Verður engin krafa um einkavæðingu ?

Kristín Haraldsdóttir, lektor við Lagadeild HR, hélt því fram í viðtali á Morgunvakt Gufunnar, 13.09.2018, að með samþykkt Alþingis á Þriðja orkumarkaðslagabálki ESB muni engin krafa koma fram um einkavæðingu raforkugeirans á Íslandi.  Þetta er skrýtin kenning.

Lítum fyrst á raforkumarkaðinn sjálfan.  Með samþykkt "pakkans" yfirtaka reglur Innri markaðarins raforkumarkaðinn á Íslandi, óháð lagningu aflsæstrengs til landsins.  Orkan verður andlag 5. frelsins á Innri markaðinum.  Með öðrum orðum verður rafmagnið skilgreint sem vara, og um þessa vöru skal ríkja óheft samkeppni.  Til að koma slíkri óheftri samkeppni við með þessa "vöru" hafa verið stofnaðar orkukauphallir, og engum blöðum er um það að fletta, að fyrir viðskipti með rafmagn verður fljótlega komið upp slíkum "börsi" hérlendis eftir innleiðingu "pakkans", t.d. með norska "börsinn" sem fyrirmynd, enda hefur Landsnet undirbúið hann um hríð.  Landsreglarinn mun yfirtaka umsjón með þessari markaðsstarfsemi, þegar embætti hans hefur verið stofnað, og sjá til þess, að markaðsreglum Evrópusambandsins, ESB, verði framfylgt hér í hvívetna.

Í viku 37/2018 varð stórt gjaldþrot eins þátttakandans á norska orkubörsinum í Ósló. Einar Aas, einn ríkasti maður Noregs, hafði auðgazt á viðskiptum með orku, m.a. á afleiðuviðskiptum (e. derivatives, futures) með raforku í orkukauphöllinni í Ósló.  Í þetta skipti hafði hann veðjað á minnkandi raforkuverðmun í Þýzkalandi og Noregi nú á haustdögum.  Þá gerðist hið óvænta, sem varð hinum klóka kaupsýslumanni að falli; það tók að rigna ákaflega í Noregi, svo að yfirborð miðlunarlónanna hækkaði, sem leiddi til lækkunar raforkuverðs í Noregi.  Samtímis hækkaði koltvíildisskattur í Þýzkalandi, sem orsakaði verðhækkun á rafmagni þar.  Saman leiddi þetta til þveröfugrar verðþróunar í raun á við þá, sem Einar Aas, kaupsýslumaður, hafði veðjað á með afleiðuviðskiptum sínum, þ.e. mismunur á raforkuverði í Þýzkalandi og Noregi jókst.  Orkan, sem undir var í veðmáli Einars Aas nam ársnotkun alls Óslóarsvæðisins, og gjaldþrotsupphæðin nam mrdNOK 1,3 eða tæplega mrdISK 20.  Kostnaðurinn af þessu gjaldþroti lenti í fyrsta umgangi á varasjóði kauphallarinnar, en orkufyrirtækin þar þurfa að bæta honum þessi útgjöld upp.

Með því að gera rafmagn að vöru, eins og ESB og margir aðrir hafa gert, er búið að breyta viðskiptum með þessa auðlindaafurð í hreinræktað spilavíti, þar sem gríðarleg áhætta er tekin og gróðinn getur orðið feiknarlegur.  Erfitt er að sjá, að þessir viðskiptahættir geti gagnazt hag raforkunotendanna. Þeir verða leiksoppar örlaganna. Allir peningarnir í þessu spilavíti koma úr vasa orkukaupendanna.  Frá þeirra bæjardyrum séð, t.d. almennings á Íslandi, getur þetta engan veginn talizt æskilegt viðskiptafyrirkomulag með orku.  Eftir samþykkt Alþingis á Þriðja orkumarkaðslagabálki ESB verður það ekki lengur dregið að innleiða þetta kerfi hérlendis, svo geðslegt sem það er, með verðsveiflum og að öllum líkindum hærra meðalverði til almennings sem afleiðingu, algerlega óháð sæstrengslögn til landsins. 

Þegar búið verður að innleiða hér orkukauphöll, munu allar samkeppnisreglur Innri markaðarins verða í fullu gildi.  Þar tíðkast að sjálfsögðu hvergi, að ríkisfyrirtæki hafi 80 % markaðshlutdeild.  Það er þess vegna útilokað, að ESA (Eftirlitsstofnun EFTA) muni láta það óátalið, að Landsvirkjun verði í óbreyttri mynd starfandi á samkeppnismarkaði. 

Þetta er varla hægt að leysa öðruvísi en með því að skipta Landsvirkjun upp í tvennt eða þrennt og selja einn eða tvo hluta á markaði. Þetta breytir áætlunum fjármála- og efnahagsráðuneytisins um þjóðarsjóð, fjármagnaðan með arðgreiðslum raforkufyrirtækja. Ekki verða margir hérlendis hrifnir af þessari þróun, þótt væntanlega muni koma tekjuskattur af hinum nýju einkafyrirtækjum í ríkissjóð.  

Statkraft, systurfyrirtæki Landsvirkjunar í Noregi, hefur t.d. þriðjungs markaðshlutdeild og er væntanlega við efri mörk leyfilegrar markaðshlutdeildar at mati ESA.  Þessi sala á a.m.k. helmingi Landsvirkjunar verður að fara fram á opnum markaði samkvæmt reglum EES, og þar með gætu öflug orkufyrirtæki á hinum Norðurlöndunum eða í Þýzkalandi, svo að líkleg lönd séu nefnd, eignazt ráðandi hlut í íslenzkum fyrirtækjum. 

Auðlind verður ekki skilin frá virkjun á Íslandi, svo að þar með mun EES-aðildin geta leitt til mikils nýtingarréttar fyrirtækja á Evrópska efnahagssvæðinu, EES, á íslenzkum orkulindum, nokkuð, sem hingað til hefur tekizt að girða fyrir í sjávarútveginum.

Samverkandi löggjöf ESB um raforkumarkað og frjálsa samkeppni á Innri markaðinum mun þannig leiða til einkavæðingar raforkugeirans að hluta.  Það er sem sagt ófullnægjandi að horfa á Þriðja orkumarkaðslagabálkinn einangraðan, heldur verður að skoða hann í samhengi við samkeppnisreglur Innri markaðarins.

Peter Örebech, norskur lagaprófessor og sérfræðingur í Evrópurétti, hefur rýnt greinargerð Birgis Tjörva Péturssonar, lögmanns, og komizt að þeirri niðurstöðu, að fullyrðingar lögmannsins um, að eignarhald á orkulindum séu á valdi hvers ríkis, standist ekki að Evrópurétti.  Verður skýrsla prófessors Örebechs, sem enn er aðeins til á norsku, birt hér á vefsíðunni ásamt úrdrætti hans sjálfs, sem þýddur hefur verið á íslenzku.  Er rýni norska lagaprófessorsins hin fróðlegasta, og virðist hann fella helztu stoðirnar undan þessari keyptu skýrslu iðnaðarráðherra, sem ætlað var að sýna fram á meinleysi innleiðingar Þriðja orkumarkaðslagabálks ESB á Íslandi.