Raforkuverð

Blekbónda rak í rogastans, þegar hann barði augum forsíðu Morgunblaðsins þann 16. júní 2015.  Aðalfyrirsögnin þar var:

"Orkan hækkaði um 40 %", og í úrdrætti:

"Orkureikningur Ölgerðarinnar hefur hækkað mikið á árinu - Seljandi orkunnar bendir á 40 % hækkun hjá Landsvirkjun - Hækkar framleiðslukostnað á Íslandi".

Þekktar eru yfirlýsingar sumra forráðamanna Landsvirkjunar um, að raforkuverð á Íslandi ætti að hækka til jafns við hækkanir í Evrópu. Ef raforkuverð til almennings á að breytast árlega samkvæmt einhvers konar orkuverðsvísitölu í Evrópu, getur það fljótlega leitt til hærra verðs til almennings en sanngjarnt er miðað við orkuverð til stóriðju. Hlutfall orkuverðs til almennings og orkuverðs til stóriðju má ekki fara undir jaðarkostnaðarhlutfall orku í virkjun til þessara notenda, sem höfundur telur nema 47 %.  Annars er hætta á, að langtímasamningar við stóriðjufyrirtæki verði baggi á almenningi. 

Landsvirkjun verður að sýna meiri ábyrgðartilfinningu gagnvart viðskiptavinum sínum en að ógna þeim með því, að hún ætli að fylgja orkuverðsþróun í Evrópu.  Eina vísitalan, sem máli skiptir fyrir verðþróun Landsvirkjunar, en þróun meðalkostnaðar hennar, en hann var 2,90 kr/kWh árið 2014. Er þá tekið tillit til rekstrar- og viðhaldskostnaður, afskrifta og virðisrýrnunar og fjármagnsgjalda árið 2014 m.v. meðalgengi Landsvirkjunar á árinu, 131 kr/USD. Það er fróðlegt að bera meðalkostnaðinn saman við meðalverðið, sem var 4,3 kr/kWh án flutnings. Mismunurinn er 1,4 kr/kWh eða 48 %, svo að það er borð fyrir báru hjá stærsta orkufyrirtæki allra landsmanna, sem skýrir mikinn hagnað þess.

 Á þessu ári, 2015, hafa reyndar ekki orðið verðhækkanir á raforku í Evrópu, en Landsvirkjun hækkar samt suma taxta sína.  Raforkuverðið í Evrópu hefur farið lækkandi síðan árið 2013, en þessa ekki gætt í verðlagningunni hérlendis, enda þessi viðmiðun út í hött, ein og sér. T.d. á orkuverð hér á skammtímamarkaði, eðli máls samkvæmt, að ráðast aðallega af stöðu miðlunarlóna og af tiltæku afli.  

Orkuverð til stórnotenda ætti að ráðast af jaðarkostnaði raforku til þeirra, þegar samningar eru gerðir, þ.e. reiknuðum orkuvinnslukostnaði í næstu virkjun á eftir virkjun fyrir stórnotandann að viðbættum flutningskostnaði. Þegar kemur að endurskoðun samninga við iðjuverin á að nota endurskoðaðan jaðarkostnað til viðmiðunar, gjarna með lækkunar- og hækkunarstuðlum eftir viðurkenndri markaðsvísitölu afurðanna. Það er miklu flóknara mál að nota upplýsingar um orkuverð til annarra sambærilegra fyrirtækja erlendis, því að þá er jafnframt nauðsynlegt að hafa upplýsingar um kostnaðarmynztur og tekjumynztur þessara fyrirtækja og fyrirtækjanna á Íslandi, þ.e. þá þarf að meta alþjóðlega samkeppnisstöðu fyrirtækjanna á Íslandi. Ef menn gera það ekki, missir Ísland aðdráttarafl sitt sem paradís endurnýjanlegrar orku.

Meðalverð til stóriðju árið 2014 með flutningskostnaði var 25,9 USD/MWh, og má þá áætla meðalverð til stóriðju frá virkjun 24 USD/MWh.  Þá var meðalverð til almennings jafnvirði 68 USD/MWh (8,9 kr/kWh).  Hlutfall þessara verða er 0,35.  Það er allt of lágt m.v. áður nefnt hlutfall jaðarkostnaðar þessara notenda frá virkjun, 0,47.  Það má skýlaust halda því fram, að almennir viðskiptavinir Landsvirkjunar greiði nú meira en eðlilega hlutdeild sína af heildarkostnaði Landsvirkjunar. Við svo búið má ekki standa. 

Jaðarkostnaður Landsvirkjunar til stóriðju er 24,4 USD/MWh, og meðalverðið er rétt undir því, svo að það er ekki of lágt.  Það er þess vegna ljóst, að orkuverð Landsvirkjunar til almennings er of hátt.  Það má hæst vera Palm=24,4/0,47=52 USD/MWh=6,8 kr/kWh og þarf þess vegna að lækka um 2,1 kr/kWh.      

Rekstrar- og viðhaldskostnaður vatnsaflsvirkjana er að jafnaði sáralítill,  af því að virkjunareigandinn á vatnsréttindin, og er árlegur rekstarkostnaður virkjunar oft talinn nema 1 % af stofnkostnaði. Meginkostnaður Landsvirkjunar er þar af leiðandi fjármagnskostnaður.  Þegar skuldir fyrirtækisins lækka, eins og gerzt hefur nánast óslitið frá gangsetningu Kárahnjúkavirkjunar, eykst að sjálfsögðu hagnaður fyrirtækisins og þar með eigið fé þess og arðgreiðslugeta.  Hins vegar er fyrirtækið ekki hætt að fjárfesta, og hluta framlegðarinnar ber að nýta í fjárfestingar og draga þar með úr lántökum.  Tal um miklar arðgreiðslur á næstu árum er þess vegna ótímabært, nema menn sjái fram á stöðnun í nýtingu sjálfbærra orkulinda Íslendinga, eins og afturhaldsöfl berjast fyrir með kjafti og klóm, og yrði slíkt líklega einsdæmi í heiminum, enda samrýmist það engan veginn þörfinni fyrir aukna verðmætasköpun landsins í erlendum gjaldeyri.    

Uppi er í þjóðfélaginu grundvallar ágreiningur um, hvernig verja beri þessu aukna fjárhagslega svigrúmi Landsvirkjunar. Hefur komið fram hugmynd frá fjármála- og efnahagsráðherra um að stofna sveiflujöfnunarsjóð fyrir arðgreiðslur frá Landsvirkjun, og er sú hugmynd góðra gjalda verð, en sterka fjárhagsstöðu ríkisfyrirtækisins Landsvirkjunar má einnig nota til að styrkja samkeppnisstöðu íslenzka þjóðfélagsins út á við með raunverðlækkun á raforku til almenningsveitna og þar með til lífskjarabóta fyrir almenning.      

Verð á raforku er samsett úr nokkrum kostnaðarþáttum, sem háðir eru eðli notkunarinnar.  Það ber að gæta sanngirni í verðlagningu til ólíkra viðskiptavina, þannig að verð til þeirra endurspegli mismunandi kostnaðarmynztur við vinnslu, flutning og dreifingu fyrir þá.  Það er t.d. engin sanngirni fólgin í því að bera saman einingarverð til blekbónda og til álvers. Blekbóndi kaupir orkuna frá ON á 5,18 kr/kWh, og með flutningi og dreifingu nær verðið upp í  13,00 kr/kWh án skatta eða 99 USD/MWh. Hlutfallið á milli neðalorkuverðs Landsvirkjunar með flutningi og þessa verðs er 25,9/99=0,26. Það er ekki óeðlilegt, því að kostnaðargreining jaðarkostnaðar gefur til kynna, að þar sé hlutfallið 20 %.   

 Víkur nú sögunni að umræddri verðhækkun Landsvirkjunar með því að skoða nánar téða forsíðufrétt.

"Rafmagnsreikningur Ölgerðarinnar, eins stærsta matvörufyrirtækis landsins, hefur hækkað um 17 % á milli ára, eða tífalt meira en almennt verðlag í landinu.  Fyrirtækið kaupir raforkuna af Fallorku, og hefur Ölgerðin fengið þær upplýsingar frá seljanda, að heildsalinn, Landsvirkjun, hafi hækkað meðalverð í skammtímasamningum um 40 %.  Það hafi óveruleg áhrif, að önnur gjöld, t.d. fastagjald og magngjald OR, hafi hækkað í samræmi við verðbólgu á þriggja mánaða fresti. 

Andri Þór Guðmundsson, forstjóri Ölgerðarinnar, segir fyrirtækið kaupa mikla orku.  Það hafi búið við þessa miklu hækkun án þess að hækka vöruverð.  Óvíst sé, hversu lengi það standi undir jafnmikilli hækkun og raun ber vitni."

Hér eru mikil fyrn á ferð í ljósi þess, að Landsvirkjun hefur svigrúm núna til umtalsverðrar orkuverðslækkunar til almenningsveitna, eins og hér hefur verið sýnt fram á.  Landsvirkjun er þess vegna hér komin út á hálan ís og kyndir undir verðbólgu á tíma, þegar næg orka ætti að vera í kerfinu, og engin augljós ástæða til að hamla raforkunotkun í landinu með verðhækkunum. 

Það var enginn hörgull á miðlunargetu lónanna í vetur, og aflið frá nýjustu virkjuninni, Búðarhálsi, 95 MW, ætti alls ekki að vera upp urið enn þá, því að af tæknilegum ástæðum frestaði ISAL "töku" 25 MW af umsömdum 70 MW þaðan.  Í hvað fara þá 50 MW, sem Landsvirkjun ætti að hafa til reiðu núna frá Búðarhálsi ? Að vera með tilburði núna til að draga úr raforkunotkun landsmanna með miklum verðhækkunum á vissum töxtum skýtur algerlega skökku við fullyrðingar talsmanna hennar, nú síðast Óla Grétars Blöndal, framkvæmdastjóra Þróunarsviðs Landsvirkjunar, um að 2,0 TWh/a (=2000 GWh/a) séu til reiðu sem ónýtt orka í kerfinu fyrir sölu til Bretlands um sæstreng. Á ársgrundvelli eru þetta 228 MW. Jafnvel niðurdráttur í gufuforðabúri Hellisheiðarvirkjunar nemur aðeins afli, sem er 18 % af þessu.  Hér rekur sig hvað á annars horn. 

Landsvirkjun hlýtur að verða að draga þessar hækkanir til baka nú strax samkvæmt fyrirmælum eiganda síns, sem berst við verðbólgu á öllum vígstöðvum.  Álagið er í lágmarki að sumarlagi, svo að nægt á aflið að vera, og snjóþungt er á hálendinu, sunnanverðu, svo að ekkert orkuleysi er fyrirsjáanlegt í vatnsorkukerfinu. Landsvirkjun ætti nú að kappkosta að selja sem mest af ótryggðri orku á lágu verði og sýna innanlandsmarkaðinum umhyggju í stað þess að eyða miklu púðri í gæluverkefni, sem skortir markaðslegar forsendur. 

Lítum nú á, hvað Bryndís Skúladóttir, hjá Samtökum iðnaðarins, hefur um hækkunarmálið að segja í Morgunblaðinu 16. júní 2015:

"Þetta snýst um fyrirtæki, sem eru í framleiðslu, en eru ekki stóriðja.  Raforkukostnaður er stór hluti af rekstrarkostnaði hjá þessum fyrirtækjum, þó að hvert og eitt sé ekki endilega stór viðskiptavinur hjá orkusölum.  Mörg eru í samkeppni við innflutning.  Sem dæmi eru þetta matvælaframleiðendur, prentfyrirtæki, plastframleiðsla, málmiðnaður og framleiðsla á vörum fyrir byggingariðnað, sjávarútvegur og matvælaiðnaður.  Við sjáum ekki haldbærar skýringar á mikilli hækkun á stuttum tíma nú um stundir."

Þess var getið, að rafmagnsreikningur Ölgerðarinnar hefði hækkað um 17 % á einu ári.  Að einhverju leyti kann það að stafa af auknu álagi, þar sem framleiðslan gengur vel, en jafnljóst er, að Landsvirkjun hagar sér nú eins og "fíll í postulínsbúð", þar sem hún er í ráðandi stöðu á markaði.  Fyrirtækin, sem nota orku hennar, eiga nú mjög í vök að verjast, þar sem greiðsluþol margra þeirra er þanið til hins ýtrasta eftir kjarasamninga, sem SA hefur gert yfir höfuðið á þeim.  Þjóðhagslega er réttast núna að nota fjárhagslegt svigrúm Landsvirkjunar til að vinna gegn verðbólgu, sem er hinn versti vágestur í boði verkalýðsfélaganna, og draga í land með allar hækkanir 2015 og lækka meðalverð frá 2014 um þá tölu, sem jafnar hlut almennings miðað við langtímasamninga um raforkusölu.

Útskýringar Landsvirkjunar til blaðamanns Morgunblaðsins, Baldurs Arnarsonar, eru ekki beysnar:

"... að aðrir framleiðendur raforku hefðu dregið úr framleiðslu, m.a. vegna viðhalds á virkjunum.  Það hefði haft áhrif á skammtímamarkað, samkvæmt lögmáli framboðs og eftirspurnar."

Þessi rök halda ekki vatni, af því að næg umframorka og -afl eiga að vera í kerfinu frá nýjustu virkjuninni.  Þar að auki ber Landsvirkjun engin skylda samkvæmt raforkulögum til að halda uppi framboði á raforku, ef einhverjir aðrir framleiðendur falla úr skaptinu.  Þá verða hinir sömu að kaupa raforku á markaðinum til að vega upp það, sem fallið hefur út, eða viðskiptavinir þeirra draga úr álaginu að sama skapi, enda eru ákvæði í stóriðjusamningunum um, að 10 % samningsbundinnar orku til álveranna og allt að 50 % til Járnblendisins sé afgangsorka, sem megi skerða með ákveðnum skilyrðum. 

Orkusamningar Landsvirkjunar við álverin kveða sem sagt á um 10 % svigrúm í þessum efnum, þ.e. 10 % umsaminnar orku er afgangsorka með skerðingarheimildum. Orkuverð til álveranna er þess vegna vegið meðalverð 90 % forgangsorku og 10 % afgangsorku. 

Það er fjarstæðukennt að halda því fram, að vegna 40 MW brottfalls hjá ON hafi Landsvirkjun einhvern rétt til að hækka verð til sinna viðskiptavina um 17 %, eins og árshækkunin er til Ölgerðarinnar, og um 4 % að jafnaði 2015, eins og Landsvirkjun spáir sjálf nú. Hér er vegið í sama knérunn, og virðast fákeppni og stærðaryfirburðir á markaði ráðandi um misnotkun á aðstöðu.

Andstæðingar orkusölu til stóriðju innanlands hafa margir fallið í þá gryfju að bera saman einingarverð orku til stóriðju og almennings. Þetta eru ósambærilegar stærðir, enda getur þetta verðhlutfall farið allt niður að 20 % án þess, að óeðlilegt geti talizt.  Þetta stafar af gríðarlegum dreifingarkostnaði frá háspenntum afhendingarstað Landsnets og að inntakstöflu notandans.  Hjá blekbónda nemur dreifingarverðið 49 % af heildarverðinu 13,0 kr/kWh. Hér hafa hins vegar sambærileg verð og sambærilegur kostnaður verið tekin til athugunar, og er niðurstaðan sú, að meðalverð Landsvirkjunar til stóriðju sé eðlilegt, en meðalverð hennar til almenningsveitna sé of hátt.    

 

Jaðarkostnaðurinn var fundinn með því að reikna vinnslukostnað í nýrri 150 MW fallvatnsvirkjun, sem hefur einvörðungu almenningsveitur sem viðskiptavini, og hins vegar vinnslukostnað í sömu virkjun, sem einvörðungu framleiðir fyrir álver. 

Til nokkurra fleiri atriða þarf einnig að taka tillit, þegar bera á saman orkuverð til ólíks álags, s.s. ólíks aflstuðuls, mismunandi flutningskostnaðar á MWh og dreifingarkostnaðar, sem álfyrirtækið ber allan kostnað af innan síns athafnasvæðis, en er tæplega helmingur af orkuverðinu til almennings án skatta. 

Forsendur jaðarkostnaðarútreikninganna eru eftirtaldar:

• Reiknað er með stofnkostnaði 150 MW virkjunar MUSD 350 og árlegum rekstrarkostnaði MUSD 3  að jafnaði yfir afskriftartímann, 40 ár.  Þessar lykilstærðir fyrir vinnslukostnað raforkunnar eru óháðar eðli álagsins.
• Uppsett afl í virkjun verður að anna toppálaginu, sem hún á að þjóna.  Álag almenningsveitna er sveiflukennt og háð tíma sólarhrings, viku og árs.  Álag álvers er mjög jafnt allan sólarhringinn allt árið um kring. Þar af leiðandi næst betri nýting á uppsetta aflgetu vél- og rafbúnaðar í virkjun, þ.e. meiri orkuvinnsla næst, en kostnaðarfjárhæð virkjunarinnar er háð uppsettri aflgetu, en orkuvinnslunni aðeins að mjög litlu leyti.
• Reiknað er með nýtingartíma toppálags almenningsveitna 5000 klst/ár og álvera 8000 klst/ár.  Nýtingartími topps, MW, merkir þá tímalengd á hverju ári, sem virkjun væri í gangi á fullum afköstum til að framleiða alla orkuna, MWh, sem notandinn þarf á að halda á einu ári. Nýtingartími álvers er um 60 % lengri en almenningsveitna. Hár nýtingartími vatnsaflsvirkjunar skiptir sköpum um arðsemi hennar, því að tekjur hennar verða í réttu hlutfalli við nýtingartímann og framleidda orku.  Vatnsaflsvirkjun og álver spila af þessum orsökum mjög vel saman og betur en t.d. jarðgufuvirkjun og álver, því að rekstrarkostnaður jarðgufuvirkjunar á hverja MWh er hærri en vatnsaflsvirkjunar og fer vaxandi á endingartímanum, ef gufuforðinn gefur eftir og aflgetan minnkar, eins og reyndin er í stærstu jarðgufuvirkjun landsins, Hellisheiðarvirkjun.  
• Höfuðmáli skiptir fyrir afkomu vatnsaflsvirkjunar, að öðru jöfnu, að framleiða sem mesta raforku á afskriftatíma sínum.  Þess vegna er mikilvægt fyrir árlegan meðalvinnslukostnað hennar á afskriftatímanum, að full nýting fjárfestingarinnar geti orðið á fyrsta ári starfrækslu hennar. Þannig háttar til, ef orkunotandi virkjunarinnar er álver, en séu notendurnir almenningsveitur, mundu þær ekki fullnýta þessa 150 MW virkjun á skemmri tíma en 10 árum.
• Vegna skemmri nýtingartíma árstopps og hægt stígandi orkunotkunar almenningsveitna verður meðalorkusala frá þessari 150 MW virkjun aðeins um 660 GWh/ár til almenningsveitna á afskriftatímanum, en aftur á móti 1200 GWh/ár, ef notandinn er álver.  Hlutfallið er 55 % og er meginástæða þess, að orkuverð til almenningsveitna verður að vera umtalsvert hærra en til álvers til að tekjur virkjunarinnar verði hinar sömu og frá álverinu. 
• Að afloknum orkusölusamningi virkjunareiganda við álverseigandann getur virkjunareigandinn gengið á fund lánastofnunar og hampað samningi til u.þ.b. 25 ára, þar sem álverið er skuldbundið til að kaupa ákveðið lágmarksmagn orku á hverju ári út samningstímabilið, t.d. 85 % af samningsbundinni orku, hvort sem það hefur þörf fyrir hana eða ekki, og er hér um að ræða forgangskröfu í þrotabú, ef eigandi álversins verður gjaldþrota á samningstímabilinu.  Þetta er ígildi afkomutryggingar fyrir virkjunina lungann úr afskriftatíma hennar. Ekkert slíkt er í boði frá almenningsveitum.  Þær geta valið um orkubirgja fyrirvaralítið á samkeppnismarkaði, og orkuþörf þeirra helzt í hendur við hagvöxtinn í landinu og getur þess vegna dregizt saman frá ári til árs, eins og dæmin sanna eftir fall fjármálakerfisins haustið 2008. Þá getur orðið offramboð orku og þar af leiðandi verðlækkun á markaði dregið úr tekjum virkjunar á afskriftatímanum. Af þessum sökum fær virkjunareigandinn að öðru jöfnu betri kjör á formi lægri vaxta á sínum lántökum til virkjunarinnar, ef hann ætlar að virkja fyrir álver, og er hér reiknað með 1,0 % vaxtamun í núvirðisreikningunum, og að þessum vaxtamun meðreiknuðum verður kostnaðarhlutfallið 50 %,sjá 1. lið að neðan: 

1. Þegar ofangreint er tekið saman, fæst nauðsynlegt orkuverð til álvers við stöðvarvegg 150 MW virkjunarinnar í þessu dæmi: Pálv = 24,4 USD/MWh, og að sama skapi nauðsynlegt orkuverð til almenningsveitna: Palm = 49,1 USD/MWh.  Hlutfall þessara tveggja kostnaðarverða er 50 %.
2. Það eru hins vegar fleiri atriði ólík hjá þessum tvenns konar orkunotendum, sem hafa áhrif á samanburð vinnslukostnaðar fyrir þá, og má þar nefna aflstuðulinn, cosfí.  Virkjunin framleiðir tvenns konar orku, raunorku, MWh, og launorku, MVArh, en getur aðeins selt raunorkuna, þó að launorkan sé nauðsynleg til að flytja orkuna til notandans.  Ef aflstuðullinn er hár, 0,98, eins og hjá álverum samkvæmt nýjum samningum við Landsnet, getur virkjunin framleitt 150 MW raunafl með rafbúnaði fyrir aðeins 153 MVA sýndarafl, en sé aflstuðullinn aðeins 0,85, eins og hjá almenningsveitum, þarf sýndaraflið 176 MVA. Stærðarmunurinn er 15 %, og rafbúnaðurinn verður þá 15 % dýrari, sem þýðir u.þ.b. 5 % sparnað í virkjunarkostnað fyrir álver.  Þar með lækkar kostnaðarhlutfallið úr 50 % í 47 %.
3. Flutningskerfið frá virkjun til kaupanda heildsöluorku þarf líka að hanna miðað við hámarksálag.  Nýting flutningskerfisins og þar með fjárfestingarinnar verður sömuleiðis lakari við orkuflutning til almenningsveitu en álvers, og það þarf að flytja meira sýndarafl til almenningsveitna en álvers. Hlutfall jaðarkostnaðarverðanna er eftir sem áður 47 %. 
4. Þegar borið er saman raforkuverð til almennings og álvers, eins og því miður er oft gert með flausturslegum hætti á hundavaði, eins og um sambærilegar stærðir væri að ræða, verður að taka tillit til dreifingarkostnaðar almenningsveitu til heimilis eða fyrirtækis.  Hann getur numið 124 % af orkuverði frá virkjun, en álverið, aftur á móti, á og rekur sína eigin dreifiveitu og ber þess vegna allan kostnað sjálft af dreifingu orkunnar frá stöðvarvegg sínum.  Öll álverin á Íslandi kaupa raforkuna á hæstu rekstrarspennu Landsnets við stöðvarvegg sinnar aðveitustöðvar, þar sem þau eiga allan rafbúnað sjálf, nema sölumælana og fjarskiptibúnað fyrir fjarmælingu og fjarstýringar.  Með því að taka tillit til kostnaðar við dreifinguna, lækkar endanlegt kostnaðarhlutfall úr 47 % í 20 %.      

 

Eins og áður greinir frá, er áhugaverðast og eðlilegast, þegar bera á saman orkuverð til iðjuvera með langtímasamning og önnur orkuverð, að taka einvörðungu orkuverðshlutann frá virkjun til skoðunar. Samkvæmt Ársskýrslu Landsvirkjunar 2014 var meðalverð til stóriðju með flutningi þá 25,9 USD/MWh, og höfundur áætlar þá meðalverðið frá virkjun 24,0 USD/MWh.  Samkvæmt sama skjali var meðalverð Landsvirkjunar í heildsölu 2014 án flutningsgjalds 4,3 kr/kWh eða 32,8 USD/MWh. Út frá hlutföllunum 20 % orku Landsvirkjunar til almenningsveitna og 80 % samkvæmt langtímasamningum, er hægt að reikna meðalverð til almenningsveitna 68 USD/MWh eða 8,9 kr/kWh. Hlutfallið 24/68=0,35 er mjög lágt m.v. hlutfall jaðarkostnaðar við orkuvinnslu fyrir notendur með svipuð álagseinkenni og hér um ræðir.  Samt er meðalverð til stóriðjunnar eðlilegt m.v. líklegan vinnslukostnað til hennar í næstu virkjun. 

Allt þetta leiðir til þeirrar niðurstöðu, að orkuverð Landsvirkjunar frá virkjun til almennings, heimila og fyrirtækja, sé orðið ósanngjarnt og óeðlilega hátt í samanburði við stóriðjuna.  Svo virðist sem fyrirtækið hafi nú einsett sér að blóðmjólka almenning, þ.e. fyrirtæki án langtímasamninga og heimilin í landinu. Fyrir þessu eru engin haldbær viðskiptaleg rök.  Samkeppni á markaðinum er ekki nægilega virk, enda markaðsstaða keppinautanna ójöfn.  Því ríkari ástæða er fyrir risann á markaðinum að sýna ábyrgðartilfinningu gagnvart neytendum. 

Varðandi orkuafhendingu til álvera ber að hafa eitt í huga, sem ekki hefur verið tekið tillit til hér, en það er samningsbundin heimild Landsvirkjunar til að skerða 10 % aflsins og 5 % orkunnar á ársgrundvelli.  Þessi sveigjanleiki er skrifaður inn í samningana til að hlífa almenningi við afl- og orkuskerðingum í bilunartilvikum og í þurrkaárum.  Landsvirkjun er þess vegna aðeins skuldbundin til að afhenda álverunum 95 % umsaminnar orku sem forgangsorku á ári, en litið er á alla orku til almenningsveitna sem forgangsorku, nema samið sé um annað, t.d.  um ótryggða orka til garðyrkjubænda og til mjölverksmiðja. Fyrir vikið getur Landsvirkjun sparað sér varaafl í kerfinu, sem nemur um 150 MW, og sleppur með minni miðlunargetu en ella. Kostnaður af þurrkaárum og bilunum hefur þannig lent á iðjuverunum, sem hafa orðið að draga úr framleiðslu sinni fyrir vikið.  Þetta hefur reyndar lent í tiltölulega mestum mæli á Járnblendiverksmiðjunni á Grundartanga, enda hlutfall afgangsorku þar af heildarorkusamningi verksmiðjunnar miklu hærra en hjá álverunum, eða allt að 50 %, en álverin hafa vissulega orðið fyrir barðinu á afl- og orkuskerðingum líka.  Fróðlegt væri að fræðast um það, hvernig þeir, sem telja meðalorkuverð til iðjuveranna allt of lágt, hafa metið þetta atriði, því að slíkan sveigjanleika má hiklaust meta til sparnaðar á fjármagnskostnaði og greitt verð álveranna fyrir forgangsorku verður í raun hærra en meðalverðið, sem Landsvirkjun gefur upp, af því að kostnaður við að að framleiða afgangsorku er miklu minni en við að framleiða forgangsorku í vatnsorkukerfi. Þessi sveigjanleiki er ekki fyrir hendi alls staðar erlendis, enda veikir óáreiðanleiki orkuafhendingar samkeppnistöðu iðjuvera á markaði.   

  Ef Landsvirkjun berðist í bökkum og rekstur hennar væri í járnum, væri þessi afstaða hennar nú skiljanleg.  Svo er hins vegar alls ekki, og má augljóslega þakka það hagstæðum viðskiptum hennar við álverin og stóriðjuna almennt, því að um 80 % orkuvinnslu Landsvirkjunar er fyrir iðjuver með langtímasamninga.  Þar af leiðandi eru hækkanir hennar nú á orkuverði í heildsölu til sölufyrirtækjanna óverjanlegar, ekki sízt með stöðu hagkerfisins í huga, nema hún ætli að gera vindmyllurnar bókhaldslega hagkvæmar, en þá þarf hún 90 USD/MWh, en fær tæplega 70 USD/MWh við stöðvarvegg fyrir orku til almennings.  Það er um 2.8 sinnum hærra hærra en fyrir orku til stóriðju að meðaltali frá Landsvirkjun, sem verður að kalla okur.  

Almenningur og fyrirtækin í landinu, sem ekki eru með langtímasamning um raforkukaup, eiga þó auðvitað alls ekki að greiða hærra raforkuverð vegna vindmyllugarða, en hver á þá að bera þær óþörfu byrðar ?  Er ekki rétt að spyrja Alþingi að því áður en anað er lengra út á þá braut ? 

Síbylja um, að nauðsyn beri til mikillar hækkunar á raforkuverði til álvera stenzt ekki út frá kostnaðargreiningu raforkukerfisins, enda er oftast vitnað í raforkuverð til álvera erlendis til að rökstyðja hækkun hér.  Þessi samanburður einn og sér við útlönd er ofeinföldun á því viðfangsefni að finna sanngjarnt verð, því að samkeppnisstaða ólíkra svæða á jörðunni er mjög misjöfn.  Þetta viðfangsefni snýst um að finna raforkuverð, sem skilar Landsvirkjun hagnaði, er ekki byrði á almenningi og skilar álverunum framlegð, sem er nokkurn veginn miðgildi framlegðar álvera á stöðum, sem Ísland er aðallega að keppa við um fjárfestingar á þessu sviði. Án slíkrar greiningar ættu menn ekki að setja á langar orðræður um lágt orkuverð til álvera á Íslandi, enda er hún svo yfirborðsleg, að óboðlegt er.  

Það þarf ekki að tíunda það, að staðsetning álvera á Íslandi þýðir í mörgum tilvikum aukið óhagræði og kostnaðarauka fyrir fjárfestinn, álverseigandann, sem þá verður að fá slíkt bætt upp með einum eða öðrum hætti.  Á Íslandi fær hann tiltölulega umhverfisvæna  raforku og þarf ekki að óttast koltvíildisskatt á hana, en hún gæti þurft að vera á lægra verði, svo að Ísland verði hlutskarpara í samkeppninni um fjárfestinguna, þegar allir kostnaðarþættir hafa verið vegnir og metnir. 

Að lokum skal minnast á eitt atriði, sem frá upphafi iðnvæðingar á Íslandi  á seinni hluta 20. aldar hefur verið Akkilesarhæll landsins, en það er veikt raforkukerfi.  Hér er átt við gæði raforkunnar, þar sem bæði er tekið tillit til afhendingaröryggis, tíðninnar og spennustöðugleika.  Fyrir aldamótin 2000 voru truflanir á orkuafhendingu til fyrsta álversins, álversins í Straumsvík, mun tíðari og langdregnari en önnur álver í hinum vestræna heimi þurftu að búa við, og lá stundum við allsherjar framleiðslustöðvun.  Enn er stofnkerfið of veikt til að geta séð fyrir jafnstöðugri spennu og tíðni og álver búa yfirleitt við erlendis.  Við staka truflun, t.d. rof á stórum kerskála, leikur stofnkerfið "á reiðiskjálfi", jarðgufuvirkjanir hrökkva upp af standinum klukkustundum saman, Byggðalínan rofnar, og tíðni og spenna rjúka upp úr öllu valdi, svo að skaðað getur rafbúnað.  Hér er verk að vinna og ein röksemdin af mörgum fyrir nauðsyn rækilegrar styrkingar stofnlínukerfisins, sem nú er komin á eindaga.   

 

 

 

       

 

 

 

 

 

 

 

 

Pí*ratar

Það er kunnara en frá þurfi að segja, að frá dögum grísku heimspekinganna og stærðfræðinganna, sem uppi voru nokkrum hundruðum ára fyrir Krists burð og voru upphafsmenn rökhyggjunnar í vestrænni menningu, hefur hlutfallið á milli ummáls hrings og þvermáls hans verið þekktur fasti og kallaður Pí.

Pí er þó óræð tala, því að það er ekki hægt að tákna hana  með heilli tölu og endanlegum fjölda aukastafa, en góð nálgun er 3,1415. Fyrirsögnin þýðir þá rúmlega þrefaldur rati, og af öllum sólarmerkjum að dæma er það ekki of í lagt um stjórnmálamennina, sem kalla sig pírata. Þeir eru líka óræðir, enda oft á tíðum eins og geimverur úr einhverjum gerviheimi tölvuleikjanna. 

Nýlega varð kapteini pí*rata á Íslandi hroðalega á í messunni, en af einhverhum ástæðum, sem þessum blekbónda er hulið sjónum, líkti hún Skagafirði við Sikiley á Ítalíu.  Heimskulegri samanburð er vart hægt að hugsa sér, en þarna átti að vera einhvers konar skírskotun til réttarfarsins á báðum stöðum.  Mann setur hljóðan, en þetta fyrirbrigði, téður kapteinn, situr á Alþingi og rífur þar iðulega stólpakjaft og hagar sér dólgslega í púlti. 

Það, sem á Skagfirðinga, aðra Norðlendinga og landsmenn alla er lagt með fíflaganginum, sem viðgengst á þjóðþinginu að hálfu allra stjórnarandstöðuflokkanna, er þyngra en tárum taki. Kapteinninn má þó eiga það, að hún hefur beðið Skagfirðinga afsökunar á téðu frumhlaupi sínu, og enginn skilur hugrenningatengslin.

Út er komin bók eftir Margréti Tryggvadóttur, Útistöður, þar sem hún lýsir eldfimu sálarástandi félaganna í flokksnefnum, sem voru forverar Pí*rataflokksins.  Þar voru rýtingar ótt og títt á lofti og félagsþroski af skornum skammti.  Téður "kapteinn" virtist hafa litið á sig sem "prímadonnu", sem sjálfkjörin væri til að þvælast út um allar koppagrundir á kostnað skattgreiðenda, m.a. á Allsherjarþing Sameinuðu þjóðanna.   

Afstöðuleysi pí*ratanna til þingmála hefur líka vakið athygli.  Hafa þeir fært fámenni þingflokksins sem skýringu á þessu undarlega og himinhrópandi skoðanaleysi á þingmálum, sem til umfjöllunar eru hverju sinni. Þeir hafa þó verið drjúgir í umræðum um fundarstjórn forseta, enda lýðræðisástin borin í merg og bein.  Fámennisútskýringin er út í hött, því að þingmönnum ber að taka afstöðu til mála sjálfir og gera upp hug sinn á einstaklingsgrundvelli, grundvelli eigin samvizku, en ekki þess, sem aðrir í þingflokkinum kunna að hafa um málið að segja.  Þetta er aumlegt yfirklór hjá þeim. Engu er líkara, en þeir upplifi sig í gagnvirkum tölvuleik, þar sem þeir setji leikreglurnar sjálfir.  Margt er nú þröngsýnt, sem á þingið er valið og víða er asklok fyrir himin, en pi*ratarnir fylla þann flokk manna, sem eru svo firrtir, að þeir lifa í gerviheimi, sem þeir halda, að sé raunheimur.   

Sama er að segja um mætingar þeirra á þingnefndafundi.  Hún er afspyrnu léleg.  Þeir virðast einfaldlega vera húðlatir við þingstörfin, enda liggja rætur píratahreyfingarinnar hjá stjórnleysingjum, sem hafa aldrei haft gáning á þingræðinu.  Að vilja fjölga í þessu liði á Alþingi er þess vegna fullkomlega óskiljanlegt, nema sem sviðsetning á grískum harmleik. Víkur nú sögunni að Pí sem leiðréttingarstuðli opinberra kostnaðaráætlana.

Gárungarnir segja, að opinberar íslenzkar kostnaðaráætlanir megi margfalda með Pí til að fá út lokakostnað.  Þetta er ekki út í hött, og það er hægt að tilfæra nýlegt og þekkt dæmi, sem styður þetta, þó að hlutfallið sé ekki nákvæmlega sá flatarmálsfræðilegi fasti Pí. Um er að ræða Hörpuna.  Áætlaður kostnaður Hörpunnar árið 2002 var ISK 9´736´000´000 eða rúmlega ISK 9,7 milljarðar (mia).  Raunverulegur kostnaður árið 2010 nam hins vegar ISK 28,0 miö, og lætur nærri, að hlutfallið sé 2,9, sem er tæplega Pí.

Þetta leiðir auðvitað hugann að stórverkefni, sem mjög hefur verið í umræðunni, en er undirorpið gríðarlegri tæknilegri og fjárhagslegri óvissu, þar sem svo langur og djúpt liggjandi sæstrengur hefur aldrei verið lagður sem strengurinn Ísland-Skotland, sem nú er verið að kanna hafsbotninn fyrir að hálfu enskra fjárfesta, að sagt er. Reka þarf þennan 1200 km langa sæstreng á jafnspennu, sem er svo há, að engin þekkt plasteinangrunarefni þola slíkt, heldur brotnar einangrunargildið fljótlega niður. Flutningstöpin minnka hratt (kvaðratískt) með rekstrarspennu, og þar af leiðandi verður rekstrarspennan mikilvæg fyrir hagkvæmnina. 

The Economist hefur birt kostnaðartöluna USD 6,0 mia með öllum tengibúnaði, en án virkjana.  Ketill Sigurjónsson, sem lætur sig orkumál miklu varða, opinberlega, og ritar mikið um þetta hugðarefni sitt á vefsetur sitt, véfengir þessa tölu og telur hana of háa. Hann gefur þar með lítið fyrir varúðarreglur um kostnaðaráætlanir, þegar mikil tæknileg óvissa á í hlut, eins og á við um sæstrenginn og fylgibúnað hans.  Dr Baldur Elíasson, verkfræðingur, er annarrar hyggju og sagði í viðtali við Morgunblaðið, 24. júní 2014, að áætlað hafi verið, að téður sæstrengur kosti USD 5,0 milljarða. "Það er, að mínu mati allt of lág tala", sagði dr Baldur, sem áætlar kostnaðinn "tvöfalda þá tölu og sennilega meira".  Þá eru menn komnir með Pí sem leiðréttingarstuðul á talnabilið, sem téður Ketill veifar, á þetta risaverkefni á íslenzkan mælikvarða, sem næmi þá einni landsframleiðslu Íslands á ári, og eru þó virkjanirnar enn ótaldar.

Fjarri fer, að allt of lágar kostnaðaráætlanir séu séríslenzkt fyrirbæri; skárra væri það.  Hér verða talin nokkur erlend dæmi, og er hlutfall lokakostnaðar og kostnaðaráætlunar sýnt með:

1. Óeruhúsið í Sidney: 14
2. Höfuðstöðvar norska seðlabankans: 4,4
3. Hiawatha járnbrautarlínan í Minneapolis: 1,9
4. Neðanjarðarlestakerfi Kaupmannahafnar: 1,5
5. Járnbrautarlínan Boston-New York-Washington: 1,3

Meðaltal þessarar upptalningar er 4,6, sem er rúmlega Pí.  Athygli vekur, að af þessum 5 stórverkefnum eru 3 járnbrautarlínur. 

Nú vill svo til, að nýlega hefur verið gerð kostnaðaráætlun um hraðlest á milli Flugstöðvar Leifs Eiríkssonar og samgöngumiðstöðvar í Vatnsmýri. Það er sem sagt áhugi fyrir þessu verkefni í vissum pólitískum kreðsum, en enginn einkaaðili hefur gefið sig fram til fjárfestingar. Verkið felur í sér lagningu tvöfaldra teina fyrir lest, sem gæti náð yfir 200 km/klst hraða, göng undir Straumsvík, sem kæmu upp í Vatnsmýri auk Lækjargötu í Hafnarfirði, við Vífilsstaði í Garðabæ og Smáranum í Kópavogi, ásamt rafmagnseimreiðum, farþegavögnum og flutningavögnum.  Hugmyndafræðin að baki er græn, þ.e. að spara jarðefnaldsneyti og minnka losun gróðurhúsalofttegunda. 

Runólfur Ágústsson hjá Ráðgjöf og verkefnastjórnun er forsprakki verkefnisins.  Eftir honum er haft baksviðs í Morgunblaðinu þann 6. júní 2015 á bls 26 við hlið leiðarans:

"Við erum að tala um að draga úr notkun á innfluttu eldsneyti og nota þess í stað rafmagn, sem er framleitt með endurnýjanlegum og umhverfisvænum hætti.  Orkunýtingin er allt önnur.  Það þykir líka merkilegt, að þessi lest verður að öllum líkindum knúin gufu, þótt óbeint sé.  Rafmagnið í lestina kemur væntanlega úr gufuaflsvirkjunum á Hellisheiði eða Reykjanesi."

Þessi röksemdafærsla fyrir hraðlest á milli Keflavíkurflugvallar og Reykjavíkur er anzi gufuleg.  Fyrir dyrum stendur rafvæðing íslenzka bílaflotans, svo að á væntanlegum afskriftatíma þessarar járnbrautalestar verður ekki sá eldsneytissparnaður, sem "Ráðgjöf og verkefnastjórnun" vill vera láta.  Umhverfisverndarhlið málsins er þess vegna léttvæg. 

Það er óvarlegt að gaspra um, hvaðan raforkan kemur til notenda frá sameiginlegu stofnkerfi.  Raforkufæðing hraðlestarinnar verður a.m.k. á tveimur stöðum til að draga úr spennufalli, t.d. inn í sitt hvorn enda.  Þegar álag eykst í Helguvík, má ætla, að orkan frá Svartsengi og Reykjanesvirkjun fari að mestu leyti þangað.  Orkan frá Hellisheiðarvirkjun fer ekki síður til Norðuráls en til Reykjavíkur.  Það er þess vegna órökstudd vænting, að lestin verði "gufuknúin", þó að gufukatlar hafi knúið fyrstu járnbrautarlestirnar.  Ef mál skipast með svo ótrúlegum hætti, að einhver fáist til að fjármagna þetta verkefni, þá verður sú lest að megninu til knúin með raforku úr fallvötnum, enda sjá vatnsorkuver fyrir um 70 % orkunnar inn á stofnkerfið.

"Við hittum alla hlutaðeigandi bæjarstjóra í maí og erum nú að kynna þetta fyrir bæjarráðunum og í einhverjum tilfellum bæjarstjórnum."

Samkvæmt þessum orðum Runólfs er undirbúningsvinna fyrir hraðlestarverkefnið á undirbúningsstigi, og þess vegna er full ástæða til að reikna út, hvort það standist lágmarks arðsemiskröfur, og það hefur þessi blekbóndi hér gert, og er útkoman falleinkunn fyrir þessa viðskiptahugmynd.  Það verður enginn fjárhagslegur ávinningur fyrir farþega slíkrar hraðlestar, en þeir spara um 20 mín ferðatíma.  Öryggi þeirra á leiðinni eykst væntanlega líka. 

Nú er verið að leggja hraðlestarteina á milli Óslóar og Stokkhólms, og þar spara menn 1,5 klst miðað við akstur í bíl.  Margir fljúga þarna á milli, og viðskiptahugmyndin er að keppa við flugið á þessari leið og bjóða upp á umhverfisvænni ferðamáta þessa leið.  

R-listinn í Reykjavík (vinstri menn og framsóknarmenn) sýndi þessu verkefni áhuga á sinni tíð og lét gera kostnaðaráætlun upp á ISK 30 milljarða á verðlagi þess tíma.  Árið 2013 var gerð ný kostnaðaráætlun af  Ráðgjöf og verkefnastjórnun, sem er þættinum Pí hærri en hin. Ný kostnaðar- og tekjuáætlun fyrir hraðlest, Vatnsmýri samgöngumiðstöð-Leifur Eiríksson flugstöð, er á þessa leið samkvæmt Greinargerð Ráðgjafar- og verkefnastjórnunar ehf til Reita hf 2013:

• Stofnkostnaður: 70-140 mia kr [vítt óvissubil]
• Árlegur rekstrarkostnaður: 1,3 mia kr [virkar lágur]
• Farþegafjöldi árið 2020: 2´130´000 [virkar hár]
• Farþegafjöldi árið 2030: 3´020´000 [virkar mjög hár]
• Tekjur árið 2020: 4,3-6,4 mia kr [2000-3000 kr/far]
• Tekjur árið 2030: 6,0-9,1 mia kr [2000-3000 kr/far]

Á þessum grundvelli er unnt að finna út, hvort téð hraðlest verður arðsöm eður ei m.v. gefnar forsendur.  Í stuttu máli er niðurstaða núvirðisreikninga blekbónda sú m.v. 20 ára afskriftatíma og 10 % innri vexti, að hraðlestin verður ekki arðsöm, þó að valið sé hagstæðasta viðmið fyrir samþykkt verkefnisins, þ.e. lágmarksstofnkostnaður og hámarkstekjur lestarinnar árið 2030. 

Árlegur kostnaður hraðlestarinnar verður á bilinu 9,7 - 18,1 mia kr.  Hugmyndin um hraðlest á Íslandi til farþegaflutninga er andvana fædd. Vegna þessarar niðurstöðu orkar eftirfarandi staðhæfing í téðu

viðtali mjög tvímælis, og virðist sett fram í blekkingarskyni gagnvart sveitarstjórnarmönnum og öðrum, sem ekki gæta sín á röngum kostnaðar- og tekjuáætlunum og loddaralegum fyllyrðingum á borð við þessa hér um téða hraðlest:

"Rekstraráætlun fyrstu 10 ára gerir ráð fyrir jákvæðri afkomu fyrirtækisins allt frá byrjun."

Spyrja verður: jákvæðri miðað við hvað ?  Alla vega ekki miðað við eðlilega arðsemiskröfu fjármagns, sem í þetta hraðlestarverkefni yrði lagt. Ástæða er til að vara stjórnvöld við að leggja skattfé borgaranna í undirbúning þessa verkefnis.  Siðferðisgrundvöllurinn um minni mengun farþega er brostinn með væntanlegri rafbílavæðingu landsins, og fjárhagsgrundvöllurinn er langt úti í buskanum.

  

Russ Roberts, hagfræðingur, hefur kannað gæði kostnaðaráætlana, sérstaklega fyrir járnbrautarlestir, og komizt að þeirri niðurstöðu, að yfirleitt eru áætlanir um fjölda farþega fjarri því að rætast, og að meðaltali verða þeir aðeins helmingur af áætluðum fjölda.  Ekki dugar að hækka verðið, því að þá fækkar þeim enn meira.  Sennilega er ofangreindur áætlaður farþegafjöldi sömu annmörkum háður og áætlanir um farþegafjölda yfirleitt.  Þá verður þessi hraðlest aldrei arðsöm, vegna þess að hún mun í framtíðinni þurfa að keppa við rafknúin ökutæki með rekstrarkostnaði u.þ.b. 1/10 af rekstrarkostnaði núverandi ökutækja, sem fara með farþega til og frá Flugstöð Leifs Eiríkssonar.

Sú er hins vegar hættan, ef Pí*ratar stjórnmálanna ná völdum í landinu, að anað verði út í eitthvert feigðarflan af þessu tagi með skattfé almennings, og ríkissjóður og sveitarsjóðir sitji þá uppi með bagga, sem numið gæti 14 miö kr á ári á meðan lestin væri í rekstri.  Það er mun verra en Harpan, enda um ferfalt dýrara verkefni að ræða. Harpan dregur þó að sér fólk og veitir ánægju, af því að hönnunin og framkvæmdin eru að sumu leyti vel heppnuð, en hæpið er, að hið sama geti átt við um hraðlest, sem veldur gríðarlegri hávaðamengun, þar sem hún fer ofanjarðar.

Það er ekki sama fyrir pyngju almennings, hvers konar stjórnmálamenn eru kosnir til valda.  Á síðasta kjörtímabili voru hreint ótrúlegir ratar í fjármálum við völd.  Þeir skildu ekki, að óhóflegar skattahækkanir sliguðu svo efnahag fjölskyldna og fyrirtækja, að óhjákvæmilegum efnahagsbata eftir mikinn hagkerfissamdrátt seinkaði um a.m.k. 2 ár.  Þeir skildu ekki vofveiflegar afleiðingar Icesave-samninganna fyrir kaupmátt á Íslandi næstu áratugina, og þeir skildu ekki afleiðingar þess fyrir hag ríkissjóðs Íslands að færa kröfuhöfum föllnu bankanna 2 af nýju bönkunum á silfurfati. 

Þessir margföldu ratar skilja ekki efnahagslögmálin og skilja ekki, hvernig verðmæti verða til.  Þeir skilja ekki, að fyrirtæki þurfa gróðahvata til að stunda verðmætasköpun af hvaða tagi sem er, og til að stunda sína starfsemi þurfa fyrirtækin fyrirsjáanlegt rekstarumhverfi og vissu fyrir því, að stjórnmálamenn muni ekki gjörbreyta rekstrarumhverfinu með einu pennastriki.  Af þessum sökum er rétt að halda margföldum rötum, pírötum og jafnaðarmönnum, sem kunna ekkert annað við völd en að jafna út eymdinni, frá völdum, og leyfa þeim að nöldra þar ofan í bringu sér.   

 

 

 

 

 

 

 

 

Hvað verður um samkeppnishæfnina ?

Í Viðskiptablaðinu 28. maí 2015 er dregin upp fremur dökk mynd af samkeppnihæfni Íslands, eins og hún er metin af viðskiptaháskóla nokkrum, IMD, sem blaðið gerir ekki grein fyrir, hvar starfar.  Samt hækkaði landið um eitt sæti og er árið 2015 í 24. sæti á meðal 61 lands, þ.e. 38 % samanburðarlandanna stendur enn sterkar að vígi en Ísland til að bæta lífsgæði þegnanna. 

Lagt er mat á 362 atriði á sviði menntunar, færni vinnuafls, framleiðni, spillingar, réttarkerfis og félagslegs aðbúnaðar. 2/3 hlutar matsins eru reistir á mælingum og tölfræðilegum gögnum, en 1/3 á mati stjórnenda í íslenzkum fyrirtækjum, svo að niðurstaðan er ekki að öllu leyti hlutlæg, því að viðhorf stjórnenda í mismunandi löndum eru ekki samræmd.

Það þarf engu að síður að vinna að því að verða á meðal 15 % beztu á þessum lista, en í þeim hópi eru Norðurlandaþjóðirnar, Noregur (7.), Danmörk (8.) og Svíþjóð (9.). Umgjörð hagkerfisins hefur dregið Ísland niður í samkeppnihæfni, en við að aflétta fjármagnshöftum, eins og nú er búið að kynna áætlun um, mun hagur strympu vænkast.  Hvaða þýðingu hefur þessi samkeppnihæfni ?

Samkeppnihæfni þjóða er mælikvarði á getu þeirra til að halda uppi hagvexti og til að auka efnisleg og óefnisleg lífsgæði íbúanna til langs tíma.  Að flestra mati er mikil samkeppnihæfni af þessu tagi æskileg, en þó ekki að allra mati, t.d. græningja, og sennilega vinstri grænna og e.t.v. pírata hérlendis. Þau eru þó utanveltu með þá sérvizku sína, því að eins og harðvítugar kjaradeilur hérlendis sýna, virðist mikill meirihluti launþega vilja mikið á sig leggja til að öðlast betri kjör, og óhætt er að fullyrða, að forsenda slíks er að bæta samkeppnihæfni landsins. Krafan um betri kjör mun halda áfram, og fjölgun ómaga á samfélaginu á hvern vinnandi mann veldur því, að algerlega er óraunhæft að stefna hérlendis að einhvers konar endimörkum vaxtar í anda græningja, og þess vegna verður mikil samkeppnihæfni viðvarandi nauðsyn.

Óhóflegar launahækkanir, þvingaðar fram í verkföllum, rýra vafalaust samkeppnihæfni starfandi fyrirtækja á Íslandi, sem annaðhvort eru í samkeppni við erlend fyrirtæki með útflutningi sínum, eða þau keppa við innfluttar vörur hingað. Ekki er að efa, að verkfallsátök og kostnaðarhækkanir hafa skaðleg áhrif á þjónustu, sem á í alþjóðlegri samkeppni, t.d. á ferðaþjónustuna. Erlendu fyrirtækin verða fyrir miklu minni, ef nokkrum, kostnaðarhækkunum af völdum launa en þau íslenzku, og eru t.d. raunlaun í BNA enn á árinu 2015 1,2 % undir launastiginu árið 2009 þrátt fyrir hagvöxt á tímabilinu. 

Á Bretlandi féll raungildi launa á hverju ári 2009-2014, sem er lengsta lækkunartímabil raungildis launa síðan á miðri 19. öld.  Árið 2014 var miðgildi launa 10 % undir hámarki sínu, sem var árið 2008.  Á Íslandi, hins vegar, hafði raungildi launa náð hámarki sínu frá 2007 á öðrum ársfjórðungi 2015, og hafði það og kaupmáttur launa aldrei verið hærra, þegar launþegar tóku sig til og heimtuðu miklu meira með afleiðingum, sem þjóðin á eftir að bíta úr nálinni með.  Kökunni verður ekki í senn haldið og hún étin. Þarna er gríðarlegur munur á aðstöðu Íslendinga annars vegar og hins vegar Breta og annarra, sem fóru illa út úr Hruninu.

  Jafnvel Þjóðverjar, sem vegna viðbrugðinnar ráðdeildarsemi sinnar, sem Íslendingar ættu að taka sér til fyrirmyndar og mundi þá vel farnast, mega búa við raunlaun, sem eru 2,4 % undir gildinu 2008.  Undantekningar um raunlaunaþróun, aðrar en Íslendingar, eru t.d. Kanadamenn og Frakkar, en miðgildi raunlauna í Frakklandi hefur hækkað um 14 % síðan 2006, sem reyndar vekur furðu m.v. bágborið ástand franska hagkerfisins og litla samkeppnihæfni. 

Í BNA hefur framleiðnin sem frálag/(unnin klst) hækkað um 12 % síðan 2006 eða um 1,5 % á ári, og atvinnuleysi var 5 % og lækkandi árið 2014.  Á Bretlandi hefur framleiðnin staðið í stað síðan 2006, og atvinnuleysið var 5 % og lækkandi árið 2014.  Í Frakklandi hefur framleiðnin aðeins hækkað um 3 % síðan 2006, en atvinnuleysið náði þar 10 % árið 2014 og var hækkandi.

Í þessum samanburðarlöndum virðist ekki vera samband á milli framleiðniþróunar og launaþróunar, sem þýðir, að fjármagnseigendur hafa hirt ávinning af framleiðniaukningu, þar sem hún hefur orðið. Á Íslandi er þessu þveröfugt farið, þ.e. öll framleiðniaukningin (að meðaltali) og meira til hefur skilað sér til launþega. 

Aftur á móti virðist raunlaunahækkun valda auknu atvinnuleysi, t.d. í Frakklandi,og við því hefur einmitt verið varað hérlendis, en launþegafélögin hafa skellt við þeim varnaðarorðum skollaeyrum, enda hefur atvinnuleysi farið minnkandi hérlendis og er nú um 3 %. Einmitt sú staðreynd á sinn þátt í kröfuhörku verkalýðsfélaganna nú og gæti komið þeim í koll.

Eitt af því, sem er öðruvísi á íslenzka vinnumarkaðinum en víðast hvar í hinum vestræna heimi, er skylduaðild flestra launþega að verkalýðsfélögum.  Það ríkir þó félagafrelsi á Íslandi samkvæmt Stjórnarskrá, sem þýðir, að einstaklingum er frjálst að stofna eða ganga í þau félög, sem þeim sýnist, og úr þeim aftur.  Hér er sameignarfyrirkomulag við lýði, sem þýðir, að félagið skyldar launþegann til að ganga í verkalýðsfélagið, og vinnuveitandinn heldur eftir af launum fyrir félagsgjöldum og alls konar sjóðagjöldum.  Þarna er brotið á þeim einstaklingum, sem ekki kæra sig um félagsaðild af þessu tagi.  Á þessu hlýtur að verða breyting nú á á 21. öldinni, og vert væri að láta Mannréttindadómstól Evrópu fjalla um prófmál af þessu tagi.

Yfirleitt hefur aðildarhlutfallið farið minnkandi erlendis, sem gefur úreldingu þessa félagslega forræðishyggjufyrirkomulags til kynna. Hugmyndin um skylduaðild er barn síns tíma og augljóslega hugarfóstur sameignarsinna, kommúnista og jafnaðarmanna.  Ef tímabilið 1960-2013 er skoðað, kemur eftirfarandi í ljós varðandi þróun aðildar fólks á vinnumarkaði að stéttarfélögum um kaup og kjör:

1. Bretland, hámark 1982 í 50 %, 2013 í 26 %
2. Þýzkaland, hámark 1992 í 36 %, 2013 í 18 %
3. Japan, hámark 1965 í 36 %, 2013 í 18 %
4. Bandaríkin, BNA, hámark 1960 í 30 %, 2013 í 11 %
5. Frakkland, hámark 1970 í 22 %, 2013 í 8 %

Raunlaunahækkun undanfarið er mest í landinu með minnsta skráða aðild að launþegasamtökum, svo að áróður verkalýðsfélaganna hérlendis um versnandi stöðu verkalýðs án aðildar að verkalýðsfélagi, stenzt ekki samanburð við útlönd. Það er hégilja, að starfsemi verkalýðsfélaga hafi grundvallaráhrif á kaupmáttinn til lengdar.  Þar ræður miklu meira lögmál framboðs og eftirspurnar og sú staðreynd, að einkaneyzla er hagvaxtarhvetjandi, og hár kaupmáttur er þess vegna þjóðhagslega hagkvæmur, ef hann er sjálfbær.  Við endurskoðun löggjafar um stéttarfélög og vinnudeilur er brýnt að banna þvingaða aðild að verkalýðsfélögum.

Í "ríkum" löndum, t.d. G7, stendur neyzla heimilanna undir 55 % (Frakkland-háskattaland-mikil ríkisumsvif) - 68 % (BNA-lágskattaland-lítil ríkisumsvif) af landsframleiðslunni. Það er þess vegna þjóðhagslega hagkvæmt, að launþegar fái væna sneið af kökunni, sem er til skiptanna, en þetta er línudans, því að þvinguð launahækkun umfram sanngjarna skiptingu á milli launamanna og fjármagnseigenda mun koma í fang launþega sem bjúgverpill.  Ef bogi greiðslugetu fyrirtækjanna er spenntur um of, munu þau draga saman seglin og fækka fólki, sem eykur ójafnræðið í þjóðfélaginu.  GINI-stuðullinn hækkar.

Á Íslandi máttu almennir launþegar vel una hlut sínum fyrir kjaradeilur 2015, því að kaupmáttur launa varð á árinu 2014 tæplega 18 % hærri en aldamótaárið 2000, sem er svipað og 2008, en hann varð hæstur árið 2007 og varð þá tæplega 20 % hærri en aldamótaárið, lækkaði í kjölfar Hruns niður í rúm 6 % yfir aldamótaárinu og er væntanlega nú þegar orðinn sá hæsti, sem um getur hérlendis.

Vísitala kaupmáttar launa segir ekki alla söguna um velferðina og tekjuskiptinguna í landinu.  Samkvæmt Hagstofunni var tekjuhæsti fimmtungur þjóðarinnar með 3,1 sinnum hærri laun en tekjulægsti fimmtungurinn árið 2014, og GINI-stuðullinn var það ár hinn lægsti, sem þekkist, eða 22,7, en var til samanburðar 29,6 árið 2009.  Það er frábær árangur stjórnvalda og atvinnulífs að ná á sama tíma sögulega hæstum kaupmætti og mestum jöfnuði og virkilegt heilbrigðismerki á íslenzka þjóðfélaginu. Á Íslandi voru þó árið 2014 13 % fólks á atvinnualdri undir lágtekjumörkum, en það er samt lægra hlutfall en annars staðar þekkist, og var þetta hlutfall t.d. 25 % í ESB að jafnaði. Þessi hlutföll taka ekki tillit til fjármagnstekna, og þess vegna er áhugavert að skoða, hvort stærri hluti landsframleiðslunnar renni til fjármagnseigenda en í öðrum löndum. Ef tekið væri tillit til fjármagnstekna, mundi jöfnuður á Íslandi hafa aukizt mun meira en að ofan greinir, þar sem fjármagnstekjur nú eru ekki svipur hjá sjón, eins og sýnt er hér að neðan.

Fyrir samkeppnihæfni fyrirtækjanna og getu þeirra til launahækkana er mikilvægt, hversu stór hluti tekna þeirra rennur til launamanna, sem ekki vinna hjá sjálfum sér, og til greiðslu launatengdra gjalda.

Magnús Júlíusson, verkfræðingur, birti um þetta mikilsverða mál áhugaverðan samanburð í Morgunblaðinu þann 6. júní 2015,"Leikur að tölum og lífskjör Íslendinga", og er niðurstaða hans sýnd hér að neðan.  Þar kemur fram samkvæmt Eurostat, Hagstofu ESB, að árið 2013 nam beinn og óbeinn launakostnaður fyrirtækja á Íslandi tæplega 60 % af tekjum þeirra, og þá hafa rúmlega 40 % verið eftir til að greiða afborganir lána, vexti, færa afskriftir fastafjármuna, greiða eigendum arð og færa annan hagnað sem eigið fé, greiða einyrkjum og öðrum starfandi eigendum laun og að greiða skatta og skyldur til sveitarsjóða og ríkissjóðs. Aðeins í tveimur löndum Evrópu er þetta hlutfall hærra, í Danmörku og í Sviss, og þykja þau bæði vera dýr. Í báðum þessum löndum er framleiðnin meiri en á Íslandi, sem vekur ugg um sjálfbærni hárra nafnlaunahækkana 2015, sem vafalaust hafa hleypt Íslandi upp fyrir Danmörku og jafnvel upp í toppsætið á þessum lista árið 2015: 

Launakostnaður sem hlutfall af tekjum fyrirtækja 2013:

 

1. Danmörk:      61,0 %
2. Ísland:       58,6 %
3. Finnland:     58,1 %
4. Svíþjóð:      54,2 %
5. ESB:          53,5 %
6. Evru-lönd:    53,3 %
7. Noregur:      50,4 %
8. Írland:       45,1 %
9. Grikkland:    36,9 %

Fullvíst má telja, að Seðlabankinn muni á árabilinu 2015-2017 hækka stýrivextina, e.t.v. um 5 %, til að hamla gegn verðlagsáhrifum aukinnar eftirspurnar. Jafnvíst er talið, að hann hefði verið í færum til að lækka stýrivextina, ef launþegar hefðu sýnt þá hófsemi og biðlund að semja um launahækkanir á bili, sem Seðlabankinn taldi ekki mundu raska stöðugleika. Það verður tilfinnanlegt fyrir mörg fyrirtæki, mun ásamt launahækkunum ríða sumum að fullu og neyða önnur til að draga saman seglin til að ná endum saman, og þar sem samkeppni er takmörkuð, sem því miður er Akkilesarhæll íslenzka hagkerfisins, verður reynt að bjarga sér með verðhækkun á afurðum fyrirtækjanna, vörum og þjónustu. 

Einn er sá hópur manna, sem verst fór út úr Hruninu og hefur alls ekki náð á sér strik, eins og launþegarnir.  Sumir í þessum hópi fjárfesta munu hagnast á því ástandi, sem íslenzka hagkerfið nú siglir inn í, en ekki allir. 

Svartagallsrausarar á við Gunnar Smára Egilsson og aðrir boðendur bölmóðs hérlendis, sem ala á óánægju og einkum öfund á meðal almennings og halda því fram, þvert á tölfræðilegar staðreyndir, en berja samt hausnum við steininn og reyna að telja fólki trú um, að á Íslandi sé miður gott að búa, að íslenzk alþýða hafi borið byrðarnar fyrir fyrirtækin og að ráðamenn beri ekki skynbragð á kjör almennings.  Verður nú vitnað orðrétt í niðurlag téðrar Morgunblaðsgreinar Magnúsar Júlíussonar um þetta efni:

"Raunveruleikinn er sá, að íslenzkir launamenn eru að jafna sig efnahagslega eftir hrunið, og eftir síðustu kjarasamninga er full ástæða til að ætla, að lífskjör á Íslandi verði betri fyrir þorra almennings en þau voru árið 2007. 

Jafnframt fá íslenzkir launþegar stærri sneið af landsframleiðslunni til sín en launþegar í nær öllum öðrum löndum Evrópu. 

Hitt er annað mál, að fjármagnseigendur hafa ekki náð sama flugi og árið 2007.  Um eitt er hægt að vera sammála Gunnari [Smára Egilssyni-Innsk. BJo] - íslenzkir fjármagnseigendur hafa það skítt á Íslandi í dag, ef miðað er við árið 2007.  Kannski er hann að skrifa til þeirra ?"

Hér að neðan er yfirlit um fjármagnstekjur á Íslandi 2000-2013:

 

• Ár 2000:  94,3 mia kr
• Ár 2001: 103,0 mia kr
• Ár 2002: 100,6 mia kr
• Ár 2003: 130,7 mia kr
• Ár 2004: 150,1 mia kr
• Ár 2005: 229,0 mia kr
• Ár 2006: 284,9 mia kr
• Ár 2007: 413,5 mia kr
• Ár 2008: 287,6 mia kr
• Ár 2009: 186,2 mia kr
• Ár 2010:  89,9 mia kr
• Ár 2011:  80,7 mia kr
• Ár 2012:  85,0 mia kr
• Ár 2013:  95,2 mia kr

Á tímabilinu 2007-2013 lækkuðu fjármagnstekjur landsmanna um 318 mia kr, og átti þetta fall meginþáttinn í falli heildarráðstöfunartekna eftir skatt um tæplega 400 mia kr á sama tímabili, reiknað á föstu verðlagi, og nam lækkun fjármagnstekna um 78 % af lækkun heildarráðstöfunartekna, en um 22 % stöfuðu af hærri skattheimtu, meira atvinnuleysi, minni atvinnuþátttöku (fækkun á vinnumarkaði) og styttri vinnutíma. 

Bóluhagkerfið og sprenging þess er meginskýringin á samdrætti heildarráðstöfunartekna, en kaupmáttur hverrar vinnustundar hafði hins vegar fyllilega skilað sér til launþega, er vinnudeilur hófust fyrir alvöru árið 2015.  Þessi mikli ávinningur launþeganna frá Hruni er hins vegar núna í uppnámi vegna óbilgjarnra launakrafna, sem taka ekkert mið af efnahagslegum stöðugleika, en eru kannski vonlaus tilraun til að láta vinnuveitendur bæta upp tap heildarráðstöfunartekna, sem hér hefur verið gert að umtalsefni, en slíkri tilraunastarfsemi má jafna við leik skessanna með fjöregg þjóðarinnar, sem er handan heilbrigðrar skynsemi, og sumir telja af annarlegum rótum runninn. 

Í tengslum við gerð kjarasamninga hefur ríkisstjórnin boðað nokkrar aðgerðir, t.d.:

• Tekjuskattslækkun:              16 mia kr á ári
• Niðurfelling tolla á fatnað:     2 mia kr á ári
• Félagslegt húsnæði:              5 mia kr
• _______________________________________________
• Alls                            23 mia kr

Launahækkanir til ríkisstarfsmanna eru taldar geta kostað ríkissjóð 51 mia kr á ári við lok samningstímans.  Hér er um að ræða heildarkostnað ríkissjóðs vegna kjarasamninga a.m.k. 74 mia kr, sem er svipuð upphæð og árlegar vaxtagreiðslur ríkissjóðs fyrir jákvæð áhrif afnáms fjármagnshaftanna.HINGAÐ

Hins vegar mun aukin neyzla vegna launahækkana  og lægri skattheimtu skila sér að nokkru leyti í ríkissjóð til baka.  Nú hefur verið boðuð skattheimta á slitabú föllnu bankanna, sem ganga á til lækkunar á skuldum ríkissjóðs.  Slíkt mun draga úr vaxtabyrðinni.

Það er hugsanlegt, að heildartekjuaukning ríkissjóðs muni jafna út tekjutapið og auknu útgjöldin, og slíkt er reyndar nauðsynlegt fyrir jafnvægi í ríkisbúskapinum.  Hins vegar er stöðugleika hagkerfisins ógnað, þar sem spáð er yfir 6 % verðbólgu árið 2017 og minnkandi hagvexti niður fyrir 2 % sama ár.  Erlendar fjárfestingar í landinu munu vonandi bjarga gjaldeyrisjöfnuðinum, því að hrynji hann, hrynur krónan.  Allt er nú í hers höndum. 

 

 

  

       

      

 

 

Snilldarsnykur af áformum

Allir vildu Lilju kveðið hafa, var skrifað um vel ígrundað og vel ort íslenzkt trúarkvæði í kaþólskum sið, en ekki um Lilju Mósesdóttur með sinn boðskap um útgönguskatt á gjaldeyri frá Íslandi eftir losun hafta.

Nú hefur verið kynnt til sögunnar afreksverk, þar sem framkvæmdahópur undir leiðsögn stýrihóps, sem fjármála- og efnahagsráðherra Íslands fer fyrir, hefur, með vandaðri og hnitmiðaðri undirbúningsvinnu, fundið ágæta lausn á afar flóknu viðfangsefni, sem er afnám fjármagnshafta með hámarks ávinningi og lágmarksáhættu fyrir íslenzka ríkið, en ríkisstjórn Geirs Hilmars Haarde setti höftin á í neyð fyrir tæplega 7 árum.

Það er hárrétt, sem formaður Sjálfstæðisflokksins hefur sagt á þessum tímamótum nú, að losun fjármagnshaftanna varðar veginn í framfarasókn þjóðarinnar til bættra lífskjara.  Nægir að benda á þróun vaxtabyrði ríkissjóðs í þessum efnum, sem nú eru tæplega 80 milljarðar kr á ári.  Ef skuldir ríkissjóðs verða lækkaðar um 30 % með fé, sem ríkissjóði mun áskotnast við uppgjör slitabúa föllnu bankanna og tengdum aðgerðum, sem nú er í sjónmáli, þá mun vaxtabyrði ríkissjóðs lækka um hér um bil 30 milljarða kr á ári, því að væntanlega verður reynt að greiða fyrst upp óhagstæðustu lánin.  Þessi gjörningur mun bjarga fjárhag ríkissjóðs yfir núllið, sem gæti orðið fyrir útgjaldaaukningu og tekjutapi upp á 70 milljarða kr á ári vegna kjarasamninganna 2015, en mun fá það, sem upp á vantar, til baka í auknum skatttekjum vegna hærri launa, aukinnar neyzlu og fjárfestinga. 

Ríkisstjórn Samfylkingar og Vinstri hreyfingarinnar græns framboðs gerði ekkert til að losa um höftin, enda hafði hún hvorki vilja né getu til þess.  Vinstri flokkar eru haftaflokkar í eðli sínu, af því að með höftum hafa stjórnmálaflokkar meiri stjórn á þegnunum, geta deilt og drottnað, sem eru ær og kýr vinstri flokkkanna, og geta ráðið því í smáatriðum, hverjir fá að nota gjaldeyri og í hvað. 

Þetta telja vinstri menn og hafa alltaf talið, að ríkið eigi að ráðskast með, en borgaralega sinnað fólk telur slíka fjármagnsflutninga einkaaðila vera utan ráðsmennskusviðs ríkisvaldsins.  Þarna er grundvallarmunur á stjórnmálaflokkunum, sem standa að núverandi ríkisstjórn og hinna, sem stóðu að fyrri ríkisstjórn.

Varðandi getu núverandi stjórnarandstöðu til að móta og þróa lausn á viðfangsefninu, "Losun 7 ára gamalla fjármagnshafta á Íslandi", sem væri ekki síðri en sú farsæla lausn, sem nú hefur verið kynnt til sögunnar, er það að segja, að það eru minni líkur á, að hún gæti það en eru á, að hyskinn og áhugalaus nemandi standi sig betur á prófi en metnaðarfullur afburðanemandi.

Til að styðja þetta er rétt að rifja upp nokkra gjörninga vinstri stjórnarinnar, sem fjármagni tengjast. 

Á vegum þeirrar ríkisstjórnar var gerður samningur við Breta og Hollendinga um, að íslenzkir skattborgarar skyldu gangast í ábyrgð fyrir greiðslum á skuldum útibúa hins fallna Landsbanka í Bretlandi og Hollandi.  Talið er, að með umsömdum vaxtagreiðslum hefði þetta ekki orðið undir 300 mia kr myllusteinn um háls skattgreiðenda á Íslandi.  Þetta fékk vinstri stjórnin þingmenn sína til að samþykkja í a.m.k. tvígang, en jafnoft var hún gerð afturreka í þjóðaratkvæðagreiðslu. "Back to the drawing desk", en aldrei fann hún viðunandi lausn á þessu viðfangsefni fyrir íslenzku þjóðina, heldur réð þjónkun við fjármagnseigendur og stjórnendur Evrópusambandsins, ESB öllum hennar gerðum.  Ríkisstjórninni, þeirri, þótti meira virði að fá fram lausn, sem væri þóknanleg herrunum í Berlaymont en hagfelld íslenzku þjóðinni. 

Annað dæmi er afhending vinstri stjórnarinnar á eignarhaldi Aríon-banka og Íslandsbanka til kröfuhafa föllnu bankanna. Þetta var bæði löglaus og siðlaus gjörningur. Nýju bankarnir voru samkvæmt Neyðarlögunum ríkisbankar, en af einskærri þjónkun við kröfuhafa föllnu bankanna var þeim afhent eignarhaldið á silfurfati, og hagsmunir íslenzka ríkissjóðsins þar með fyrir borð bornir.  Þessir bankar hafa frá 2009 skilað tæplega 400 mia kr hagnaði til eigenda sinna, sem ríkið að mestu hefur orðið af.  Ætla má, að markaðsvirði þessara banka geti verið um 500 mia kr, svo að vinstri stjórnin hlunnfór skattborgarana þarna með einu pennastriki hugsanlega um 900 mia kr m.v. stöðuna 2015. Það er broslegt að gefa til kynna, að slíkt fólk hefði verið þess umkomið að finna jafngóða lausn á jafnflóknu viðfangsefni og losun gjaldeyrishafta á Íslandi 2015.

Af fréttum að dæma ætla slitabúin bráðlega að selja sinn hlut í téðum bönkum, og hefur á vegum núverandi ríkisstjórnar hlutur ríkissjóðs verið réttur nokkuð, með því að hann fær hluta af söluandvirði umfram ákveðna upphæð, en hverjum dettur eiginlega í hug, að þeir, sem alltaf kiknuðu í hnjáliðunum 2009-2013, hefðu haft þrek til að standa í lappirnar árið 2015, eins og núverandi ríkisstjórn hefur gert ?

Árni Páll Árnason, formaður Samfylkingar, gefur í skyn í viðtölum nú, að Samfylkingin hafi verið með svipuð áform uppi og núverandi ríkisstjórn hefur nú opinberað. Ekkert getur verið fjær sanni, því að ÁPÁ fullyrti hvað eftir annað af fádæma grunnhyggni, að ekki yrði hægt að losa um höftin án þess að ganga í ESB. Þessi innistæðulausi og digurbarkalegi talsmáti nú minnir aðeins á söguna í Njálu um Björn að baki Kára.  Björn, þessi, hafði uppi digurbarkalegar lýsingar af framgöngu sinni við hlið kappans Kára Sölmundarsonar eftir bardagann, en sannleikurinn var sá, að hann var vitagagnslaus í bardaga og verri en enginn.

Umgengni ráðherra vinstri stjórnarinnar um ríkissjóð er rétt lýst með nýlegu dæmi af fyrrverandi menntamálaráðherra, Katrínu Jakobsdóttur, en hún hækkaði árið 2009 árlegar fjárhagsskuldbindingar ríkissjóðs gagnvart Lánasjóði íslenzkra námsmanna um 20 % án þess að gera nokkra þarfagreiningu á undan.  Hún hefur viðurkennt þessi afleitu vinnubrögð og slæmu umgengni við almannafé, en í forstokkun sinni og stærilæti kallar hún þessi forkastanlegu vinnubrögð "heilbrigða skynsemi". 

Það var nákvæmlega ekkert heilbrigt við hana né aðra ráðherra vinstri stjórnarinnar, og framganga þeirra gegn þjóðarhagsmunum 2009-2013 ásamt yfirleitt slæmum og óvönduðum vinnubrögðum sýnir, svo að ekki verður um villzt, að þeir hefðu aldrei megnað að ná viðlíka góðum áfanga við losun gjaldeyrishaftanna og ríkisstjórn Sigmundar Davíðs Gunnlaugssonar hefur nú náð.   

   

 

  

 

Sjávarútvegur undir hæl stjórnmálamanna

Miðin umhverfis Ísland eru gullkista, og þar af leiðandi hafa ríkir hagsmunir lengi togazt á um afnot þeirra og afrakstur.  Erlendar þjóðir tóku að nýta sér þessi mið, þegar tæknin leyfði og þær höfðu bolmagn til; fyrst fyrir alvöru á ensku öldinni, þeirri fimmtándu, eins og dr Björn Þorsteinsson, sagnfræðingur og kennari (kenndi blekbónda þessum setningafræði til Landsprófs með einstaklega áhugaverðum og eftirminnilegum hætti), en Íslendingar urðu hins vegar ekki áberandi á Íslandsmiðum, nema sem strandveiðimenn, fyrr en vélbátaútgerðin hófst hérlendis í lok 19. aldar. Hún hafði byltingarkennd áhrif á atvinnuhætti og afkomuna við sjávarsíðuna. 

Má hiklaust halda því fram, að téð gullkista og nýting hennar, ásamt flutningi eigin mála landsmanna til Stjórnarráðs í Reykjavík frá Kanselíi og Rentukammeri í Kaupmannahöfn árið 1904, hafi verið mikilvægustu áhrifavaldar þess að breyta fátækustu þjóð Evrópu að efnislegum gæðum í eina af ríkustu þjóðum Evrópu á tæpri öld.

Hagsmunaárekstrar hafa mestalla Íslandssöguna ríkt á milli sjávarnytja og landnytja. Réði þar miklu, hversu landeigendur (stórbændur) voru öflugir á Alþingi og fastheldnir á sín vinnuhjú.  Lögin um Einokunarverzlun Danakonungs bera þetta með sér, því að með þeim var í raun innheimtur "auðlindaskattur" af sjávarútveginum, því að hann var miklu arðsamari en landbúnaðurinn. Ef frá eru skildar Innréttingar Skúla Magnússonar, landfógeta, í Reykjavík, sem áttu að koma iðnaði á legg, en lognuðust út af, var vart öðrum atvinnugreinum til að dreifa, þó að nokkur fosfor og brennisteinsvinnsla ætti sér stað til útflutnings um hríð og voru í háu verði, þegar kóngar þurftu skotföng.  

Í konunglegum verðskrám Danakóngs var fiskur verðlagður langt undir heimsmarkaðsverði, en landbúnaðarafurðir talvert yfir sínu heimsmarkaðsverði.  Konungur, sem keypti allar afurðirnar beint eða óbeint, stundaði þarna millifærslur á fé frá útgerðarmönnum til bænda.  Í þá tíð voru líklega 90 % ábúenda jarða leiguliðar, svo að millifærsluféð, andvirði "auðlindaskattsins", rann til fárra jarðeigenda, kirkju, kóngs og nokkurra valdaætta í landinu. Þó að nokkrum réttlausum þurrabúðarmönnum væri til að dreifa, var nánast engin þéttbýlismyndun við ströndina, svo að öreigastétt var þar ekki fyrir hendi, en hreppsómögum komið fyrir á "betri" bæjum.

Núverandi veiðileyfagjald minnir að því leyti á þennan gamla "auðlindaskatt", að það á að klófesta "auðlindarentuna" í sjávarútveginum, þó að hún hafi aldrei fundizt þar. Tekjur af veiðileyfagjöldunum renna í ríkissjóð, sem Alþingi ákvarðar á hverju ári gríðarlegar millifærslur úr. Í þessari grein verður lögð til gerbreyting á þessum "auðlindaskatti", því að núverandi kerfi er ótækt.  

Í þessu millifærslukerfi einokunartímans fólst í raun og veru ofurskattlagning konungs á sjávarútveginn, sem eyðilagði fjárhagslegan hvata til að sækja sjóinn, þannig að heildargjaldeyristekjur landsins, "kakan", stórminnkaði fyrir vikið, svo að Íslendingar sultu hálfu og heilu hungri, þó að gjöful fiskimið væru innan seilingar. Þessi ofurskattlagning á útvegsmenn seinkaði viðreisn efnahags landsins. Þróun atvinnuhátta við fiskveiðar og iðnvæðingin sjálf fóru hjá garði Íslendinga lengi vel, þó að skilyrði væru góð að mörgu leyti til að hagnýta hér tækniþróunina. Hvers vegna Kansellí og Rentukammer létu þetta helsi á atvinnuþróun landsmanna viðgangast, er spurning fyrir sagnfræðingana, en Jón Sigurðsson, forseti, reiknaði tapið, sem af þessu hlauzt ásamt öðru, til að sýna fram á, að Danir væru í skuld við Íslendinga, en ekki öfugt, um miðja 19. öld.

Það hefur eimt af þessari mismunun stjórnvalda á atvinnuvegunum allar götur síðan.  Framan af 20. öldinni bar þó sjávarútvegur uppi efnahagslega viðreisn landsins sem aðalútflutningsgreinin, en gengisskráningunni var jafnan hagað þannig, að afkoma hans sjálfs var á heljarþröminni, og bæjarútgerðir yfirtóku í sumum tilvikum útgerðir, sem lögðu upp laupana á 20. öld fram að 9. áratuginum af fjárhagslegum ástæðum, þó að nægur væri fiskurinn í sjónum.  

Fiskimiðin voru fram á 20. öld almenningur, sem allir máttu nýta, sem vildu og gátu, og af hvaða ríkisfangi, sem var. Erlendu sjómennirnir á Íslandsmiðum voru aðallega frá Englandi, Hollandi og Frakklandi.Það má rekja landhelgisdeilur við útlendinga allt aftur til ensku aldarinnar. Veiðitækninni fleygði fram á 20. öld og bráðlega varð landsmönnum ljóst, að erlendir botnvörpungar að veiðum uppi í landsteinum voru miðunum og þar með hagsmunum landsmanna skaðlegir.  Fæddist þá sú hugðun, að útlend fiskveiðiskip ættu ekki að eiga rétt á nýtingu þessa almennings umhverfis landið fremur en á nýtingu almennings, t.d. beitarlands á afrétti, á landinu sjálfu.  Hófst þá sjálfstæðisbarátta þjóðarinnar hin síðari, sem krystallaðist í nokkrum ákvörðunum Alþingis og framkvæmdum ríkisstjórna um staðsetningu landhelgislína í 3 sjómílur frá fjöruborði,  í 4 sjómílur frá yztu töngum, þaðan í 12 sjómílur, 50 sjómílur og að lokum í 200 sjómílur.  Öllum þessum áföngum fylgdu átök við þjóðir, sem stunduðu frjálsar veiðar á þessum miðum, og harðvítugust og langdregnust urðu átökin við Breta.  Í þessum átökum mótaðist hin djúpstæða tilfinning þjóðarinnar fyrir eignarrétti sínum á fiskimiðunum innan fiskveiðilögsögu Íslands. Í sumra huga er baráttan gegn aðild Íslands að ESB framhald af landhelgisdeilunum, af því að framkvæmdastjórn ESB mundi öðlast yfirráðarétt yfir fiskveiðilögsögu Íslands, eins og annarra aðildarríkja með stranslengju, ef Ísland gengi í ESB, eins og berlega kom fram í marz 2011 í viðskiptum íslenzku sendinefndarinnar í Brussel við samninganefnd ESB. 

Þessi hugmynd um þjóðareign á fiskimiðunum var síðar leidd í lög, en eftir stendur sem áður, að fiskimiðin eru almenningur, sem allir landsmenn eiga rétt á að nýta, en útlendingar ekki. Þessi almenni nýtingarréttur er háður takmörkunum ríkisvaldsins í almannaþágu, eftir að veiðigeta veiðiflotans tók að ógna nytjastofnunum. Það er varla meiningin að breyta þessu, þó að auðlindaákvæði verði sett í Stjórnarskrá, því að breyting væri líkleg til að opna fyrir þjóðnýtingu miðanna, sem auðvitað mundi gerbreyta íslenzkum sjávarútvegi til hins verra og færa okkur ríkisbúskap með allri sinni yfirbyggingu, lélegri skilvirkni og illri umgengni um miðin.

Þessi íslenzka hugmynd um þjóðareign miðanna við Ísland gengur á hinn bóginn algerlega í berhögg við Evrópuréttinn, sem stofnanir Evrópusambandsins, ESB, hafa mótað, því að samkvæmt honum fara framkvæmdastjórn og ráðherraráð ESB með stjórnun á nýtingu miða í lögsögu aðildarlandanna, sem þá er sameiginleg fiskveiðilögsaga ESB, sem þau eiga öll rétt á að nýta samkvæmt ákvörðun stofnana ESB. Vegna þess að þjóðareign á miðunum og Evrópurétturinn fara engan veginn saman, þá stöðvaði ESB aðildarviðræður Íslendinga í marz 2011. Þeim var raunar sjálfhætt, eftir að fulltrúar ESB höfðu rýnt sjávarútvegsstefnu Íslands og samið skýrslu um frávik á milli hennar og Evrópuréttarins, en birting var ekki leyfð, af því að ESB ætlaði að þæfa málið, þar til íslenzka samninganefndin féllist á skilyrði sambandsins. Þrátt fyrir þetta frávik ganga kratar, sem helzt vilja inngöngu Íslands í ESB, lengra en efni standa til við túlkun fiskveiðistjórnunarlaganna og leggja þjóðareign að jöfnu við ríkiseign, sem er lögfræðilega alrangt. Kratar eru þar sem endranær ósamkvæmir sjálfum sér.  Það er þó "system í galskapet", því að hið yfirþjóðlega vald í Brussel hefur yfirtekið vald hverrar þjóðar og raunverulega ríkisvætt miðin í þágu ríkjasambandsins, sem stefnir á sambandsríki.    

Fiskifræði og hafrannsóknum óx smám saman fiskur um hrygg fram eftir 20. öldinni, enda áttu í hlut hérlendir vísindamenn á heimsmælikvarða, t.d. Bjarni Sæmundsson, og á 8. áratuginum var mönnum orðið ljóst, að afkastageta fiskveiðiflotans var orðin meiri en afrakstursgeta stofnanna gat staðið undir, enda fór veiðin minnkandi, jafnvel eftir að útlendum fiskiskipum var meinaður aðgangur að landhelginni til veiða.  Talsverður ágreiningur er enn þann dag í dag um gæði veiðiráðgjafar Hafrannsóknarstofnunar, og telja flestir gagnrýnendurnir hana vera of varfærna, enda "fullur sjór af fiski", svo að vandræði eru af þorski sem meðafla, þar sem hann ekki var áður. Þekkingin á lífríki hafsins er annmörkum háð, en fer þó vaxandi.  Það er gríðarlega mikilvægt fyrir Íslendinga sem fiskveiðiþjóð að hafa traustan vísindalegan grunn undir fiskveiðiráðgjöfinni og að reisa nýtingu lífríkis sjávar, frá rækjum til hvala, á slíkri ráðgjöf.  Þess vegna er brýnt að efla fjárhagslegan bakhjarl Hafrannsóknarstofnunar og annarrar vísindastarfsemi á þessu sviði frá núverandi stöðu, en hún líður af fjárhagslegu svelti ríkissjóðs.  

Stærsti hagsmunaaðili vísindalega traustrar ráðgjafar eru útgerðirnar, og þess vegna má réttlæta sjóðmyndun úr veiðigjöldum, sem veitt yrði úr m.a. til fjárfestinga á vegum Hafrannsóknarstofnunar og nýsköpunar á hennar vegum og annarra, eins og síðar í þessum pistli verður lagt til. 

Eru oft ekki spöruð stóru orðin í garð starfsmanna Hafrannsóknarstofnunar um, að ráðgjöf hennar sé allt of varfærin og að sjómenn, útgerðir og þjóðin öll verði árlega af miklum tekjum af þessum orsökum og þá bent á mikla staðbundna fiskigengd. Blekbóndi er öndverðrar skoðunar og telur, að starfsmenn Hafrannsóknarstofnunar eigi sinn þátt í velgengni íslenzkra útgerða síðast liðinn aldarfjórðung, og um þessa gagnrýni er hægt að færa tvennt til.  Hafrannsóknarstofnun er sett undir gæðaeftirlit Alþjóða hafrannsóknarráðsins og hefur hlotið hól þaðan.  Annar grunnur undir fiskveiðiráðgjöfina hérlendis nyti ekki alþjóðlegrar viðurkenningar og kemur þess vegna ekki til greina.  Hins vegar líður Hafrannsóknarstofnun fyrir fjársvelti, sem brýnt er að bæta úr og hér er gerð tillaga um. Nú hillir undir verulegan ávinning fyrir lífríki sjávar af fiskveiðistjórnunarkerfinu í íslenzku lögsögunni.  Við auknar aflaheimildir er það réttlætissjónarmið, að úppbótaraflaheimildir gangi að megninu til þeirra, sem áttu aflahlutdeildir, þegar skerðingar fóru fram, og stunda enn útgerð.  

Á 8. áratug 20. aldar blasti við, að takmarka yrði veiðar á nytjastofnum Íslandsmiða til að vernda þá gegn ofveiði, og voru ýmsar leiðir reyndar. Árið 1975 var fyrst settur kvóti á síld.  Árið 1983 var ákveðið að takmarka veiðarnar með ítölu á almenninginn, nytjastofna Íslandsmiða, eins og Alþingi hafði reyndar ákveðið, þegar landið var fullnumið og ofbeit á almenningum upp til heiða blasti við.  Var þá hverri jörð úthlutaður "kvóti", sem var sá fjöldi fjár, sem hver ábúandi á jörð mátti reka á fjall, ítalan.  Slíkur kvóti gat gengið kaupum og sölum í þá daga, svo að þessi réttur nær aftur til Grágásar.  Ekki fylgir þó sögunni, hvernig ítalan var upphaflega ákvörðuð, en það hefur reynzt verða ágreiningsefni við fiskveiðistjórnunina nú á dögum, og hefur vafalaust verið á sinni tíð um sauðfé og hross, en meginreglan núna er að miða við meðalaflahlutdeild síðustu þriggja ára fyrir kvótasetningu, og má telja slíkt sanngjarnt, eins og hér á eftir verður rökstutt með vísun til prófessors Hannesar Hólmsteins Gissurarsonar. 

Altækt kvótakerfi hefur verið við lýði í íslenzkum sjávarútvegi frá 1990.  Það má minna á, vegna alls kyns útúrborulegra aðdróttana, að Sjálfstæðisflokkurinn var þá ekki við völd í sjávarútvegsráðuneytinu.  Það var engin meðvituð stefnumörkun í reykfylltum bakherbergjum, eins og fólki, hallt undir samsæriskenningar, hættir til að halda fram, sem lá að baki innleiðingu kvótakerfisins, og á tímabilinu 1970-1990, þegar núverandi kerfi þróaðist sem þjóðhagslega hagkvæmasta stjórnkerfi fiskveiðanna, var ekki verið að hrinda í framkvæmd neinum fræðikenningum um stjórnun fiskveiða.  Miklu fremur má segja, að stjórnmálamenn og hagsmunaaðilar hafi þreifað sig áfram í tilraunaskyni frá síldarkvóta 1975 til frjáls framsals 1990 í ágreiningi innan sjávarútvegsins, á Alþingi og á meðal þjóðarinnar.  Nú hefur kerfið sannað sig í aldarfjórðung og þeir tveir íslenzku hagfræðingar, sem sérhæft hafa sig í fiskihagfræði, prófessorarnir Ragnar Árnason og Rögnvaldur Hannesson, voru hafðir með í ráðum síðasta kastið og lögðu gott til.  Hafa þessir og fleiri fræðimenn sýnt fram á, að til að hámarka afrakstur takmarkaðra sjávarauðlinda með sjálfbærum hætti sé íslenzka kvótakerfið bæði hagkvæmara og réttlátara en önnur þekkt kerfi. Það er gríðarlega mikilvægt fyrir íslenzku þjóðina að taka þessa niðurstöðu fræðimannanna með sér í farteskið, þegar hún gerir upp hug sinn til þess, hvernig hún sjálf fær mestan arð af auðlindinni.

Það voru of margir, sem sóttu sjóinn með afkastamiklum tækjum, til að takmörkuð auðlind gæti staðið undir slíkri sókn, og sóknarkostnaður var orðinn hærri en aflatekjur.  Sjávarútvegurinn var rekinn með tapi, og það gekk á með stanzlausum gengisfellingum, sem voru skammgóður vermir, því að engar kerfisbreytingar fóru fram. 

Uppstokkun stjórnkerfis fiskveiða var þá orðin þjóðarnauðsyn, hvað sem kverúlantar segja nú í eftirtíð, þegar afkoman hefur öll snúizt til betri vegar. Þeir, sem þurftu að hætta veiðum, af því að fækka þurfti skipum, voru ekki hraktir út úr greininni, eins og gerist t.d. með uppboðsleið eða fyrningu aflahlutdeilda, heldur voru þeir keyptir út úr henni á markaðslegum forsendum.  Enginn tapaði á þessum aðgerðun, en það má halda því fram, að allir hafi grætt á fækkun útgerðarmanna.  Seljendur kvóta losuðu sig undan taprekstri, kaupendur kvóta sneru bágbornum rekstri í arðsaman, ríkið græddi á skatttekjum, sem allt í einu tóku að streyma frá útveginum, sjómönnum fækkaði, og hagur þeirra, sem eftir voru, batnaði, og alls kyns þjónustuaðilar tóku að auka umsvif sín fyrir útgerðirnar, sem nú fóru að geta fjárfest á eigin spýtum.  Sjávarútvegur stóð nú undir heilbrigðum hagvexti, sem þjóðin naut góðs af. Það varð nú hagsmunamál útgerða og sjómanna að ganga vel um miðin og minnka brottkastið. Þetta er þjóðhagslega hagkvæmasta fiskveiðistjórnunarkerfið, sem skilar mestri verðmætasköpun á hvert veitt kg úr sjó.

Nú hefur heyrzt í íslenzkum hagfræðingum og stjórnmálamönnum, sem mæla með því, að ríkið slái eign sinni á óveiddan fisk í sjó og bjóði árlega upp leigukvóta.  Þetta er algerlega ófær leið, því að ríkisvaldið mundi fremja stjórnarskrárbrot með þjóðnýtingu á almenningi, miðunum, og ekki er unnt að bjóða upp annað en það, sem maður á.                   Í stað þess, að allir hagsmunaaðilar græði við innleiðinguna, eins og með kvótaleiðinni, þá yrði ríkið eini aðilinn, sem mundi græða með uppboðsleið, yrði hún samt farin.  Afkoma þeirra, sem verða ofan á með uppboðsleið, er nokkurn veginn óbreytt, því að ætla má, að þeir  mundu greiða til ríkisins svipaða upphæð og þeir sóuðu áður í sóknarkostnað á meðan fleiri voru um hituna, en afkoma hinna, sem verða undir á uppboðinu og verða þess vegna að hætta þessum veiðum, snarversnar.  Sem hendi sé veifað verða fjárfestingar þeirra og fyrirætlanir um líf og starf að engu.  Þeir eru flæmdir út af fiskimiðunum. 

Fyrningarleiðin er hins vegar til þess fallin að flæma alla eigendur afnotaréttar út af fiskimiðunum á mislöngum tíma eftir hlutfalli árlegrar fyrningar af kvótanum og styrk fyrirtækjanna, þegar fyrningar hófust.  Fyrning felur líka í sér stjórnarskrárbrot, því að ríkið hefur ekki slíka eignarnámsheimild á nýtingarréttinum, þó að í sneiðum sé tekinn. Þetta er eignarnámsleið, sem stríðir gegn Stjórnarskrá Íslands, en Karl Marx hefði líklega lýst yfir velþóknun sinni á henni, væri hann nú á dögum, enda eru þetta hinir blautu draumar vinstri manna á Íslandi.

Af þessum sökum hefur aðferðin verið sú hjá flestum þjóðum, sem verja hafa þurft nytjastofna gegn ofveiði, að úthluta í upphafi framseljanlegum aflakvótum, endurgjaldslaust, miðað við aflareynslu undanfarinna ára, en ekki með því að leigja þá eða selja þá.  Á Íslandi skortir ríkið lagaheimild til að fénýta verðmæti í almenningi með þessum hætti, enda jafngildir slíkt eignarnámi, og lagaleg skilyrði fyrir því eru ekki fyrir hendi, enda er aðferðin íþyngjandi fyrir þá, sem ekki hafa ráð á að halda áfram. Kvótaleiðin raskar sízt hag þeirra, sem stunduðu veiðar fyrir aflatakmörkun, og í þágu almannahagsmuna hefur ríkisvaldið í flestum löndum, þ.á.m. Íslandi, heimild til að fara slíka meðalhófsleið til að vernda nytjastofna gegn ofveiði, sem er í þágu almannahagsmuna. Af því, sem áður hefur komið fram, verður ekki fallizt á, að uppboðsleið eða fyrningarleið virði meðalhófsregluna, sem Stjórnsýslulögin leggja á stjórnvöld að fara eftir. 

Ekki þarf við slíka kvótasetningu, sem hér hefur verið lýst, að hafa áhyggjur af hinum, sem ekki stunduðu þessar veiðar, því að hagur þeirra raskast ekkert. 

Nú vakna eðli máls samkvæmt spurningar um nýliðun í greininni og réttlæti slíks "lokaðs" kerfis til nýtingar á takmarkaðri auðlind.  Prófessor Hannes Hólmsteinn Gissurarson ritaði tímamótagrein í Morgunblaðið þann 21. maí 2015 undir fyrirsögninni: "Kvótakerfið er hagkvæmt og réttlátt".  Þar sagði m.a.um íslenzka kvótakerfið:

"Þetta kerfi hlyti vitaskuld aldrei náð fyrir augum þýzka heimspekingsins Karls Marx, en ein fyrsta ráðstöfunin eftir byltinguna samkvæmt Kommúnistaávarpinu átti að vera að gera allan auðlindaarð upptækan.  Vesturlandamenn hafa þó frekar litið til enska heimspekingsins Johns Lockes.  Hann taldi myndun séreignar í almenningum réttlætanlega, yrðu aðrir ekki verr settir við það.  Þetta á við um kvótakerfið.  Sumir svara því að vísu til, að aðrir hafi orðið verr settir við það, því að það feli í sér lokun fiskimiðanna, takmörkun á aðgangi.

Nauðsynlegt er þá að skoða aftur línuritið, og þá við 16 báta sókn.  [Um er að ræða tvo ferla.  Er annar parabóla, sem opnast niður og sker X-ásinn, fjölda báta, í 0 og 20.  Parabólan sýnir aflatekjur, og er hámarkið, 100 %, við 10 báta.  Hinn ferillinn er bein lína um upphafspunkt, 40 % við 10 báta, þ.e. stigullinn er 4 % per bát, og sker parabóluna í 64 % við 16 báta. Línan í þessu sýnidæmi sýnir sóknarkostnað í % sem fall af fjölda báta. Lengsta bil á milli ferlanna undir parabólunni er við 8 báta, og þar er hagnaður útgerða í hámarki. Innsk. BJo.]                     Eini rétturinn, sem er í raun tekinn af öðrum við myndun kvótakerfisins, takmörkun aðgangs, er rétturinn til að gera út á núlli, rétturinn til að senda sextánda eða sautjánda bátinn á miðin án vonar um nokkurn afrakstur. Sá réttur er einskis virði.  Kvótakerfið er því réttlátt eftir hefðbundnum vestrænum réttlætissjónarmiðum. Enginn tapar, og allir græða eitthvað, að vísu misjafnlega mikið í byrjun."

Íslenzka fiskveiðistjórnunarkerfið, sem reist er á aflamarki í hverri tegund, sem ákvörðuð er af ráðherra á grundvelli ráðgjafar Hafrannsóknarstofnunar, sem miðar að hámörkun sjálfbærrar nýtingar til langs tíma á nytjastofnum miðanna í íslenzkri lögsögu, topppunktur téðrar parabólu, og aflahlutdeildar á skip, eins og rakið er hér að ofan, stenzt öllu öðru fyrirkomulagi á þessu sviði snúning, bæði varðandi hagkvæmni og réttlæti. Íslenzka kvótakerfið stendur á traustum, sanngjörnum, hagfræðilegum og lagalegum grunni. 

Þegar viðsnúningur varð á afkomu sjávarútvegsins, tóku að heyrast raddir um, að hann ætti að greiða auðlindarentu fyrir aðgang sinn að lifandi auðlind þjóðarinnar í hafinu.  Þessi málflutningur var reistur á tvöföldum misskilningi. 

Í fyrsta lagi á þjóðin ekki óveiddan fisk, sem syndir inn og út úr íslenzku lögsögunni, sem ríkið á þó fullan rétt til að hlutast til um nýtingu á í því skyni að vernda stofnana gegn ofveiði til að tryggja sjálfbæra nýtingu þeirra og hámarka afrakstur nytjastofnanna þjóðinni allri til hagsbóta. Þar af leiðandi getur ríkið ekki í nafni þjóðarinnar lagt á gjald fyrir aflahlutdeildina. 

Í öðru lagi hefur þessi auðlindarenta aldrei fundizt af þeim sökum, að það er dýrt og óvissu bundið að afla hráefnisins úr greipum sjávar, þó að kvótakerfið og tækniþróunin reyndar séu enn að lækka sóknarkostnað á hvert tonn úr sjó, og af þessum sökum er aðstaða útgerðanna sízt betri en fyrirtækja í öðrum greinum, enda á íslenzkur sjávarútvegur í harðri samkeppni á erlendum mörkuðum. Ef engin finnst auðlindarentan, skortir grunnforsendu fyrir auðlindagjaldi. 

Hlutaskiptakerfi áhafnarinnar, sem við lýði er á íslenzkum skipum, sér jafnframt um sjálfvirka dreifingu á verðmætaaukningu, sem skip aflar, frá eigendum útgerðarinnar. 

Veiðigjöld fyrir allar tegundir eru einsdæmi fyrir Ísland og eru fallin til að rýra samkeppnishæfni íslenzks sjávarútvegs á alþjóðamarkaði og á Íslandi í samkeppninni um m.a. fjármagn.                    Vinstri stjórnin 2009-2013 misbeitti skattheimtuvaldi ríkisins herfilega með því að fara offari við álagningu veiðigjaldanna sem "auðlindaskatts", og ríkisstjórnin, sem við henni tók, hefur haldið að miklu leyti áfram á sömu braut með þeim afleiðingum, að fyrirtækjum með aflaheimild í þorski hefur á tímabilinu 2009-2014 fækkað um 150 niður í um 400, svo að dæmi sé tekið. 

Samfara mikilli hækkun veiðigjaldanna voru innleiddar flóknar álagningarreglur og erfiðar í framkvæmd, ásamt mótvægisaðgerðum, sem taka áttu tillit til mismunandi framlegðar útgerðanna.  Þetta er þess vegna hreinn viðbótarskattur á útgerðina, sem mismunar útgerðunum eftir rekstrarárangri þeirra og eftir tegundum, sem veiddar eru, auk þess að mismuna útgerðum mjög gagnvart annars konar atvinnustarfsemi. 

Veiðigjaldakerfið er íþyngjandi og stendur á veikum siðferðilegum og lagalegum grunni. Það er þess vegna brýnt að endurskoða það með róttækum hætti. 

 Útgerðarmenn hafa birt útreikninga, sem sýna, að veiðigjöld á uppsjávarskip hirða alla framlegð sumra skipanna, sem hamlar auðvitað endurnýjun skipakosts og fjárfestingum í nýrri tækni. Hefur þetta t.d. valdið því, að sumar útgerðir uppsjávarskipa hafa ekki séð sér fært að kaupa ný skip, heldur hafa keypt notuð skip eða frestað fjárfestingum. 

Sem hlutfall af markaðsverði óslægðs afla upp úr sjó eru áformuð veiðigjöld ríkisstjórnarinnar á fiskveiðiárinu 2015/2016 á bilinu 4,5 % (grásleppa) til 23 % (makríll með 10 kr/kg álagi).  Áætlað er, að þessi veiðigjöld nemi 10,8 milljörðum kr, sem er 21 % hækkun frá fiskveiðiárinu á undan, 2014/2015, þegar þau eru áætluð 8,9 milljarðar kr, og þau numu þar áður 9,2 milljörðum kr.  

Engum vafa er undirorpið, að þessi gjaldtaka er mjög íþyngjandi fyrir útgerðina, og það skortir málefnaleg skattaleg rök fyrir henni og sanngirnisrök fyrir slíkri skattheimtu ofan á aðra skattheimtu. Gjaldtakan má ekki vera sem viðbótar skattheimta á útgerðina, ef hún á að vera verjanleg, lagalega og siðferðislega, heldur ber að þróa kerfi, sem líta má á sem gjald fyrir aðgang að miðum, sem ríkið verndar og hámarkar afrakstur innlendra útgerða af með vísindalegum hætti, eða semur um við önnur ríki í tilviki flökkustofnanna, og kerfið verður að vera tegundahlutlaust. 

Miðgildi fyrirhugaðra veiðigjalda 2015/2016 virðist verða nálægt 9,0 % af verðmæti óslægðs afla upp úr sjó, og það þarf að helminga það í 4,5 %, svo að vart verði hægt að kalla það íþyngjandi, þó að engar mótvægisaðgerðir komi til, enda gangi þessi aðgangsgjöld til útgerðarinnar aftur, beint eða óbeint, að miklu leyti.  Þetta er auðskilið og einfalt kerfi í framkvæmd, þar sem gætt er meðalhófs og sanngirni við gjaldtöku, sem mismunar útgerðinni síður en núverandi veiðigjaldakerfi, sem er "auðlindarskattur".  

Af sanngirnissjónarmiðum ættu tekjur af veiðigjöldum ekki að renna beint í ríkissjóð, heldur í auðlindasjóð sjávarútvegsins, sem veita mundi styrki til fjárfestinga Hafrannsóknarstofnunar, Landhelgisgæzlunnar og Hafnarsjóðs auk nýsköpunar hjá þessum stofnunum og útgerðunum. Tekjur þessa sjóðs gætu, er frá líður, numið um 6 milljörðum kr á ári, og mundu að sjálfsögðu létta undir með ríkissjóði og bæta hag mikilvægra þjónustustofnana við sjávarútveginn.    

 

 

 

 

 

 

 

 

     

 

 

 

       

Skipan vinnumarkaðar í ólestri

Að Íslendingar skuli á árinu 2015 þurfa að búa við þá stöðu, að heilbrigðiskerfið sé lamað með verkföllum vikum og mánuðum saman, tugir þúsunda leggi niður störf dag og dag, og valdi þar með stórtjóni, og verkalýðsfélög hóti ótímabundnu allsherjar verkfalli, sýnir betur en mörg orð fá lýst, að stéttabaráttan er á villigötum og brýn þörf er á endurskoðun úreltrar löggjafar um stéttarfélög og vinnudeilur og endurskipulagningar stéttarfélaga a.m.k. á hluta vinnumarkaðarins.  Tiltölulega afmarkaðar breytingar gætu breytt miklu um það óheillafar, sem kjarasamningaferlið er í. Um það fjallar þessi vefgrein.

Áður en lengra er haldið er gagnlegt að kynna sér útskýringar eins frægasta, menntaðasta og reyndasta hagfræðings landsins, dr Benjamíns H.J. Eiríkssonar.  Hann var einn örfárra Íslendinga, sem sá þá kumpána báða í eigin persónu, Adolf Hitler, formann NSDAP, kanzlara, forseta Þriðja ríkisins og æðsta yfirmann Wehrmacht, og Josef Djughaswili Stalin, aðalritara framkvæmdastjórnar (polytburo) miðstjórnar sovézka kommúnistaflokksins.  Hann varð einnig vitni að þinghúsbrunanum í Berlín, sem téður kanzlari notfærði sér til að sölsa undir sig alræðisvald, þó að heita ætti, að hann hefði náð völdum með lýðræðislegum hætti.  Í bókinni, "Í stormum sinna tíða", sem kom út 1996, er eftirfarandi greining dr Benjamíns á efnahagsvanda Íslendinga, sem á fullt erindi við landsmenn enn þann dag í dag, en heyrir vonandi brátt fortíðinni til þrátt fyrir meiri íhaldssemi á þessu sviði en á flestum öðrum sviðum samfélagsins, svo að ekki sé nú tekið svo djúpt í árinni, að stöðnun ríki í samskiptum "aðila vinnumarkaðarins":

"Efnahagsvandi okkar Íslendinga er fólginn í þeirri fáránlegu skoðun launþegasamtakanna og foringja þeirra, að kjarabætur séu fólgnar í miklum krónutöluhækkunum.  Stefna og baráttuaðferðir launþegasamtakanna, allt frá því að kommúnistar fóru að láta á sér bera eftir 1930, hafa ekki verið í neinu samræmi við staðreyndir lífsins og eðli okkar þjóðfélags.  Þessar aðferðir spilla hinum sönnu farsældarmálum alþýðu. [Þetta var einmitt birtingarmynd kröfugerðar stéttarfélaganna árið 2015 og spillti mjög jákvæðri þróun kaupmáttar frá árinu 2013.-Innsk. BJo] 

Þær hvíla á meira en hundrað ára gömlum og úreltum hugmyndum um það, að í kapítalísku þjóðfélagi sé þróunin sú, að hinir fátæku verði fátækari, þegar aðrir verða ríkari, og að sköpun og skipting þjóðartekna séu sitt hvað, að stéttirnar séu aðeins tvær, öreigar og borgarar, og þær verði og eigi að berjast. [Við höfum orðið vitni að vísun verkalýðsforingja til launahækkana lækna, kennara og flugmanna, sem er ekki fallin til annars en að ala á öfund og óánægju, þó að góður hagur þessara þriggja stétta efli frekar en hitt hag annarra stétta. Hrun kaupmáttar 2008-2009 hafði verið unnið upp með hófsemi, er kom að kjarasamningum 2015.-Innsk. BJo]

Þessar kenningaar eru rangar, óvísindalegar með öllu.  Við sjáum það í kringum okkur, ef við lítum hleypidómalaust á hlutina.  Kenningin um stéttabaráttu er helstefna sálarinnar og mikil ógæfa hverri þjóð, sem verður henni að bráð.  Af hennar rótum er mikið af ógæfu og erfiðleikum íslenzku þjóðarinnar sprottið, miklu meira en menn almennt gera sér grein fyrir.  Hún eitrar hugarfarið.  Hún torveldar sanngjarnar sættir.  Hún sundrar kröftunum. [Það er orðið tímabært að leysa kenninguna um stéttabaráttuna af hólmi með kenningu um stéttasamvinnu í verki, "Stétt með stétt", þar sem seljendur og kaupendur vinnuafls, hugar og handar, setjast niður og koma sér saman um skiptingu "kökunnar" á milli arðgreiðslna og launagreiðslna með svipuðum hætti og gert er yfirleitt á hinum Norðurlöndunum og víðar. Helstefnu sálarinnar verðum við vitni að, þegar birt eru viðtöl við mótmælendur allra handa, t.d. á Austurvelli þessi misserin, eða jafnvel skoðanakannanir um stjórnmálaflokkana, þar sem lýst er frati á þingræðið, en hrifningu á stjórnleysingjum.-Innsk. BJo] 

Til grundvallar allri félagsmálastarfsemi á að liggja hugsjónin um samvinnu og samhjálp, en í atvinnulífinu á að gefa athafnaþránni og atorkunni sem frjálsasta framrás. [Ríkið getur átt frumkvæði að breytingu samskiptanna á vinnumarkaði í þá átt, að aðilar vinni saman að hámörkun hagvaxtar og skiptingu kökunnar í friðsemd á grundvelli beztu upplýsinga um afkomu fyrirtækjanna og þróun launakostnaðar. -Innsk. BJo]

Hvaðan halda menn, að allar nýjungarnar komi, þessar, sem við heyrum um í útvarpi og blöðum daglega ?  Frá opinberum skrifstofum ?  Embættismönnum ?  Sköpun þjóðarteknanna og skipting þeirra er í rauninni eitt og sama málið." [Það þarf að draga úr kostnaði fyrirtækjanna vegna skriffinnskukrafna hins opinbera og reglugerðafargans. Sköpun þjóðarteknanna á sér stað fyrir samspil fjármagns, vinnuframlags hugar og handa og markaðar. Umbun fyrir vinnuframlag markast af samkeppnisstöðu þessara þátta innbyrðis og út á við.-Innsk. BJo]

Allt, sem fram kemur hjá dr Benjamín hér að ofan á enn við árið 2015 og hefur átt við í 80 ár. Það er í sjálfu sér hryggileg staðreynd, að viðhorf verkalýðsforystunnar til viðfangsefnisins að skipta þjóðarkökunni á milli fjármagnseigenda og launþega hefur í grundvallaratriðum þróazt löturhægt síðast liðna átta áratugi, og þekking á sviði samningatækni, hverri hefur fleygt fram á téðu tímabili, hefur ekki átt nægilega greiðan aðgang að ferli kjarasamninga í Karphúsinu, en vonandi stendur það til bóta hjá nýjum Ríkissáttasemjara. Nýir vendir sópa bezt. Viðhorfin, sem dr Benjamín lýsir og vitnað er til hér að ofan, eru fullkomlega óviðeigandi á 21. öldinni, og afleiðingin eru lakari lífskjör á Íslandi en nauðsyn ber til og verkfallsbarátta, sem kemur svo harkalega niður á innviðum samfélagsins, að nauðsynlegt er að stokka spilin upp á nýtt, og snúast hugleiðingar í þessum pistli um það. Viðfangsefni kjarasamninga er að komast að því á hlutlægan hátt, hvað er til skiptanna, og þróa aðferð til að skipta því á milli fjármagnseigandans og launþegans, þannig að samkeppnisstöðu fyrirtækisins á markaði stafi ekki ógnun af.  Til að raungera þetta þarf hlutlægar hagrannsóknir og traust á milli aðila vinnumarkaðar, rannsakanda og Ríkissáttasemjara. Nú er lag að brjóta ísinn.

Verðmæti til skiptanna verða ekki til í reiptogi samninganefnda við samningaborðið, og það eru meira að segja áhöld um, hvort kjarabarátta verkalýðshreyfingarinnar hefur stundum gert launþegum meira gagn en ógagn. Samningar verkalýðshreyfingarinnar við samtök atvinnurekenda eru lágmarkssamningar, sem eru trygging fyrir launþega um lágmarkslaun, þegar harðnar á dalnum og sneyðist um atvinnu. Umsamin lágmarkslaun geta hins vegar aukið við atvinnuleysið, en þá tekur við trygging launþega, þar sem eru atvinnuleysisbætur.

Á Íslandi er hins vegar iðulega skortur á vinnuafli, og þá verður launaskrið í frjálsri samkeppni um vinnuaflið og upp að því marki, sem hvert fyrirtæki treystir sér til.  Þar koma verkalýðsfélögin hvergi nærri, svo að heildaráhrif þeirra á kjaraþróun í landinu er óvissu undirorpin. Erlendis er lítil þátttaka starfsmanna í verkalýðsfélögum, og hún fer víðast hvar minnkandi.  Spurning er, hvort stjórnarskrárbundinn réttur manna til að velja sjálfir aðild að félögum er í heiðri hafður, þegar félagsaðild í verkalýðsfélögum er annars vegar, eða hvort hér tíðkast sovézk skylduaðild í ýmsum verkalýðsfélögum. 

 Hlutfall launa af verðmætasköpun fyrirtækja er einna hæst á Íslandi og nemur um 2/3 að jafnaði (ath.:hér er ekki átt við hlutfall af heildarkostnaði).  Þar af leiðandi er svigrúm fyrirtækjanna til raunkjarabóta að öðru jöfnu einvörðungu fólgið í framleiðniaukningu fyrirtækjanna, þ.e. frálagi fyrirtækjanna m.v. framlagið, t.d. (tonn af vöru)/manntímar eða (þjóðartekjur á mann)/(unnar vinnustundir). Áhrifavaldar á þróun framleiðni eru m.a. stjórnun, kjarasamningar, vinnuviðhorf, fjárfestingar og samkeppni. 

Það kom fram í skýrslu McKinsey fyrir 2-3 árum um íslenzka þjóðfélagið, að framleiðni á Íslandi væri 20 % minni en á hinum Norðurlöndunum.  Þetta er þungbær dragbítur fyrir kaupmáttaraukningu á Íslandi og nauðsynlegt að ráðast að rótum vandans til að auka samkeppnihæfni landsins um vinnuafl. Gerðar hafa verið rannsóknir á samkeppnihæfni þjóða, og þar hefur komið í ljós, að Ísland er nálægt miðbiki ríkja, sem IMD hefur mælt, og hefur staðan skánað síðan 2011, þar sem landið hefur hækkað um 7 sæti upp í 24. sæti. 

Helztu dragbítar Íslands samkvæmt þessari mælingu eru mikil umsvif ríkisins í atvinnulífinu, heimildir útlendinga til fjárfestinga og fjöldi vinnustunda per starfsmann. Þar sem ekki tókst í þetta skiptið að draga úr hvötum til langs vinnudags í nýgerðum kjarasamningum við verkalýðsfélögin, er ólíklegt, að þeir muni auka samkeppnihæfnina, enda verða vörur og þjónusta, sem verða til á Íslandi, dýrari eftir þá en áður. Það er brýnt til eflingar framleiðni á Íslandi að auka samkeppnina á öllum sviðum athafnalífsins. Samkeppnin knýr fyrirtæki og starfsmenn til bættrar framleiðni.     

Verkskipulagningu er oft áfátt hjá fyrirtækjum, undirbúningur verka ófullnægjandi og of mikið um óþarfa snúninga.

Vinnurof með kaffitímum ódrýgja vinnutímann og draga úr afköstum.  Launatengdum hvötum til afkastaaukningar mætti koma við víðar, en þeir eru öflugt tól til að auka framleiðnina.  Hlutaskiptakerfi á íslenzkum fiskiskipum hámarkar afköst sjómanna, enda er framleiðni til sjós hvergi meiri í heiminum en á íslenzkum fiskiskipum.  Mikil tæknivæðing hefur einnig átt sér stað í landvinnslu sjávarfangs, og þar hafa verið innleidd afkastahvetjandi launakerfi, sem hafa gefizt báðum aðilum vel. 

Kulnun í starfi er böl fyrir starfsmanninn og veldur oft fjarvistum, óstundvísi og kemur niður á afköstunum. Það er skylda stjórnenda að vera á varðbergi gagnvart þessum vágesti og taka púlsinn á starfsmönnum, t.d. í árlegum starfsmannaviðtölum. 

Fjárfestingar eru stundum ekki nógu hnitmiðaðar að framleiðniaukningu, heldur einhvers konar gæluverkefni, og hefur verðbólgan átt sína sök á þessari bjögun, því að val á fjárfestingarkostum verður vandaðra, þar sem efnahagslegur stöðugleiki ríkir.  Fjárfestingar í nýjum tækjabúnaði hafa verið af skornum skammti undanfarin ár frá falli fjármálakerfisins og verður að skrifa það að miklu leyti á stjórnvöld síðasta kjörtímabils, sem hækkuðu skatta og gjöld á atvinnulífið fram úr hófi og lögðu útgerðina nánast í einelti. Húsnæðisfjárfestingar voru í lágmarki, enda atvinnuleysi með meira móti og horfur í atvinnulífinu óvissar. Tap Íbúðalánasjóðs varð geigvænlegt í bankahruninu.  

Fjárfestingar sjávarútvegsins hafa tekið myndarlega við sér frá 2013, og er Venus á Vopnafirði í eigu HB Granda frábært dæmi um það, en þar leysa 2 ný skip 3 eldri af hólmi og hafa meiri afkastagetu, meiri geymslugetu, betra kælikerfi sjávarfangs og þurfa færri í áhöfn, þó að tveir verði um hverja stöðu, svo að fátt eitt sé talið.  Aðbúnaður starfsmanna stórbatnar og er mjög til fyrirmyndar. Þarna eru dæmigerðar fjárfestingar til framleiðniaukningar á ferðinni.

Það er áhyggjuefni um allan heim, að framleiðniaukning fer nánast hvarvetna minnkandi.  Kann það að stafa af aldurssamsetningu á vinnumarkaði, sem þróast nú með óvenjulegum hætti til ört hækkandi meðalaldurs.  Framleiðniaukning á heimsvísu nam á árabilinu 1999-2006 að jafnaði 2,6 % á ári, en árið 2014 var hún aðeins 2,1 %.  Þetta er tæplega fimmtungs rýrnun, sem mun óhjákvæmilega draga úr kjarabótum almennings að sama skapi.  Hagfræðingar eru í vaxandi mæli teknir að tilgreina lága framleiðniaukningu og jafnvel minnkun hennar, t.d. á Bretlandi, sem stærstu ógnina við batnandi lífskjör bæði í ríkum og fátækum löndum. Framleiðniaukning er góður gæðamælikvarði á stjórnun fyrirtækja og stofnana, og þess vegna kann stjórnun að vera að hraka.   

Fyrirtæki eru ekki lengur jafnskilvirk við að breyta vinnuframlagi, byggingum og vélum í vörur, sem veldur nú stjórnmálamönnum og öðrum hvarvetna áhyggjum. Þann 22. maí 2015 nefndi Janet Yellen, seðlabankastjóri Bandaríkjanna, litla framleiðniaukningu sem meginástæðu fyrir "lítilli hækkun launa á undanförnum árum".

Brezki fjármálaráðherrann, George Osborne, sagði eftir kosningasigur íhaldsmanna á Bretlandi í maí 2015, að aukin framleiðni væri mikilvægasta forgangsatriði nýrrar ríkisstjórnar þar.  "Framtíðar hagsæld okkar veltur á því", sagði hann, hvorki meira né minna, og væri óskandi, að íslenzka ríkisstjórnin tæki mið af þessari forgangsröðun brezku stjórnarinnar, og hún sýnir í verki, að hún hefur skilning á viðfangsefninu, t.d. með því að draga úr skattheimtunni. 

Nú hafa verið undirskrifaðir stefnumarkandi kjarasamningar á almenna markaðinum.  Kröfugerðin var algerlega óraunhæf, og niðurstaðan eru launahækkanir umfram getu margra fyrirtækja til að taka á sinn rekstur án tekjuhækkana fyrirtækjanna, nema nú verði skyndilega mikil framleiðniaukning.  Seðlabankastjórinn býst ekki við því, og blekið var varla þornað á undirskrift samninganna, þegar hann gaf fyllilega í skyn opinberlega, að Seðlabankin myndi hækka stýrivextina. Það skýrist nú innan skamms, en forseti ASÍ hefur snuprað seðlabankastjóra fyrir "að tala upp verðbólguna". Framur er þó seðlabankastjóri "að tala inn í " ógerða kjarasamninga, sem eru fjölmargir. Vaxandi verðbólga og vaxtahækkun verður sem sagt niðurstaðan, ef svo fer fram sem horfir, og hvort tveggja rýrir kaupmátt flestra launþega og dregur úr fjárfestingum þeirra og vinnuveitenda þeirra. Slíkt er alveg afleit niðurstaða og í samræmi við öngstrætið, sem dr Benjamín benti á, að kjarasamningsferlið væri í, og það verður að finna því gæfulegri farveg. 

1. Samkvæmt bókun við téðan kjarasamning á að stofna Þjóðhagsráð. Þetta Þjóðhagsráð ætti að fylgjast náið með launaþróun í landinu, atvinnustigi, afkomu fyrirtækjanna, samkeppnihæfni, arðgreiðslum, fjárfestingarfyrirætlunum og ráðningaáætlunum. Öll þessi gögn verði gerð embætti Ríkissáttasemjara, RSS, aðgengileg.  Embættið verði eflt á hagfræðisviðinu, svo að það geti unnið úr þessum gögnum, kallað aðila vinnumarkaðarins til sín u.þ.b. hálfu ári áður en kjarasamningar renna út, og gert þeim grein fyrir stöðu fyrirtækja í samkeppni, einkum á erlendum mörkuðum, og svigrúmi þeirra til launahækkana, eins og RSS metur það. Allt verði þetta til hliðsjónar og sumt stefnumarkandi um gerð kjarasamninga.  Ef aðilar neita að fallast á niðurstöðu RSS, og boða verkfall eða verkbann, þá getur RSS frestað því með því að leita álits Félagsdóms, sem getur bannað aðgerðir á þeirri forsendu, að kröfugerð sé óeðlileg miðað við aðrar stéttir, stöðu hagkerfisins og meðalhóf. 
2. Sett verði löggjöf, sem skyldi launþegafélög með samningsumboð fyrir starfsmenn á fjölmennum vinnustöðum, t.d. 200 manns og þar yfir, til að mynda trúnaðarmannaráð fyrir alla, sem ekki eru með einkasamninga við viðkomandi fyrirtæki eða stofnun, og hafi það samningsumboð þessara starfsmanna  hjá sér og komi fram fyrir þeirra hönd gagnvart viðsemjandanum, SA, ríki eða sveitarfélagi.  Fyrir hönd vinnuveitandans er þá gerður einn kjarasamningur fyrir alla starfsmenn, en vitaskuld sundurliðaður eftir stéttum, starfsaldri, menntun og öðru, eins og við á. Þetta fyrirkomulag er nú þegar fyrir hendi á sumum sviðum atvinnulífsins, t.d. áliðnaðinum, og hefur gefizt vel. Með þessu er tryggt, að ein stétt getur ekki klifrað upp eftir bakinu á annarri seinna og jafnvel lamað starfsemina í kjölfar annars verkfalls á sama stað, eins og landsmenn hafa horft á með hryllingi á Landspítalanum undanfarið.  Ef trúnaðarráðið og vinnuveitandinn eða þeir, sem þessir aðilar framselja samningsumboðið til, ekki ná samkomulagi, getur trúnaðarmannaráðið boðað verkfall, og taka þá við ákvæði um RSS og Félagsdóm í gr. 1 hér að ofan.

Það var frumhlaup hjá BHM að fara út í verkfallsaðgerðir vegna kjaradeilna við ríkið áður en kjarasamningar höfðu verið til lykta leiddir á almenna vinnumarkaðinum.  Hvarvetna eru leikreglurnar þannig, að fyrirtæki í samkeppnisgreinum gefa tóninn um, hvað er hægt að semja um.  Það hafa líka verið óskráðar leikreglur hérlendis, en í þetta skiptið var álpazt út í algerlega ótímabærar vinnustöðvanir á grundvelli þess, að nota ætti aðrar viðmiðanir í samningunum við háskólamenntað fólk hjá ríkinu en í samningum við ófaglært fólk á almenna vinnumarkaðinum.  Þessi herfræði hlýtur að bíða skipbrot, af þeim sökum, að frá upphafi var ljóst, að annaðhvort yrði samið um hóflegar hækkanir á línuna í anda Seðlabankans eða meiri hækkanir yrðu í neðri enda launastigans.  Hagkerfið gæti engan veginn staðið undir miklum hækkunum á efri enda launastigans til viðbótar hinum, en mikil hækkun BHM, þótt í krafti meiri menntunar væri, mundi óhjákvæmilega leiða til slíks.

Slagorð BHM um, að meta skuli menntun til launa, er ekki sannfærandi.  Á engan hátt skal kasta rýrð á þessa menntun.  Hún er alls góðs makleg, en hún er að miklu leyti kostuð úr sameiginlegum sjóðum landsmanna.  Meiru skiptir vinnuveitandann og samfélagið, hvað launþeginn hefur fram að færa til verðmætasköpunar en lengd skólanáms og prófgráður.  Að öðru jöfnu á hvort tveggja að auka færni fólks og styrkja samkeppnistöðu þess á vinnumarkaði.  Það ætti þá að duga til hærri launa, en á endanum er það markaðurinn, sem ákveður, hvers virði framlag launþegans er til verðmætasköpunarinnar.  Af þessum sökum er holur hljómur í slagorðinu, að menntun skuli metin til launa. 

Ef ríkið hvorki getur né vill samþykkja þá kröfu, hljóta starfsmenn að falbjóða sig öðrum, og þá kemur virði þeirra í ljós. Talsmenn BHM hafa haldið því fram, að opinberir starfsmenn hafi dregizt aftur úr launaþróun annarra.  Þetta er aðeins hálfsannleikur.  Á síðast liðnum 10 árum hafa opinberir starfsmenn fengið 4 % minni hækkanir en starfsmenn á almenna vinnumarkaðinum, en þá ber þess að gæta, að opinberir starfsmenn fá 15 % af launum sínum sem iðgjald í lífeyrissjóð, en flestum öðrum standa aðeins 12 % til boða, og lífeyrisréttindi opinberra starfsmanna eru tryggð óskert af ríkinu, sem veitir þeim forskot í lífeyrisréttindum nú eftir Hrunið.  Ríkissjóður skuldar reyndar hinu opinbera lífeyriskerfi um 400 milljarða kr um þessar mundir, sem nauðsynlegt er að fara að saxa á, þegar skuldir ríkissjóðs við lánadrottna sína hafa verið greiddar upp að mestu, vonandi innan áratugar.    

Nú hafa iðnaðarmenn ákveðið að feta í fótspor BHM, en það er ótímabært af þeim.  Ef meiri eftirspurn verður en framboð á markaðinum eftir vinnuafli þeirra, munu þeir geta samið um álagsgreiðslur við sína vinnuveitendur, en það væri verulega óskynsamlegt af þeim að brjóta bogann, sem þegar hefur verið spenntur of hátt. Bryddað hefur á sömu tóntegund hjá þeim og BHM um, að nýgerðir kjarasamningar taki ekki mið af þeirri menntun, sem þeir hafa umfram félagsmennina í samflotinu, sem náðu samningum, en þá ber að taka tillit til skattalækkana ríkisstjórnarinnar, sem ættu að gagnast þeim vel, svo og varnaðarorða seðlabankastjóra og fleiri. 

Ástandið, sem kjaradeilur í haust, vetur, vor og sumar, hefur leitt yfir sjúklinga er fullkomlega óboðlegt siðuðu samfélagi. Svipaða sögu er að segja af öðrum fórnarlömbum þessa grimmilega stéttahernaðar, t.d. sláturdýrum og bændum.  Það verður að gera róttæka tilraun til að afstýra endurtekningu á þessum ósköpum, og ofangreindar hugmyndir gætu verið nytsamleg skref í þá átt.  Heilbrigðisstéttir hafa haft verkfallsrétt síðan um miðjan 8. áratug 20. aldar, svo að það er ekki sjálfsagt mál, að þær hafi þennan rétt.  Þær þurfa að ræða það í sinn hóp, hvort þær kjósa þetta fyrirkomulag áfram, eða hvort þær vilja taka upp viðræður við ríkisvaldið um annað kerfi til að ákvarða laun sín.