žaš, sem bezt žjónar góšu heilsufari og lengra ęviskeiš.  Forsętisrįšherra minntist į ķ įgętri žjóšhįtķšarręšu 17. jśnķ 2017, aš mešalęvi Ķslendinga hefši į lżšveldistķmanum lengzt um 15 įr, en hann gat ešlilega ekki um, hvernig hįttaš er lķfsgęšunum į žessu 15 įra ęvilengingartķmabili.  Žau eru mjög misjöfn.  Algengt er, aš lyf séu notuš ķ skašlegum męli, og margir eldri borgarar nota allt of mikiš af lyfjum og eru žar staddir ķ vķtahring.  Vitund almennings um kostnaš viš lęknisžjónustu og sjśkrahśsžjónustu er įbótavant.  Žar sem miklar opinberar nišurgreišslur eiga sér staš, žar myndast venjulega langar bišrašir.  Eftirspurnin vex meir en opinbert framboš getur annaš.  Žetta er alls stašar vandamįl ķ heilbrigšisgeiranum.  Žaš veršur aš fękka sjśklingum meš žvķ aš efla įbyrgšartilfinningu almennings gagnvart eigin heilsu til aš komast śt śr vķtahring versnandi heilsufars žjóšarinnar og sķvaxandi kostnašar viš heilbrigšiskerfiš.   

Žann 16. jśnķ 2017 birtist ķ Morgunblašinu hugvekja ķ žessa veru, žar sem var vištal viš bandarķskan lękni, Gilbert Welch, prófessor viš Dartmouth-stofnun ķ BNA. Vištal Gušrśnar Erlingsdóttur bar fyrirsögnina, "Prófessor hręddur um ofnotkun lękninga":

"Ég er hręddur um, aš žaš sé veriš aš draga okkur inn ķ of mikla "lękningavęšingu" [hefur einnig veriš nefnt "sjśklingavęšing" heilbrigšra hérlendis - innsk. BJo]. Lęknar geta gert margt gott fyrir fólk, sem er veikt eša slasaš.  Žeir geta žó gert illt verra, žegar žeir mešhöndla fólk, sem er ekki veikt."

Žessi gagnrżni hefur einnig heyrzt śr lęknastétt hérlendis, aš leit aš sjśkdómum sé hér oršin of umfangsmikil.  Betra sé fyrir skjólstęšinga lękna og hagkvęmara fyrir žjóšfélagiš og skjólstęšingana sjįlfa, aš žeir taki įbyrgš į eigin heilsufari meš heilbrigšu lķferni og leiti ekki til lęknis fyrr en einkenni koma ķ ljós.

"Ég óttast, aš viš séum aš ofnota lękningar ķ staš žess aš horfa į žaš, sem einstaklingarnir sjįlfir geta gert."

Mįttur tękninnar er eitt, en annaš er, hvernig viš nżtum hana okkur til framdrįttar.  Viš megum ekki gleyma žvķ, aš mannslķkaminn er enn ķ grundvallaratrišum sį sami og fyrir meira en 100 žśsund įrum, ž.e.a.s. hann hefur alls ekki lagaš sig aš nśtķma umhverfi og lifnašarhįttum, hvaš žį tęknilegri getu lyflękninganna.  Heilbrigt lķferni er bezta vörnin gegn sjśkdómum, en žaš er vissulega vandrataš ķ öllu upplżsingaflóšinu og skruminu og erfitt aš greina hismiš frį kjarnanum. 

Sķšar ķ vištalinu vķkur prófessor Welch aš sjśkdómaskimunum, sem verša ę meira įberandi nś um stundir:

"Žaš getur orkaš tvķmęlis aš skima fyrir brjóstakrabbameini.  Žaš er hęgt aš finna hnśta, sem ekki eru og verša aldrei krabbamein.  Stundum er veriš aš leggja óžarfa aukaverkanir og óžęgindi į fólk."

Segja mį, aš ver sé af staš fariš en heima setiš, žegar alls kyns aukaverkanir leiša af skimunum og lyfjagjöf.  Slķkt mį kalla misnotkun į tękninni, og aš gert sé śt į ótta fólks.  Žaš er vandfundiš, mešalhófiš. 

"Stór hluti karlmanna, kominn į minn aldur, er meš meiniš [blöšruhįlskirtilskrabbamein] įn žess, aš af žvķ stafi nokkur hętta.  Ristilkrabbamein er hins vegar ekki ofgreint, og af völdum žess fer daušsföllum fjölgandi.  Žaš er hętta į, aš ofgreining fęrist yfir į ašra sjśkdóma, og žar skiptir įstin į tölfręši miklu mįli."

Žaš eru feiknarlegir hagsmunir undir, sem žrżsta į um óžarfar greiningar og mešferšir, sem skjólstęšingarnir verša aušveld fórnarlömb fyrir og tryggingar taka žįtt ķ.  Bošskapur Gilberts Welch er sį, aš žessi žróun lęknisfręšinnar žjóni ekki hugsjóninni um betra lķf, og varla heldur hugmyndum um lengra lķf.

"Ég hef ekki oršiš fyrir lķkamlegri įreitni aš hįlfu hagsmunaašila, en žaš hafa veriš geršar tilraunir til žess aš lįta reka mig śr starfi.  Peningarnir tala alltaf.  Lękningaišnašurinn er stór hluti efnahagskerfisins, sem vill endalaust stękka og žróa nżja hluti.  Hjįlpar žaš raunverulega fólki, eša veršur žaš taugaveiklašra, kvķšnara og hręddara ?  

Ekki leita til lęknis, ef žś ert ekki veikur.  Veriš efagjörn, spyrjiš spurninga.  Hverjir eru valkostirnir, hvaš getur fariš śrskeišis ?  Gefiš ykkur tķma til žess aš melta upplżsingarnar, nema um sé aš ręša miklar blęšingar eša hjartaįfall.  Heilsan er į ykkar įbyrgš, lęknar geta ekki tryggt hana."

Hér er į ferš nżstįrlegur mįlflutningur frį hendi reynds lęknis og hįskólakennara.  Žessi bošskapur į fullan rétt į sér og eru orš ķ tķma töluš.  Lęknar hafa veriš hafnir į stall töframanna fyrri tķšar, og töfralęknirinn hafši lķklega svipaša stöšu og presturinn ķ fornum samfélögum, ž.e. hann var tengilišur viš almęttiš eša andaheiminn. Žaš er engu lķkara en fjöldi fólks treysti nś į getu lęknavķsindanna til aš lappa upp į bįgboriš heilsufar, sem oftast er algert sjįlfskaparvķti.  Slķk afstaša er misnotkun į lęknavķsindunum og į almannatryggingakerfinu.  

Dęmi um sjįlfskaparvķti er offita.  Rangt fęšuval, ofįt og hreyfingarleysi, eru oftast sökudólgarnir.  Yfirdrifiš kjötįt, saltur matur, braušmeti śr hvķtu hveiti, kökur og önnur sętindi, įfengisneyzla og neyzla orkudrykkja eru sökudólgarnir ķ mörgum tilvikum.  Matvęlaišnašurinn lętur frį sér fara of mikiš af varasömum matvęlum, sem innihalda óholl efni, litarefni, rotvarnarefni, salt, hvķtan sykur o.s.frv.

Ķ Evrópu er įstandiš verst ķ žessum efnum ķ Ungverjalandi, en žar voru įriš 2015 yfir 30 % fulloršinna of feitir eša meš BMI>30,0.  (BMI stušull er reiknašur śt frį hęš og žyngd lķkamans, og er tališ ešlilegt aš vera į bilinu 18,5-24,9.)  Ķ Ungverjalandi voru žį 2/3 fulloršinna of žungir meš BMI 25,0-29,9. Žetta žżšir, aš sįrafįir fulloršinna voru meš ešlilega lķkamsžyngd m.v. hęš.  Žaš er ótrślegt, ef satt er.  Ungverjar borša minna af gręnmeti en flestir ķ velmegunarlöndum og meira af salti en ašrir ķ ESB.  Fyrir vikiš eru lķfslķkur Ungverja 5 įrum styttri en mešaltal ķbśa ķ ESB eša 76 įr.

Viktor Orban, forsętisrįšherra Ungverjalands, tilkynnti įriš 2011, aš žeir, sem lifa "óheilsusamlegu lķfi, yršu aš greiša hęrri skatt".  Fyrir 3 įrum var innleiddur neyzluskattur į sykur, salt, fitu, įfengi og orkudrykki.  Skattur žessi nemur rśmlega 90 ISK/l af orkudrykk og 180 ISK/kg af sultu.  Įrangur hefur oršiš nokkur viš aš beina fólki til hollustusamlegri neyzluhįtta.  Um 40 % matvęla- og sęlgętisframleišenda hafa fękkaš eša minnkaš magn óhollra efna ķ vörum sķnum, og neytendur hafa dįlķtiš breytt neyzluvenjum sķnum.  Neyzla sykrašra drykkja hefur minnkaš um 10 %.  Tekjum af žessari skattheimtu er beint til heilbrigšisžjónustunnar.  

Į Ķslandi var į vinstristjórnarįrunum sķšustu viš lżši neyzlustżring meš skattheimtu, s.k. sykurskattur, en hann hafši lķtil önnur įhrif en aš hękka neyzluveršsvķsitöluna.  Žessi ašferš viš neyzlustżringu sętti gagnrżni, enda kom hśn afkįralega śt ķ sumum tilvikum, žar sem illskiljanlegt var, hvers vegna sumt var sérskattaš, en annaš ekki.  Žį er ķ raun of mikil forręšishyggja fólgin ķ neyzlustżringu af žessu tagi, sem litlu skilaši, žegar upp var stašiš, öšru en aukinni dżrtķš og vķsitöluhękkun neyzluveršs. Lķklega eru ašrar leišir skilvirkari, strangari reglur um vörumerkingar og aš auškenna innihald varasamra efna, og almenn fręšsla um afleišingar óhollrar neyzlu fyrir lķkamann, sem hefja ętti žegar ķ grunnskóla.      

 

 

 

 

 


« Sķšasta fęrsla | Nęsta fęrsla »

Bęta viš athugasemd

Ekki er lengur hęgt aš skrifa athugasemdir viš fęrsluna, žar sem tķmamörk į athugasemdir eru lišin.

Innskrįning

Ath. Vinsamlegast kveikiš į Javascript til aš hefja innskrįningu.

Hafšu samband