Stríð Carls Baudenbachers við norska stjórnkerfið

Það hefur lengi verið vitað um óvild á milli Carls I. Baudenbachers (CIB),  fyrrverandi dómara við EFTA-dómstólinn, og norskra dómara, en fáir áttað sig á rótum deilna þeirra í millum.  Nú hefur CIB með eftirminnilegum hætti varpað ljósi á inntak deilumálsins í Morgunblaðsgrein 23. apríl 2020, sem hann nefndi:

"EES í kreppu".

Heiti greinarinnar er réttnefni á ástandinu.  Í EES-samstarfi EFTA-ríkjanna þriggja, Noregs, Íslands og Liechtensteins, fara Norðmenn sínu fram án þess að skeyta um grundvallaratriði Evrópuréttar, ef þau stangast á við túlkun norskra embættismanna, dómara og stjórnmálamanna, á "eðlilegum" norskum hagsmunum. Ríkislögmaður Noregs (Regjeringsadvokaten) gefur tóninn í þessum efnum. Með öðrum orðum reka Norðmenn skefjalausa stórveldisstefnu innan EES-samstarfsins í krafti fjármuna sinna, og er þetta oft á kostnað hinna EFTA-ríkjanna að mati CIB.  Framkvæmdastjórn ESB hefur látið þessi brot viðgangast vegna gríðarlegra fjárframlaga Noregs til sjóða ESB. 

Þessi staða er með öllu óboðleg fyrir Ísland og sýnir með öðru, hversu óeðlilegt þetta EES-samstarf er fyrir sjálfstæða þjóð.

Norðmenn virðast í krafti auðs hafa tekið sér svigrúm til aðgerða.  Þeir kalla þetta sjálfir "handlingsrom", en CIB nefnir þetta fyrirbrigði á ensku "room for manoeuvre", og þýðandi greinarinnar nefnir þetta "svigrúm til mats", sem er ekki bein þýðing, en nær þó norsku hugsuninni þokkalega, þ.e. Norðmenn áskilja sér svigrúm til að meta í hverju tilviki fyrir sig, hvort og hvernig EES-málefni samræmist hagsmunum norska ríkisins.  Þetta svigrúm hafa hinar EFTA-þjóðirnar ekki tekið sér, og þess vegna hafa Norðmenn sett sig skör hærra en okkur Íslendinga innan EES samkvæmt CIB.

Hvað skrifaði CIB um "aðgerðasvigrúm" Norðmanna.  Hann er ekki þekktur fyrir að fara með fleipur á opinberum vettvangi:  

"Undir lok fyrsta áratugar þessarar aldar [á tímum alþjóðlegrar fjármálakreppu - innsk. BJo] var sett fram í Ósló stefna, sem kölluð hefur verið "Svigrúm til mats" (e. room for manoeuvre, RFM) og fól í sér að styðja með virkum hætti við hagsmuni Noregs á öllum sviðum, eins og framast væri unnt.  RFM er heildstæð stefna, sem hefur ekki einungis áhrif á túlkun EES-reglna af hálfu norskra stjórnvalda og dómstóla.  Lögmætir hagsmunir borgara og fyrirtækja mæta afgangi; meintir þjóðarhagsmunir norska ríkisins eru framar öllu.  RFM hefur einnig haft áhrif á samsetningu Eftirlitsstofnunar EFTA og EFTA-dómstólsins auk samskipta Norðmanna við þessar tvær stofnanir. Miklu máli skiptir að geta náð samkomulagi um deiluefni án afskipta Eftirlitsstofnunar EFTA og EFTA-dómstólsins.  Eftirlitsstofnunin fylgir þessu, þar sem hún hefur í mesta lagi einu sinni á ári höfðað mál gegn einhverju af EES/EFTA-ríkjunum þremur. 

EFTA-dómstóllinn hefur jafnframt verið sniðgenginn með því að óska eftir, að norskir dómstólar haldi þeim málum innanlands, sem tengjast EES, þ.e. að þeir leiti ekki ráðgefandi álits frá EFTA-dómstólnum.  Þessi stefna ásamt öðru leiddi til sniðgöngu af hálfu Hæstaréttar Noregs við að afla ráðgefandi álits frá dómstólnum, sem stóð yfir í 2,5 ár (frá 2012-2014).   Ef máli er engu að síður vísað til EFTA-dómstólsins og ríkislögmaður Noregs er ekki sáttur við niðurstöðuna, mun hann, af hvaða átyllu sem er, mælast til þess, að norski dómstóllinn fari ekki eftir ráðgefandi áliti EFTA-dómstólsins.  Með því færir ríkislögmaður sér í nyt þá staðreynd, að norskir dómarar, ólíkt kollegum sínum á Íslandi og í Liechtenstein, eiga erfitt með að samþykkja meðalhófsreglu  Evrópuréttar.  Hið hefðbundna norska viðhorf er, að  nægjanlegt sé fyrir inngripi ríkisins í grundvallarréttindi- og frelsi, að það sé "eðlilegt", en í því felst ekki krafa um, að það sé "nauðsynlegt".  

Grundvallarregla í samskiptum manna og þjóða er, að allir skuli vera jafnir fyrir lögunum.  Það er frágangssök fyrir þetta dæmalausa EES-samstarf, að nú hefur fyrrverandi dómari við EFTA-dómstólinn afhjúpað, að því fer fjarri innan EES, heldur njóta Norðmenn þeirra sérkjara að ákveða sjálfir, hvenær norskir dómstólar hlíta fordæmi þessa dómstóls.  Norðmenn hafa komizt upp með þessa hegðun, af því að þeir borga 97 % af gjaldkröfu ESB á hendur EFTA-ríkjunum fyrir EES-samstarfið. Þetta er um 10 % meira en þeim ber skylda til samkvæmt höfðatölu. 

Íslendingar hafa margir hverjir verið sáróánægðir með suma úrskurði EFTA-dómstólsins, og hann hefur m.a. hnekkt lagasetningu Alþingis, sem hefði verið ástæða til að reisa burst við. Embættismannakerfinu íslenzka hlýtur að hafa verið ljóst, hvernig málum var háttað í Noregi, en það fýldi ekki grön við dóminum, heldur bukkaði sig og beygði.  Nú er komið að því að vinda ofan af þessari vitleysu með vísun til fordæma frá Noregi. 

Nefna má EFTA-dóminn um, að íslenzku lögin frá 2009 um bann við innflutningi á ófrosnu keti, ógerilsneyddri mjólk og eggjum, brjóti í bága við EES-samninginn og fjórfrelsið.  Þegar í stað á að innleiða inntak þessara laga að nýju með vísun til þjóðaröryggis í tengslum við varnir gegn smitsjúkdómum. Því er spáð, að fjölónæmir sýklar verði á næstu árum skaðræðislegri vágestir en veirur á borð við SARS-CoV-2 í manntjóni mælt.

 Það er hafin deila á milli ESA og Noregs um úthlutun nýtingarréttar á náttúruauðlindum í eigu ríkisins.  ESA mun líklega vísa deilumálinu til EFTA-dómstólsins og hann dæma Noregi í óhag, en norski ríkislögmaðurinn mun vafalítið beina því til norskra dómstóla, að í nafni RFM skuli þeir virða dóminn að vettugi.  Þar með verður hægt að skera Íslendinga úr snörunni, sem íslenzkir embættismenn og ráðherrar flæktu landsmenn í með klaufaskap og undirlægjuhætti 2016. 

Nokkru síðar ritar CIB:

"Þar sem dómstólar á Íslandi og í Liechtenstein hneigjast til þess að hlíta niðurstöðum EFTA-dómstólsins, er ójafnvægi innan EFTA-ríkjanna þriggja, sem kemur niður á þeim tveimur smærri."

Hér er mjög vægt að orði kveðið um grafalvarlegt mál.  CIB hefur flett ofan af gegnumrotnu samstarfi tveggja kotkarla við höfðingja, sem heldur kónginum góðum með fjárfúlgum til hans.  EES-samstarfið er ólífvænlegt með öllu fyrir sjálfstæðar þjóðir.  Þetta "samstarf" þarf að leysa af hólmi með víðtækum fríverzlunarsamningum við Breta og ESB í fyllingu tímans. Við það er reyndar vaxandi stuðningur í Noregi. Ef EFTA vill ekki beita sér fyrir slíkum samningum, eins og Stórþingið kann þó að verða áfram um eftir þingkosningarnar haustið 2021 í Noregi, þá verður íslenzka utanríkisþjónustan að girða sig í brók og fara með slíka samningagerð fyrir Íslands hönd gagnvart Bretlandi og ESB. 

 

Stefnubreyting hjá Landsvirkjun er þjóðhagsleg nauðsyn

COVID-19 umræðan yfirgnæfir annað nú um stundir.  Með samstilltu átaki þjóðarinnar og ofboðslega kostnaðarsömu hefur sóttvarnaryfirvöldum og heilbrigðisstarfsfólki með Landsspítalann í broddi fylkingar tekizt ágætlega upp í baráttunni við vágestinn.  Til marks um það er aðallega þetta:

   Sýkingum fjölgaði mjög ört í upphafi faraldursins hérlendis, og fjöldi sýkinga sem hlutfall af mannfjölda hérlendis var um hríð sá hæsti í heimi, en fjöldi sýkinga á sólarhring sveigði mjög af uppleið vegna ráðstafana til að draga úr smithættu, svo að hámarksfjöldi sjúklinga (virkra smita af SARS-CoV-2) varð aldrei meiri en 1096.  Það var 06.04.2020.  Þá nam fjölgun smitaðra 76 og fjölgun sjúklinga 42. Þá nam fjöldi á sjúkrahúsum (af völdum C-19) 37, en sá fjöldi varð mestur 45, dagana 3. og 4. apríl, en nam aðeins 4,4 % af af fjölda sjúkra, og á gjörgæzlu varð fjlöldinn mestur 13, þann 7. apríl. 

Af þessum tölum er ljóst, að ráðstafanir til fækkunar smitum hafa leitt til viðráðanlegs álags á heilbrigðiskerfið, og hlutfallslegur fjöldi sjúkra, sem þurfti innlögn, þegar mest mæddi á, var aðeins 4,4 %, sem er óvenjulág tala á heimsvísu.  Hún er til vitnis um árangursríka stjórnun, þ.e. fylgzt var með sjúklingum í einangrun.  Það var stjórnunarlegt snilldarbragð.  Fjöldi látinna er líklega lægstur hér sem hlutfall af sýktum, eða innan við 0,6 %, og hann er aðeins 27 á milljón íbúa, sem er á meðal þess lægsta, sem þekkist. Nú er fyrsta bylgja þessa faraldurs afstaðin, þótt sjúklingar séu enn 18 talsins.  Áhrif sóttvarnaaðgerðanna voru meiri en yfirvöldin reiknuðu með, en faraldurinn hér hefur fylgt vel kenningunni um 40 daga að toppi og 70 daga varanleika alls.  Á meðan landið er enn "einangrað", er óþarft að hafa uppi íþyngjandi takmarkanir á starfsemi í samfélaginu.  Staðfest smit í samfélaginu eru um 0,5 % af mannfjölda, sem er lægra hlutfall en búast mátti við.  Raunveruleg smit gætu verið um 1 %, þannig að landsmenn verða viðkvæmir fyrir næstu bylgju sýkinga, komi hún á undan almennri bólusetningu.  Ekkert hjarðónæmi hefur myndazt.  Það er afleiðing mótvægisaðgerðanna.  Á tímabili faraldursins á Íslandi hefur dauðsföllum fækkað m.v. meðaltal 2017-2019.  Þannig er það sjaldnast, og sum lönd, einnig í Evrópu, hafa orðið hrottalega illa úti í faraldrinum.  Þar hafa heilbrigðiskerfin farið á hliðina.  Það vildi enginn sjá þá stöðu uppi hér.  

 Sársaukafyllstu afleiðingar þessa veirufaraldurs á Íslandi verða á efnahagssviðinu, og þær verða langvinnar.  Aðallega stafar þetta af ósamræmdum ákvörðunum einstakra þjóða um lokun flugvalla fyrir farþegaflug.  Íslendingar verða fyrir sérlega hörðum skelli af þessum sökum, þar sem landið heimsóttu  meira en 5 erlendir ferðamenn á hvern íbúa landsins á ári, en leitun er að svo háu eða hærra hlutfalli í heiminum, þótt þau dæmi finnist. 

Það er vandasamt að setja réttar hömlur á þjóðfélög á réttum tíma, en það er ekki síður vandasamt að aflétta þeim til að lágmarka byrðar samfélagsins. Þá má hafa hliðsjón af niðurstöðu stærðfræðingsins í Ísrael, Isaac Ben-Israel, sem samkvæmt "Times of Israel" 14. apríl 2020 komst að því, að COVID-19 fjaraði út eftir 70 daga frá fyrsta staðfesta smiti.  Það þýðir, að leyfa ætti atvinnustarfsemi hérlendis að hefja venjulegan rekstur að viðhafðri almennri smitgát (um hreinlæti og snertingu), þegar eftir v.19 2020, sem endar 9. maí 2020.  Hópsamkomur þarf þó áfram að banna, þar til engin smit hafa greinzt á landinu í a.m.k. 2 vikur. 

Efnahag landsmanna ríður á að önnur starfsemi en ferðaþjónusta, sérstaklega gjaldeyrisskapandi eða gjaldeyrissparandi starfsemi, geti gengið á þeim afköstum, sem markaðurinn leyfir. Það er líklegt, að fiskmarkaðirnir taki fljótlega við sér, þegar lífið færist í samt horf, og vonandi taka álmarkaðir við sér, þegar bílaverksmiðjurnar og byggingariðnaðurinn fara í gang aftur.  Það er veik von um, að Kínverjarnir hrúgi ekki sinni niðurgreiddu framleiðslu inn á markaðinn, og e.t.v. verður nú tekið fyrir það.

Jónas Elíasson, prófessor, reit merka grein í Morgunblaðið 14. apríl 2020 um heimatilbúinn vanda álvinnslunnar á Íslandi, sem gert hefur illt verra:

"Raforkuvinnsla á Íslandi: Aftur á byrjunarreit ?"

Þar gat m.a. á að líta eftirfarandi:

"Íslendingar báru til þess gæfu að setja í forystu þessa verks afburðamann, Jóhannes Nordal, seðlabankastjóra, sem stjórnaði aðgerðum úr stóli formanns stjórnar Landsvirkjunar.  Hann markaði stefnu uppbyggingarinnar að öðrum ólöstuðum, sem líka lögðu hönd á plóginn.  Sú stefna markar reit nr 1 í nútímavæðingu raforkukerfis Íslands."

Sú stefna að beita stórsölu raforku til langs tíma (45 ára með endurskoðunarákvæðum) til að fjármagna stórvirkjanir á íslenzkan mælikvarða, sem sæju viðsemjandanum, öðrum iðnaði, öllum atvinnugreinum um allt land ásamt heimilunum, fyrir ódýru rafmagni, var mörkuð af Viðreisnarstjórninni og líklega öðrum framar dr Bjarna Benediktssyni, iðnaðarráðherra og síðar forsætisráðherra, og Jóhanni Hafstein, iðnaðarráðherra og síðar forsætisráðherra.  Þessir menn fengu dr Jóhannes til að gegna stöðu formanns samninganefndar um stóriðju, sem náði að brjóta ísinn í samskiptum við erlenda fjárfesta og gera samning við svissneska álfélagið, Alusuisse, um raforkukaup til ISAL í Straumsvík, sem stofnað var 1966, ári á eftir Landsvirkjun.  Dr Jóhannes náði vissulega góðu sambandi við Svisslendingana, sem treystu honum, og það hafði úrslitaþýðingu um, að samningar tókust.

"Það, sem öðru fremur skipti sköpum, var sú ákvörðun að selja rafmagnið á rúmu kostnaðarverði gegn tryggum greiðslum í formi kaupskyldu.  Þetta losaði Ísland nánast algerlega undan allri áhættu, en takmarkaði gróðann um leið.  Í þessu skjóli hafa nánast engin vandamál komið upp, gagnrýnisraddir þagnað, nema hjá einstaka furðufuglum, og eignauppbygging í raforkukerfinu verið ótrúlega hröð. 

Þessi stefna á sér rætur í New Deal stefnu F.D. Roosevelt, forseta BNA. Svo hefur raforkuverðið hækkað með tímanum og endurnýjun samninga.  Stóriðjan hefur reynzt [vera] ágætur viðskiptavinur, og allir fordómar um stórfellda eitrun umhverfis og yfirvofandi fjárhagstap, jafnvel gjaldþrot, löngu dottnir fyrir borð." 

  Það var ekki uppfinning dr Jóhannesar í "stóriðjunefndinni" að selja Svisslendingunum rafmagnið "á rúmu kostnaðarverði".  Þetta var þá alsiða, einnig í Evrópu, og t.d. vel þekkt frá Frakklandi og Noregi.  "Stóriðjunefnd" dr Jóhannesar náði einfaldlega hagstæðustu samningum, sem þá stóðu Íslendingum til boða.  Íslendingar voru óskrifað blað á meðal iðnjöfra þess tíma, og slíkt er stór óvissuþáttur, sem virkaði til lækkunar rafmagnsverðs miðað við markaðsverð til álvera á sinni tíð, t.d. í Noregi.  Íslenzka raforkukerfið var á þessum tíma vanþróað, og það voru efasemdir um, að Íslendingar gætu veitt rafmagninu nægt afhendingaröryggi m.v. þarfir álvers. Það var þá einsdæmi í Evrópu, að treysta þyrfti á eina flutningslínu 100-200 km leið fyrir heilt álver í storma- og ísingasömu landi, enda kom fljótlega að því, að Búrfellslína 1 slitnaði (á hafinu yfir Hvíta í ísingarveðri) með þeim afleiðingum, að nokkurra sólarhringa framleiðslustöðvun varð í Straumsvík og mörg ker voru "svæfð" (ekki þó svefninum langa), en nokkur töpuðust (frusu). 

Ofan á línuvandræðin bættist svo innrennslistregða Búrfellsvirkjunar vegna ísingar við inntaksmannvirkin.  Mikið svartagallsraus hafði farið fram um þetta vandamál, sem reyndist samt ekki jafnalvarlegt fyrir rekstur virkjunarinnar og svartsýnir höfðu spáð, enda náðu starfsmenn Landsvirkjunar smám saman undirtökunum í viðureigninni við þetta viðfangsefni.  Þegar Íslendingar höfðu náð tökum á þeim byrjunarörðugleikum, sem hér hafa verið tíundaðir, skapaðist grundvöllur til að leita hófanna um að hækka raforkuverðið, enda hafði heimsmarkaðsverð hækkað mikið í fyrstu olíukreppunni 1973. 

"Stjórn Landsvirkjunar hefur lýst því yfir, að markmið þeirra [hennar] sé að auka verðmæti auðlindarinnar.  Þetta er illframkvæmanleg[t], nema hækka rafmagnið, en sú stefna er þvert á tilganginn með stofnun Landsvirkjunar, sem var að tryggja raforku á sem lægstu verði til almennings og iðnaðar.  Þetta hefur tekizt, þó [að] ekki hafi verið eins langt gengið og hjá FDR á sínum tíma, sem nánast gaf rafmagnið, en fékk í staðinn skattana af gríðarlegri iðnaðaruppbyggingu, sem reif Ameríku upp úr kreppu þriðja áratugarins á undraverðum hraða."

Hér er komið að aðalásteytingarsteininum núna varðandi Landsvirkjun.  Árið 2010 setti "fyrsta tæra vinstri stjórnin" til valda í Landsvirkjun nýtt fólk, sem kúventi upphaflegri og þágildandi stefnu Landsvirkjunar og aðlagaði hana að gildandi orkulöggjöf landsins, sem mótaðist af orkulöggjöf Evrópusambandsins (ESB), s.k. orkupökkum 1 og 2, sem miða að einkavæðingu orkuvinnsluhluta raforkukerfisins, og að hvert fyrirtæki innan hans eigi að miða alla sína starfsemi við að hámarka hagnað sinn án tillits til annarra hagsmuna, s.s. atvinnuþróunar og hámörkunar verðmætasköpunar í landinu.  

Þessi stefna er sniðin við frjálsan orkumarkað, þar sem frjáls samkeppni margra fyrirtækja ríkir um viðskiptavinina, og samkeppnin heldur þá verðlagi orkunnar í skefjum til hagsbóta fyrir neytendur, en bezt reknu orkufyrirtækin ná að auka markaðshlutdeild sína og fjárfesta í nýjum orkuverum.  Ef þetta markaðskerfi er hins vegar innleitt í einokunarumhverfi, eins og íslenzki raforkumarkaðurinn er í raun og veru á sviði stórsölu raforku og að miklu leyti á öllum heildsölumarkaði raforku, þá losnar fjandinn úr grindum.  Það er einmitt það, sem hefur gerzt á Íslandi, með voveiflegum afleiðingum fyrir atvinnulífið og þar með heimilin í landinu. 

Reynslan hérlendis hefur sýnt, að ávöxtun arðs af orkulindunum er ekki bezt komin hjá Landsvirkjun, heldur hjá almenningi, rafmagnsnotendum, atvinnulífi og heimilum, með því að halda rafmagnsverði í landinu samkeppnishæfu, þ.e. lægra en yfirleitt er annars staðar í boði, óniðurgreitt þó, og standandi vel undir meðalkostnaði Landsvirkjunar, jafnvel að næstu virkjun meðtalinni. 

"Nú stefnir í, að Rio Tinto vilji loka Ísal [ISAL].  En það er bara byrjunin, hin álverin sitja í sömu súpunni, þó [að] minna heyrist frá þeim.  Þau geta líka tekið ákvörðun um að loka, þó [að] þau hjari e.t.v. út kaupskyldutímann.  Taki þau slíka ákvörðun, verður öll viðhaldsvinna lágmörkuð, og menn fara frá útkeyrðum, verðlausum iðjuverum.  Eftir sitja Íslendingar með gríðarlega verðmætar orkulindir, en enga kaupendur og engar tekjur.

Við verðum aftur komin á reit nr 1, árið 1969.  Er þetta stefnan að klára núverandi samninga og hætta svo ?  Hvernig er öðruvísi hægt að skilja skæting frá Landsvirkjun um arðgreiðslur og kjarasamninga hjá Ísal; mál, sem henni kemur ekkert við ?  Er það stefnan að hækka rafmagnið fram í rauðan dauðann ?  Sitja út samningstímann, [á] meðan kaupskyldan varir, og fara svo ánægðir á eftirlaun ?"

Þetta er hárrétt athugað hjá Jónasi. Mesti viðhaldskostnaður álvers er fólginn í endurfóðrun kera.  Sú starfsemi hefur verið aflögð í Straumsvík.  Með fækkandi rafgreiningarkerum í rekstri minnkar rafmagnsnotkunin vikulega og framleiðslan og þar með raforkunotkunin.

ISAL verður ekki einsdæmi, heldur kanarífuglinn í námunni, fyrsta fórnarlambið, af því að Straumsvíkurverksmiðjan er elzt, og þar var orkusamningurinn útrunninn og þarfnaðist endurnýjunar fyrst.  Iðnaðarráðherrann og ríkisstjórnin ásamt Alþingi verða að gera sér grein fyrir þeirri háskalegu þróun, sem nú á sér stað yfir hausamótunum á þeim.  Núverandi stefna Landsvirkjunar mun leiða til þess, að hún stendur yfir höfuðsvörðum allra orkusæknu fyrirtækjanna í landinu.  Er það virkilega þróun, sem Íslendingar þurfa á að halda, að hefjist nú, þegar umsvifamesta atvinnugrein landsins er í rúst og mun fyrirsjáanlega ekki ná vopnum sínum á næstunni ?

 

 

Lítil frétt um stórmál og klúður

Framkvæmdastjórn Evrópusambandsins (ESB) hefur í um 3 áratugi reynt að koma í kring innan Sambandsins markaðsvæðingu á ríkiseignum í náttúrunni, t.d. ríkisjörðum, námum og orkulindum. Framkvæmdastjórn ESB telur sig hafa lögsögu um nýtingu náttúruauðlinda, sbr sameiginlega fiskveiði- og landbúnaðarstefnu Sambandsins (CAP), en styr hefur staðið við einar 8 aðildarþjóðir um nýtingu vatnsréttinda til raforkuvinnslu.  Ætlaði Framkvæmdastjórnin með ágreininginn við Frakka, sem eru mesta vatnsorkuþjóðin innan ESB, fyrir Evrópudómstólinn.  Nú er spurning, hvort þetta stefnumál verður eitt þeirra, sem lendir undir exi Úrsúlu von der Leyen í kjölfar COVID-19.  Ástæðan er sú, að aðferðarfræði ESB hefur óhjákvæmilega í för með sér orkuverðshækkanir, og það er einmitt ætlun ESB til að knýja á um frekari fjárfestingar í dýrum mannvirkjum endurnýjanlegrar orku.  Hagkerfi ESB-landa þarf hins vegar nú, eins og annars staðar, framar öðru á að halda ódýrri orku til að knýja endurreisn hagkerfa aðildarlandanna, sem eru mjög veikburða eftir lömun af völdum aðgerða til að hamla smiti á COVID-19, og loftslagsmarkmiðin verða einfaldlega að sitja á hakanum á meðan hjól atvinnulífsins eru að komast aftur á fyrri snúningshraða hið minnsta. 

 Innan EFTA-ríkjanna í EES (Evrópska efnahagssvæðinu) er staðan lítið eitt önnur að því leytinu til, að EES-samningurinn fjallar ekki um orkulindirnar og reglur um stjórnun þeirra, en Lissabon-sáttmálinn veitir Framkvæmdastjórninni víðtækar heimildir til yfirstjórnunar á orkumálum ríkjanna.  E.t.v. þess vegna hefur EFTA-dómstóllinn teygt sig ískyggilega langt inn á þetta svið, og dæmdi hann t.d. gegn norska ríkinu, að það væri að mismuna einkafyrirtækjum og ríkisfyrirtækjum með gamalli lagasetningu um það, sem Norðmenn kalla "hjemfall av vannkraftsressurser" eða þjóðnýtingu vatnsréttinda og vatnsaflsvirkjana eftir fyrst 80 ár og nú 60 ár í rekstri. Norðmenn breyttu þessari lagasetningu sinni, nýttu sér "frelsissvigrúmið", sem Carl Baudenbacher hefur gagnrýnt þá fyrir, og gerðu 2/3 eign ríkisins á þessari auðlind landsins að meginreglu, þannig að ekki gæti misréttis gagnvart einkaaðilum, og sú skipan hefur haldizt athugasemdalaust af hálfu ESA. Ríkisstjórnarlögmaðurinn (regjeringsadvokat) Sejersted, tefldi fram sínu "frelsissvigrúmi" og komst upp með það. Það sorglega er, að Íslendingar eiga engan Sejersted enn þá.  

ESA, sem EFTA-megin er spegilmynd Framkvæmdastjórnar ESB, ákvað að ráðast á garðinn, þar sem hann var lægstur hjá EFTA  með afskiptm af úthlutunarreglum nýtingarréttinda auðlinda á landi í eigu ríkisins með bréfi til íslenzku ríkisstjórnarinnar á þeim tíma, þegar hún átti fullt í fangi með að lágmarka neikvæðar afleiðingar bankahrunsins með undirbúningi Neyðarlaganna.  Fyrsta bréfið var dagsett 14.10.2008.

Síðan gengu mörg bréf á milli, en varnir ríkisstjórnanna, sem í hlut áttu á Íslandi, hafa verið vegnar og léttvægar fundnar í Brüssel, enda alls ekki reynt að nýta sér neitt "frelsissvigrúm".  Bréf ríkisstjórnanna íslenzku til ESA hafa ekki verið gerð aðgengileg almenningi, en af bréfum ESA, sem aðgengileg eru á vefsvæði Eftirlitsstofnunarinnar, má ráða í efni þeirra. Þessum ríkisstjórnum virðist ekki hafa hugkvæmzt sú djarfa og árangursríka leið Norðmanna, þegar þeir síðar fengu bréf svipaðs efnis, að efast hreinlega um lögsögu ESA yfir ráðstöfun náttúrulegra orkulinda til raforkuvinnslu. Vonandi sér íslenzka ríkisstjórnin að sér með aðstoð Alþingis og gengur í skóla prófessors Sejersteds.  Atbeini Alþingis er eðlilegur og nauðsynlegur í stórmáli, sem stjórnvöld hafa frá upphafi gert sér far um að drepa á dreif. 

Úrskurður ESA, nr 075/16/COL, í þessu máli var gefinn út 20.04.2016, og íslenzk stjórnvöld vöktu ekki sérstaka athygli þjóðarinnar á honum, þótt hann fæli í sér kröfu um fullveldisafsal á megninu af orkulindum Íslands með því að fyrirskrifa markaðssetningu á Innri markaðinum á nýtingarrétti orkulinda í ríkiseigu.  Hvernig í ósköpunum ríkisstjórninni kom til hugar að fallast alfarið á þetta fullveldisframsal er eftir að útskýra fyrir þjóðinni.  Tveir ráðherranna, sem þá áttu hlut að máli, sitja í núverandi ríkisstjórn, svo að þingmönnum er í lófa lagið að leita skýringa hjá þeim.  Þessir ráðherrar fá falleinkunn, ef þau svara þannig, að embættismenn hafi sagt þeim, að EES-samningurinn legði Íslendingum þær skyldur á herðar að framselja markaðnum nýtingu orkulindanna eða að embættismenn hafi haldið því fram, að Stjórnarskráin eða almenn löggjöf bannaði stjórnvöldum það ekki. Kenningar Sejersteds voru þá löngu kunnar.

Þessir ráðherrar eru: 

Sigurður Ingi Jóhannsson, forsætisráðherra, 07.04.2016-11.01.2017

Lilja Dögg Alfreðsdóttir, utanríkisráðherra, 08.04.2016-11.01.2017.

Þann 15.12.2016 fór síðan bréf frá ríkisstjórninni með tímasettri framkvæmdaáætlun, og skyldi lúkning verða 30.05.2017.  Á þessum grundvelli lauk þessu máli af hálfu ESA með bréfi til ríkisstjórnar: 010/17/COL, en ekkert hefur verið framkvæmt í málinu og verður sennilega ekki úr þessu.  Þessi vinnubrögð íslenzkra stjórnvalda eru afspyrnuléleg og gæti kæra ESA fyrir EFTA-dómstólinum þar af leiðandi verið yfirvofandi fyrir skort á efndum.  

Um hvað fjallaði litla fréttin í Mogganum 11.04.2020 ?  Hún bar fyrirsögnina:

"Fresta frumvarpi um nýtingu auðlinda"

og hófst þannig:

"Upp hafa komið rökstuddar efasemdir um, að tilskipun Evrópuþingsins og -ráðsins um þjónustu á innri markaðinum, og til vara grein EES-samningsins um staðfesturétt, eigi við um raforkuframleiðslu.  

 Því hafa íslenzk stjórnvöld ákveðið að fresta fyrirhuguðum lagabreytingum uns betri vissa verður fengin fyrir því, hvaða þjóðréttarlegu skuldbindingar hvíla á íslenzka ríkinu að þessu leyti.  Frumvarpið verður því ekki lagt fyrir Alþingi á þessum vetri."

Frestur er á illu beztur má um þessa niðurstöðu ríkisstjórnarinnar segja. Hún vísar augljóslega beint til málatilbúnaðarins gegn Noregi og snöfurmannlegs svars Sejersteds eða a.m.k. í anda "frelsissvigrúms".  Málatilbúnaðurinn gegn gegn Íslandi var af öðrum toga, þótt afleiðingarnar yrðu hinar sömu, næði ESA sínu fram. 

Það vafðist ekki eitt andartak fyrir norskum stjórnvöldum, hvort Noregur væri að þjóðarétti bundinn við að hlýða ESA og framselja náttúrulegar orkulindir sínar, aðallega virkjaðar vatnsorkulindir, í hendur Innri markaði EES, sem í einu og öllu lýtur regluverki ESB. Þegar mikilvægir ríkishagsmunir eru í húfi, grípa Norðmenn til "frelsissvigrúmsins", sem þeir reyndar nefna "handlingsrommet". 

Bréf ESA til norsku ríkisstjórnarinnar (orku- og olíumálaráðuneytisins) barst ekki fyrr en 30.04.2019.  Málatilbúnaður þar var af öðru tagi en gegn Íslandi, en krafan þó sams konar, og afleiðingar uppgjafar yrðu eins.  ESA kvað norska ríkið verða að finna óyggjandi markaðsverð á vatnsréttindum í eigu ríkisins og leyfa jafnan aðgang allra fyrirtækja, óháð eigendum og rekstrarformi.  Ljóslega er hér átt við allan Innri markað EES.  Var vitnað í þrenns konar lögskýringargögn ESB kröfunni til fulltingis:

• Þjónustutilskipun nr 2006/123/EB
• Tilskipun um opinber innkaup nr 2014/23/EB
• TFEU (stofnsáttmáli ESB) gr. 49 og 56

Norska ríkisstjórnin svaraði snöfurmannlega rúmum mánuði síðar, bar svarið undir Stórþingið og fékk fullan stuðning þess.  Bréf orku- og iðnaðarráðuneytisins var vel ígrundað og stutt sannfærandi lagalegum rökum.  Niðurstaða þess var höfnun á þeim grundvelli, að ofangreindar tilskipanir og greinar stofnsáttmála ættu ekki við raforkuvinnslu og Norðmenn hefðu tekið það fram á sínum tíma, þegar þjónustutilskipunin var í burðarliðnum, að þeir teldu orkuvinnslu úr náttúruauðlindum Noregs alls ekki falla undir gildissvið hennar.   

Svona eiga sýslumenn að vera.  Það er eitthvað annað en klúðursleg vinnubrögð íslenzka Stjórnarráðsins í þessu máli.  Hvað skyldi valda því, að hér eru flækjufætur einar settar til verka og dagskipun ráðherra virðist vera að bukka sig og beygja fyrir Brüssel (einnig aðsetur ESA).  Þessu verður að linna, og það verður að draga línu í sandinn. Það er Sejersted-línan.  EES-samningurinn snertir ekki stjórnun auðlinda landsins. 

Í viðhengi er ítarlegri grein um þetta mál eftir pistilhöfund.  

 

 

Skrár tengdar þessari bloggfærslu:

• 09_2019_um_fullveldisrett_og_nytingu_orkulinda_14619.pdf

Breytt heimsmynd

Mannskæðir alheims sjúkdómsfaraldrar breyta heiminum.  Afleiðingar spænsku veikinnar, sem var víst amerísk, ef nánar er að gáð, hafa vafalaust haft djúptæk áhrif, en þau hurfu í skugga hrikalegrar lífsreynslu af Heimsstyrjöldinni fyrri og þeirra feiknarlegu þjóðfélagsátaka, sem af henni leiddu, en þá missti kirkjan mikil völd í Evrópu, og aðallinn missti fótanna. Þessir aðilar höfðu fram að því talið alþýðunni trú um guðlegt boðvald sitt yfir henni, en helvíti skotgrafanna leysti alþýðuna úr viðjum, því að guðlegur vilji og vald gat ekki legið að baki slíkum hörmungum. Byltingarástand ríkti víða, og hún tókst í Rússlandi 1917 að undirlagi þýzku hérstjórnarinnar, sem sendi kaffihúsasnatann Lenín frá Sviss til Rússlands. Þessi bylting át börnin sín, eins og sú franska 1789. Aðeins sú borgara- og bændabylting, sem varð á Englandi öld áður, tókst.  Efldist þá þingræðið á Englandi á kostnað konungsvalds, en aðlinum tókst að laga sig að breytingunum og flaut ofan á (eins og hrossataðskögglarnir).

Það er mörgum umhugsunarefni, hvað taka muni við í heiminum eftir COVID-19.  Það er líklegt, að talsvert af þeirri framleiðslu, sem vestræn fyrirtæki hafa á undanförnum áratugum flutt að heiman og til Kína og annað, muni snúa í heimahagana á næstu árum, a.m.k. sú, sem talin er varða miklu fyrir öryggi og heilsufar þegnanna.  Þetta gæti táknað endalok alþjóðavæðingarinnar, eins og við þekktum hana, þar sem þjóðir reiða sig ekki lengur á aðdrætti frá útlöndum í sama ríka mæli og verið hefur. Traust til Kínverja hefur beðið hnekki vegna upphaflegra viðbragða þeirra við SARS-CoV-2 veirunni, sem voru í ætt við viðbrögðin við SARS-CoV-1 rúmum hálfum öðrum áratugi fyrr.  Stórveldistilburðir þeirra eru líka að verða ruddalegri en góðu hófi gegnir.  Vestræn ríki munu draga úr viðskiptasamstarfi við Kínverja á "strategískum" sviðum, en vonandi getum við nýtt fríverzlunarsamninginn við þá meira til matvælaútflutnings.  Þeir eru háðir matvælainnflutningi.   

Þetta hlýtur að styrkja innlenda framleiðslu á Íslandi á nauðsynlegu viðurværi, t.d. matvælum.  Það er heldur ekki í kot vísað fyrir landsmenn að snúa sér í auknum mæli að innlendum matvælum.  Það er leitun að sambærilegum gæðum og hollustu, t.d. vegna hreins lofts, gæðavatns og mjög lítillar notkunar sýklalyfja. Hvers vegna að fara yfir lækinn til að sækja vatnið ?

Auðvitað á ríkisfyrirtækið Landsvirkjun að teygja sig langt í að bjóða ódýra raforku, bæði ótryggða orku og forgangsorku, og þursahátt stjórnenda þar í garð viðskiptavina á ekki að líða. Óljósar fréttir um verðafsláttarhugmyndir þar á bæ eru ófullnægjandi.

Guðlaugu Kristinsdóttur, stjórnarformanni Límtré-Vírnets o.fl., eru greinilega þessi mál hugleikin.  Þann 8. apríl 2020 birtist frábær grein eftir hana í Markaði Fréttablaðsins, undir fyrirsögninni:

"Sveigjanleiki skiptir sköpum"

"Hagkerfi heimsins eru nær öll á hnjánum.  Ísland er þar engin undantekning, og fram undan er mikið verk til að tryggja upprisu lands og þjóðar.  Íslenzkt hugvit og handverk mun ráða miklu um árangurinn, en ekki síður stefnan, sem við tökum í þessum skrýtnu aðstæðum.  

Á undanförnum vikum hefur komið í ljós, að þjóðir heims hugsa fyrst um sjálfar sig, þegar hætta steðjar að.  Virðiskeðja alþjóðaviðskipta er rofin, vöru- og fólksflutningar eru afar takmarkaðir, og alþjóðasamningar eru í hættu.  Aðstæðurnar kalla víða á breytt viðhorf, ekki sízt hvað varðar sjálfbærni hagkerfa. Skyndilega sjá allir mikilvægi þess, að þjóðir geti framleitt mat fyrir sjálfar sig og forgangsröðun fjármuna í þágu heilbrigðiskerfa. Allir virðast sammála um, að ríki grípi til umfangsmikilla efnahagsaðgerða, svo [að] hjól samfélagsins snúist, þrátt fyrir vírusa og innilokanir."  [Undirstr. BJo]

Staðan er einstök, því að öll hagkerfi heimsins eru í lamasessi samtímis og öll verða nú fyrir gríðarlegum tekjumissi og munu þurfa á miklu lánsfé að halda í kjölfarið.  Seðlabankar prenta peninga, og ríkisstjórnir ætla að láta verðbólguna rýra höfuðstólinn á verðbólgubáli.  Lántakendur í erlendum gjaldmiðli verða fórnarlömbin.

COVID-19 tímabilið hefur í eymd sinni verið lærdómsríkt.  Þjóðir heims hafa borið sig misjafnlega að og orðið mjög misjafnlega vel ágengt í baráttunni við SARS-COV-2 veiruna. Má nefna Suður-Kóreu sem dæmi um góðan árangur utan Evrópu, en í Evrópu virðist Þýzkaland bera af í hópi hinna fjölmennari og þéttbýlli landa.  Er munurinn rétt einu sinni sláandi á Þjóðverjum og nágrönnum þeirra, Frökkum, hinum fyrrnefndu í vil.  Þjóðverjar voru undirbúnir með fjölda sjúkrarúma og mikinn varnar- og sjúkrabúnað, þ.m.t. öndunartæki, og gripu leiftursnöggt inn í atburðarásina.  Gott skipulag, góður undirbúningur og öguð viðbrögð, gerðu gæfumuninn.  Þess vegna urðu tiltölulega fá smit í Þýzkalandi og hlutfallslega fá dauðsföll.  Fyrir vikið mun atvinnulífið fyrr verða drepið úr dróma, og heildarkostnaðurinn mun verða lægri hjá Þjóðverjum en Frökkum. Í Belgíu virðist heilbrigðiskerfið gjörsamlega hafa farið á hliðina.  Um það vitnar gríðarhátt hlutfall látinna af smituðum.  Hérlendis er þetta hlutfall aðeins um 0,6 %, en þar sem sérlega illa hefur tekizt til, er þetta hlutfall 20-40 sinnum hærra.  

Það, sem þó háir Íslendingum í þessari baráttu er skortur á hentugu húsnæði og aðbúnaði, þar sem nýi Landsspítalinn er enn í byggingu og kemst a.m.k. 5 árum of seint í gagnið m.v. þörfina.  Þar verður að  hafa til reiðu fjölda sjúkrarúma og gera ráð fyrir snöggri stækkun á gjörgæzluaðstöðu.  Það munu ekki líða 100 ár að næstu alvarlegu kórónuveiru, og aðrir enn hættulegri heimsfaraldrar gætu hæglega blossað upp á þessum áratugi.  Hin hrikalega ebóla var kveðin niður í Afríku með miklu harðfylgi vestræns heilbrigðisstarfsfólks á fyrsta áratugi þessarar aldar. Veirur eru til rannsókna og þróunar í misjöfnu augnamiði á rannsónarstofum heimsins og geta sloppið þaðan af ýmsum orsökum. Forseti Bandaríkjanna hefur fjálglega viðrað grunsemdir um uppruna Wuhan-veirunnar á rannsóknarstofu þar í borg, en hann er að vísu alræmdur blóraböggulsframleiðandi.  Það eru ekki öll kurl komin til grafar með þessa SARS-CoV-2 veiru, uppruna hennar, og hvernig hún dreifðist út fyrir Kína, til skíðasvæðanna í Ölpunum og víðar.  Seinagangur Kínverja í upphafi á sök á útbreiðslunni.  Lokun Kína í desember 2019 hefði væntanlega þýtt, að kostnaður heimsins í baráttunni við óværuna hefði aðeins orðið brot af þeim hundruða trilljóna USD kostnaði, sem heimurinn situr uppi með.  

Í þessum kórónafaraldri hefur komið í ljós, að virðiskeðjur fyrir inn- og útflutning landsins rofna auðveldlega og samkomulag og sambönd halda illa.  Nægir að nefna, að framleiðsla í "Verksmiðju heimsins", Kína, stöðvaðist á mörgum sviðum og framkallaði það skort á þessum "just-in-time" tímum, þegar enginn vill halda birgðir.  Jafnvel þýzka hernum var bannað að halda birgðir af skammsýnum stjórnmálamönnum, og hefur það valdið því, að megnið af kafbátum og orrustuþotum landsins voru ekki bardagahæf, þegar til átti að taka á æfingum. Ursula von der Leyen var landvarnarráðherra, þar til Þjóðverjar sendu hana til Brüssel.  Hún rýrði bardagahæfni hersins til muna með aðgerðum af þessu tagi, en hún gekk lengra.  Hún vildi uppræta hefðir hersins, eins og að ganga fylktu liði og syngja marsa, siði, sem rekja má allt aftur til prússneska hersins fyrir daga Friðriks, mikla, sem margan frækinn sigurinn vann í Evrópu. Þá fyrirskipaði hún að taka niður mynd af Helmut Schmidt, fyrrum kanzlara Vestur-Þýzkalands, þar sem hann var í herbúningi Wehrmacht (barðist á Austurvígstöðvunum).  Ekki þarf að spyrja að því, að forystuhæfileika í ESB sýndi téð von der Leyen enga, þegar til átti að taka, þegar SARS-CoV-2 herjaði sem verst á Evrópu í marz-apríl 2020.  Er Evrópusambandið ekki búið að bíta úr nálinni með lömun sína og aðgerðaleysi til varnar íbúunum, þegar hæst átti að hóa.  Þetta er einn naglinn í líkkistu ESB.

Nú hefur heimsmarkaðsverð olíu hrapað niður í 20-30 USD/tunnu.  Jafnframt hefur raforkuverð heimsins hrapað, og er á heildsölumörkuðum yfirleitt undir 10 USD/MWh.  Þetta grefur undan orkustefnu ESB í bráð og lengd.  Margir hljóta að spyrja sig í Evrópu: hvers vegna erum við að halda uppi gráðugu skrifstofubákni í Brüssel og víðar, sem virðist ekki vera til neins gagns, þegar mest ríður á ?  Þótt Bretar hafi farið illa út úr COVID-19, er ekkert, sem bendir til, að aðild að ESB hefði verið hjálpleg.  

 Schengen samningurinn fór fyrir lítið, því að hvert ríkið á fætur öðru lokaði landamærum sínum í trássi við von der Leyen, forseta framkvæmdastjórnar ESB. Um síðir samþykkti ESB að loka ytri og innri landamærum sínum.

Alvarlegastur er ágreiningurinn innan Evrópusambandsins (ESB) um sameiginlegar hjálparaðgerðir við nauðstödd ríki innan ESB vegna kostnaðarins og tekjutapsins af völdum COVID-19.  Suðurríkin, sem Frakkar styðja, vildu, að Seðlabanki evrunnar gæfi út "Kórónubréf", en Norðurríkin snerust öndverð við því af skiljanlegum ástæðum, sbr "við greiðum ekki skuldir óreiðumanna".  Úr varð, að úr björgunarsjóði verða mrdEUR 500 til ráðstöfunar inn á við í ESB út af COVID-19. Viðtakendur verða aðallega Ítalir, Spánverjar og Frakkar, ef að líkum lætur, en upphæðin mun ekki duga til að koma efnahag þessara ríkja í samt lag.  Norðurríkin verða langt á undan Suðurríkjunum við að koma hjólum efnahagslífsins aftur á góðan snúning. Þetta mun enn auka á efnahagslega og pólitíska sundrungu á milli suðurs og norðurs, sem getur endað með ósköpum og talsverðri veikingu evrunnar. 

"Á sama hátt er ómetanlegt fyrir þjóðir að ráða sjálfar sínum efnahagsmálum, reka sína eigin peningastefnu, og eiga sinn eigin gjaldmiðil.  Kostir þess hafa sýnt sig í fyrri kreppum, og þeir munu gera það núna.

Íslenzkur iðnaður þekkir þetta vel.  Líkt og aðrar þjóðir hafa Íslendingar tekizt á við miklar efnahagssveiflur, en með sjálfstæði og sveigjanleika í farteskinu hefur okkur tekizt að að vinna vel úr áföllunum.  Nái ég kjöri sem formaður Samtaka iðnaðarins, mun ég beita mér fyrir auknu alþjóðasamstarfi iðnaðarins.  Ég vil, að iðnaðurinn efni til meira samstarfs út fyrir Norðurlöndin og Evrópu, við systursamtök í öðrum heimsálfum og löndum, sem hafa náð langt.  Tækifærin eru víða og einskorðast sannarlega ekki við innri markað Evrópusambandsins."

Fyrsti hluti þessarar tilvitnunar er hárrétt athugaður hjá Guðlaugu, en skilningi á þessu hefur verið ábótavant hjá mörgum formönnum SÍ.  Síðari hlutinn sýnir vel víðsýni Guðlaugar, og að hún er vel meðvituð um þróun viðskiptatækifæranna á næstunni.  Hún hefði orðið mikill fengur fyrir forystu Samtaka iðnaðarins. Því miður átti það ekki fyrir SI að liggja að þessu sinni.   

Sumir eru þeirrar skoðunar, að SARS-COV-2 veiran verði banabiti ESB í sinni núverandi mynd (án Breta).  Morgunblaðið fylgist vel með þessum málum, sem öðrum, og þar var 7. apríl 2020 frétt undir fyrirsögninni:

""Mesta prófraun" ESB".Hún hófst þannig:

"Angela Merkel, Þýzkalandskanzlari, varaði við því í gær, að aldrei hefði reynt jafnmikið á samheldni Evrópusambandsríkjanna og nú.  Hvatti hún ríki álfunnar til þess að vinna saman að því að endurreisa efnahag aðildarríkjanna, þegar heimsfaraldurinn verður liðinn hjá. 

"Ég tel, að Evrópusambandið standi nú frammi fyrir mestu prófraun sinni frá stofnun", sagði Merkel og bætti við, að öll ríkin hefðu fundið fyrir faraldrinum, og því væri það hagur allra, að Evrópuríkin kæmu styrkum fótum frá þessari raun."

 

 "Stjórnvöld í Frakklandi vöruðu við því í gær, að yfirvofandi væri versta efnahagskreppa, sem Evrópa hefði séð frá lokum síðari heimsstyrjaldar.  Sagði Bruno Le Maire, fjármálaráðherra Frakklands, að tryggja þyrfti, að ríkari ríki sambandsins næðu sér ekki af áhrifum kórónaveirunnar fyrr en hin verr settu, því [að] annars yrði eining aðildarríkjanna, sem og evrusvæðið [evrusvæðisins-leiðr. BJo], fyrir miklu höggi."

Þarna segja Frakkar, að þeir muni koma lamaðir út úr viðureigninni við SARS-COV2, enda ekki borð fyrir báru þar á bæ frekar en fyrri daginn.  Fjármálaráðherrann segir í raun, að Þjóðverjar megi ekki nýta hlutfallslega yfirburði sína, þegar hagkerfi þeirra kemst í gang aftur, til að auka enn forskot sitt og auka hagvöxtinn hjá sér langt umfram það, sem hin ríkin munu verða fær um. Af þessu er ljóst, að vandamálin hrannast upp fyrir ESB úti við sjónarrönd, einkum vegna þess, hversu ólíkar aðildarþjóðirnar eru að upplagi.  Evran var ótímabær og illa ígrunduð tilraun.  Framtíð hennar er í meiri óvissu núna en í kjölfar fjármálakreppunnar 2007-2008 og Grikklandsfársins 2012, enda hefur lítið verið gert til að skjóta undir hana fótum, nema brauðfótum.  

 

 

  

 

Heimilisbölið er verst

Vágestur frá borginni Wuhan í Kína hefur sett heimsbyggðina á annan endann.  Við sérstakar aðstæður á matarmarkaði í Wuhan er sagt, að veiran SARS-CoV-2 hafi borizt úr leðurblöku í hreisturdýr og þaðan í menn, þar sem hún hefur stökkbreytzt oft.  Það er líka orðrómur um, að þessi veira hafi sloppið út af lífefnafræðistofu í Wuhan, sem starfrækt er af kínverska hernum. Þykir uppbygging veirunnar styðja þá sviðsmynd, þar sem hún virðist vera samsett úr SARS-CoV-1, sem gekk í Kína og nágrannalöndum, og HIV-eyðniveirunni, sem var meira smitandi en hin.  Það er einmitt smitnæmi veirunnar, sem gerir hana viðsjárverða og hefur valdið örvæntingarfullum viðbrögðum þjóða, sem hafa reynzt ofboðslega kostnaðarsöm og hagkerfin eru ekki búin að bíta úr nálinni með.  Þetta ástand hefur líka leitt hugann að því, hversu tortímandi veiruhernaður getur verið í höndum hryðjuverkamanna eða ríkisvalds, sem einskis svífst. Slíkt ríkisvald gæti t.d. þróað skæða veiru og bóluefni gegn henni og bólusett eigin þjóð og bandamenn sína og sleppt svo veirunni lausri.  Það er voðalega hætt við því, að alþjóðaviðskiptin bíði varanlegan hnekki við C-19 og að ferðaþjónustan verði stærsta fórnarlambið.  Það er óhætt að leggja stækkunarhugmyndir ISAVIA vegna FLE á ís. 

Það hverfur allt í skugga frétta af C-19, enda munu daglegir fundir sóttvarnalæknis, landlæknis og almannavarna hafa verið vinsælasta sjónvarpsefnið, þegar veiran geisaði, þótt ótrúlegt megi heita. 

Það eru örlagaríkir tímar nú hjá ISAL í Straumsvík, og ber ekki á öðru en stefnt sé að lokun verksmiðjunnar 30.06.2020, en þá renna kjarasamningar við starfsmenn fyrirtækisins út.  Álag verksmiðjunnar á raforkukerfið dvínar með hverri vikunni, sem líður, enda er áreiðanlega hætt að endurnýja rafgreiningarker, sem falla úr rekstri.  Þetta er þyngra en tárum taki nú, þegar landið þarf á allri sinni framleiðslugetu að halda til útflutnings og gjaldeyrissköpunar, þegar engir erlendir ferðamenn koma til landsins.  

Það er fyrir neðan allar hellur, ef ríkisstjórnin ætlar að láta þetta gerast fyrir framan nefið á sér, því að Landsvirkjun er að fullu í eigu ríkisins.  Það er enginn að tala um fúlgur fjár úr ríkissjóði til ISAL, heldur að varðveita tekjustreymi frá fyrirtækinu og starfsmönnum þess til hins opinbera með lækkun á einu hæsta raforkuverði í heimi til starfandi álvers.

Sérfræðingur í orkumálum og orkusamningum Landsvirkjunar, enda stoð og stytta stjórnarformanns og forstjóra fyrirtækisins um orkusamninga þess um langa hríð, Elías B. Elíasson, ritaði grein um þessi málefni, sem birtist í Morgunblaðinu 16. apríl 2020 undir neðangreindri fyrirsögn.  Hann gerði fyrst að umræðuefni sláandi upplýsingar um stöðu ISAL og samskiptin við Landsvirkjun, sem var efniviður mjög athygliverðrar forsíðufréttar og baksviðsgreinar Stefáns E. Stefánssonar í Morgunblaðinu 7. apríl 2020. :

 "Að þrasa frá sér viðskiptavin":

"Hið síðara var svar Harðar Arnarsonar, forstjóra Landsvirkjunar, þar sem hann m.a. fárast yfir arðgreiðslum Ísal fyrir þrem árum og býsnast yfir því, að kjarasamningar þar voru ekki samþykktir lengur en fram á sumar.  Skýrar verður því varla kastað yfir borðið til viðsemjanda, að það sé ekkert við hann að tala.  Svona einfaldlega gerir maður ekki, þegar um er að ræða samninga, sem eru jafn þjóðhagslega mikilvægir og þessir, allra sízt á svo viðsjárverðum tímum sem nú."

Þetta er hárrétt mat hjá Elíasi.  Viðbrögð forstjóra Landsvirkjunar við bitrum sannleikanum, sem þarna birtist þjóðinni umbúðalaust, báru vott um dómgreindarleysi og voru forstjóraembættinu ósamboðin með öllu.  Þennan forstjóra varðar ekkert um fjárstreymi, sem fram fer á milli móðurfyrirtækis og dótturfyrirtækis, sem kaupir af Landsvirkjun orku.  Fjárstreymi þetta er búið að vera margfalt í hina áttina, og munar þar mestu um MUSD 500 fjárfestingu Rio Tinto í Straumsvík í kjölfar hruns fjármálakerfisins 2008.  Þá er hreinn dónaskapur af forstjóranum að blanda sér í efni eða tímalengd kjarasamninga í Straumsvík.  Allt sýnir þetta, að þessi forstjóri er bara í bullandi pólitík gegn erlendum iðnaðarfjárfestum á Íslandi.  Á slíkum þurfum við sízt á að halda nú á þessum síðustu og versu tímum með tæplega 20 % atvinnuleysi og sums staðar 40 %.

"Áður fyrr var það reglan, að viðræður fóru fram í "góðri trú", eins og það heitir á lagamáli.  Landsvirkjun virðist hafa vikið af þeirri braut, en tímabært er að taka þá góðu siði upp aftur.  Það er svo annað mál, hvort hægt sé að koma upp því trausti, sem ríkja þarf [á] milli aðilanna án þess að skipta um í brúnni." 

Í góðri trú í þessu sambandi merkir, að báðir aðilar eru staðráðnir í að ná samkomulagi, sem báðir mega við una, og báðir eru sannfærðir um, að gagnaðilinn sé í viðræðunum af fullum heiðarleika og án undirmála.  Þetta felur auðvitað í sér, að hvorugur aðilinn hótar hinum og komið er fram af fullri hreinskilni.  

Nú er öldin önnur.  Síðan vinstri stjórnin réð Hörð Arnarson til starfa, hefur forstjóri Landsvirkjunar verið herskár í garð viðskiptavina sinna og látið í veðri vaka við þá, að ef þeir gangi ekki að skilmálum hans, hafi Landsvirkjun þann möguleika að selja rafmagn inn á sæstreng, sem tengja myndi Íslandskerfið við Innri orkumarkað ESB. Þá hefur verið skellt hurðum og komið þar með fram af ókurteisi við viðsemjendur.  Það þarf minna til en þetta til að hleypa illu blóði í gagnaðilann, kannski ekki sjóaða samningamennina, heldur þá, sem þeir starfa í umboði fyrir.  Þegar ríkisfyrirtæki á í hlut, sem er langstærsta raforkufyrirtæki landsins, þá hefur framkoma af þessu tagi pólitískt inntak, sem er grafalvarlegt fyrir þingmenn og þjóðina alla. 

 "Búast má við miklum breytingum í öllum viðskiptum milli þjóða í kjölfar COVID-19-faraldursins.  Sterkar raddir eru uppi í vestrænum ríkjum um, að tryggja þurfi örugg aðföng mikilvægra vöruflokka betur en nú er, jafnframt því sem hert er aftur á hjólum efnahagslífsins.  Þó að nú sé mest rætt um vörur til heilbrigðisgæzlu, fer ekki [á] milli mála, að ál er grundvallar hráefni fyrir þessar þjóðir.  Þjóðirnar verða að tryggja iðnaði sínum greiðan aðgang að þessu hráefni, hvað sem líður öllum ófriðarblikum og tilraunum annarra, eins og Kína, til að ná yfirráðum á þeim markaði."

Elías skrifar þarna um ýmis merki um aukinn stuðning við kaupauðgistefnu ("merkantílisma"), sem núverandi forseti Bandaríkjanna virðist reyndar vera fulltrúi fyrir, þegar hann ræðir ekki um hreinsiefni í æð eða útfjólubláa geislun í heilsuverndarskyni "í kerskni". Það getur verið, að sú verði raunin um lykilvörur fyrir næringaröryggi, sóttvarnaöryggi og landvarnir, en meginstefnan verður vonandi áfram frjáls viðskipti með sem minnstum tollahindrunum. Hvernig Kínverjar hafa hagað sér á álmarkaðinum jafngildir grófri misnotkun viðskiptafrelsis, og hundsun á mikilvægum sjónarmiðum, sem þjóðir heims hafa sammælzt um til að draga úr áhrifum mannsins á náttúruna.  Þeir hafa ekki hikað við að reisa kolaorkuver hundruðum saman til þess m.a. að framleiða ál með niðurgreiddum kostnaði af hálfu opinberra aðila, sem sent er á vestræna markaði til þess eins að valda þar offramboði og að drepa af sér samkeppni á þessu sviði á Vesturlöndum.  Það skaðar ekki frjálsa samkeppni að stöðva þetta framferði. Hvers vegna eigum við svo að beygja okkur í duftið fyrir Huawei og kaupa af þeim 5 G tækni ?  Varaforseti BNA varaði okkur við því í heimsókn sinni hingað í fyrra, þar sem forsætisráðherra varð heldur betur á í messunni, eins og eftirminnilegt er. 

 "Vesturlöndum er líka ljóst, hvaða þýðingu lágt orkuverð hefur, þegar byggja þarf upp hagvöxt þjóða, eins og nú þarf.  Það er því líklegt, að baráttan gegn loftslagsvánni muni færast yfir á önnur svið en það að hækka verð á rafmagni upp úr öllu valdi.  Sú sviðsmynd, sem Landsvirkjun hefur boðað, að orkuverð, og sérstaklega verð hreinnar orku, muni hækka og hækka er því orðin afar varasöm."

Þarna skyggnist Elías af skarpskyggni sinni inn í heim orkumála nánustu framtíðar.  Atburðir, sem gerðust á olíumörkuðum heimsins eftir birtingu greinarinnar og á síðustu dögum nýliðins vetrar, veita smjörþefinn af því, sem koma skal og sýna, að Elías á kollgátuna.  Hann kveður helzt til veikt að orði um stefnu Landsvirkjunar við orkuverðlagningu.  Stefna, sem er útúrboruleg sérvizka, verður þjóðhættuleg, þegar hún er gerð að stefnu helzta orkufyrirtækis landsins.  Að svo skyldi vera gert, er gjörsamlega ólíðandi, því að stefnumörkunin var ekki aðeins röng, heldur fór hún fram á rangan hátt.  Ef gæta átti lýðræðishagsmuna, eins og vera ber um ríkisorkufyrirtæki, mátti það ekki gerast, að stefnumörkun Alþingis fyrir Landsvirkjun væri snúið á haus án umræðu, hvað þá samþykkis, á Alþingi.  Hvaðan kom stjórn og forstjóra umboð til að kúvenda stefnu Landsvirkjunar ?  Ef umboðið var ekki fyrir hendi, ætti slíkt að geta leitt til brottvikningar. 

"Það er stefna Landsvirkjunar að hámarka verðmæti þeirra auðlinda, sem fyrirtækinu er trúað fyrir, en túlkun Landsvirkjunar virðist vera, að verðmætin komi í ljós í tekjustreymi hennar einnar án tillits til þess virðisauka, sem lágt orkuverð veldur í þjóðfélaginu.  Þetta er röng túlkun.  Þjóðin stofnaði þetta fyrirtæki til að skapa sjálfri sér tækifæri til að hagnast, og Landsvirkjun er því ætlað að hámarka þjóðhagslegt verðmæti auðlindanna, svo [að] öll þjóðin njóti góðs af. Þá túlkun þarf að marka með eigendastefnu fyrirtækisins."

 Allt er þetta satt og rétt hjá Elíasi, og góð vísa er aldrei of oft kveðin, segir máltækið.  Hér skal fullyrða, að lágt orkuverð auki hagvöxt í landinu, en hátt orkuverð hægi á hagvexti.  Þar af leiðandi verður miklu meiri þjóðhagslegur ávinningur í landinu af, að Landsvirkjun gæti hófs í verðlagningu sinni, gæti þess að skila góðri framlegð til fjárfestinga sinna, en algerlega verði hætt við að skila sem mestum arði í þjóðarsjóð, sem mun vera hugarfóstur forstjórans, Harðar Arnarsonar.  Hann hefur haft forgöngu um kolranga verðlagsstefnu, sem valdið hefur tjóni á þjóðarbúinu.  Ætla má, að ókunnugleiki hans á orkumálum og rótgróin andúð á stóriðjufyrirtækjum í erlendri eigu hafi ráðið þarna mestu um.  Þessi stefna hans er nú komin á leiðarenda, og endurupptaka fyrri stefnu Landsvirkjunar, sem alltaf hefur verið stefna Alþingis, svo bezt er vitað, hlýtur að verða eitt af endurreisnarverkefnum ríkisstjórnar og þingmanna á næstunni.  

Hagkerfi á heljarþröm

Kórónaveiran SARS-CoV-2 er ekki jafnbráðdrepandi og SARS-CoV-1, sem gekk í Kína og fáeinum öðrum ríkjum 2003-2004, en var ekki jafnsmitandi.  Þekkt er frá þessari öld önnur og bráðdrepandi veira, sem olli EBÓLU-veikinni á afmörkuðu svæði Afríku, en hana tókst að hefta og kveða niður sem betur fór. 

 Mjög mismunandi dánarfregnir berast frá löndum um hlutfall dauðsfalla af af smituðum af SARS-CoV-2 veirunni.  Á Íslandi virðist hlutfall látinna af fjölda sýktra vera einna lægst eða tæplega 0,6 %.  Yfirleitt er hlutfallið 10-20 sinnum hærra.  Á meðan svo er, er ekki hægt að áfellast stjórnun sóttvarna hérlendis, heldur vera þakklátur stjórnendunum og öllu heilbrigðisstarfsfólki.

 Hins vegar er ljóst, að efnahagsleg fórnarlömb hérlendis og á alþjóðavísu verða fjölmörg, og íslenzka hagkerfið og hagkerfi heimsins verða lengi að ná sér, enda gæti verið um að ræða versta efnahagsáfall hérlendis síðan í Móðuharðindunum, þótt ólíku sé saman að jafna um fjárhagslegan og heilsufarslegan viðnámsþrótt. Verst er, að nægilega skelegga forystu virðist vanta á landsvísu og á meðal launþega til að sammælast um nauðsynleg neyðarlög til að draga úr  reiðarslaginu á atvinnulífið. Fjármála- og efnahagsráðherra hefur þó á Alþingi viðrað það, að æðstu menn ríkisvaldsins gengju á undan með góðu fordæmi um launalækkanir. Verkalýðsforingjar virðast sumir halda, að ríkissjóður einn geti séð um að létta byrðum í nægilegum mæli af fyrirtækjum, sem nú brenna upp eigin fé sínu, til að þau tóri nógu lengi til að ná bata, þegar rofar til.  Það er dýrkeypt strútshegðun. 

Af grunnatvinnuvegunum mun matvælaframleiðslan braggast fyrst, iðnaðurinn mun vonandi braggast síðar á þessu ári eftir miklar fórnir, en ferðageirinn mun koma með gjörbreytta ásýnd, og þar verða ekki veruleg umsvif fyrr en 2021.  Allt hefur þetta sýnt ofboðslega veikleika nútíma þjóðfélags.  Það hlýtur að verða sett í framhaldinu mikið fé til höfuðs veirum til að draga úr líkum á faröldrum af þessu tagi.  Þær virðast flestar gjósa upp í Kína, og hefur athyglin beinzt að matarmörkuðum þar, sem eru varla mönnum bjóðandi nú á tímum.  Þar á ofan bætist hættan á, að hættulegar veirur sleppi út af rannsóknarstofum.  Kínverski herinn mun t.d. reka eina slíka í borginni Wuhan, en veirur eru þróaðar í nokkrum löndum í hernaðarskyni. 

Ragnar Árnason, prófessor emeritus við HÍ, ritaði þann 21. apríl 2020 eina hinna fróðlegustu greina í Morgunblaðið um hagfræðilegar afleiðingar COVID-19, sem birzt hafa í fjölmiðlum landsins. Hún hét:

"Covid-kreppan: Mesta efnahagshögg í heila öld"

Þar var boðskapurinn sá, að þegar upp verður staðið, mun tjónið af völdum veirunnar markast af viðbrögðunum.  Sem fyrr erum við okkar eigin gæfu smiðir.  Þá kvað hann "mikilvægt að átta sig á því, að hið opinbera, þ.e. ríki og sveitarfélög, getur ekki verið hjálpræði í þessari stöðu.  Þessir aðilar eru ekki framleiðendur.  Þeir ráðstafa einungis þeirri framleiðslu þjóðarinnar, sem hún lætur þeim í té með sköttum."  Þess vegna er það arfavitlaus leið, sem þingmaður Samfylkingar lagði til sem lausn á atvinnuleysinu, að nú skyldi ríkið hefja stórfelldar ráðningar.  Það eru villuljós af þessum toga, sem eru til þess eins fallin að lengja í hengingaról landsmanna.  Það vantar framsæknar tillögur, sem lágmarka tjónið og flýta endurreisninni, sem jafnframt verður að fela í sér hraða uppgreiðslu lána til að vera í stakk búin að mæta næsta áfalli án þess að renna á rassinum í fang AGS. 

 "Afleiðingar Covid-faraldursins bitna á flestum höfuðgreinum íslenzks efnahagslífs. Ferðaþjónustan, sem lagt hefur beint um 8 % til íslenzkrar þjóðarframleiðslu og e.t.v. 10-12 %, þegar allt (beint og óbeint) er talið, hefur því nær verið þurrkuð út.  Sjávarútvegur og stóriðja hafa orðið að þola verulegar verðlækkanir og sölutregðu.  Framlag þessara atvinnugreina til þjóðarframleiðslunnar minnkar að sama skapi.  Svipaða sögu má segja um fjölmargar iðnaðargreinar.  Margar þjónustugreinar og verzlun hafa orðið að þola enn meiri samdrátt."

 Þessar hörmungar hafa opnað augu manna fyrir því, að ferðaþjónustan er ekki venjuleg atvinnugrein, heldur stóráhættu grein ("high risk activity").  Fjárfestingar í þessari grein hljóta að draga dám af því.  Greinin, sem hefur státað af að draga hlass "íslenzka efnahagsundursins" eftir 2009, er nú að miklu leyti við dauðans dyr í fangi ríkisins sem aðalfórnarlamb veirunnar.  Það verður mjög áhættusamt að láta þessa grein áfram í framtíðinni verða stærstu gjaldeyristekjulind landsins.  Það verður að þróa aðrar gjaldeyrislindir, sem eru ekki jafnsveiflugjarnar, og umfram allt þarf að fjölga stoðum gjaldeyrisöflunar.  Bent hefur verið á fiskeldið í því sambandi, og yfirvöld landsins verða fremur að liðka þar fyrir nýjungum en að þvælast fyrir, t.d. varðandi þróun úthafskvía, sem t.d. Norðmenn eru með á tilraunastigi núna.

"Eins og staðan er núna, má fullvíst telja, að þjóðarframleiðsla Íslands minnki mjög mikið á þessu ári.  Nánar tiltekið eru nú horfur á, að hún minnki um 10-15 % frá árinu 2019.  Þetta merkir, að þjóðin hefur mrdISK 300-450 minna af raunverulegum verðmætum til að ráðstafa til neyzlu og fjárfestinga.

Ástæða er til að undirstrika, að hér er um gríðarmikið efnahagshögg að ræða, sennilega það mesta í heila öld.  Þarf að leita aftur til ársins 1920 til að finna svipaða samdráttartölu í þjóðarbúskapnum.  Jafnvel í kreppunni miklu 1931 og fjármálakreppunni 2008-2009, sem mörgum er í fersku minni, var samdrátturinn ekki svona mikill."

Af nýjustu fréttum má ráða, að efri mörk Ragnars, 15 % samdráttur þjóðartekna m.v. 2019, verði nær sanni.  Það gefur til kynna, hver niðurfærsla launa í landinu þarf að verða til að aðlaga launastigið raunhagkerfinu í stað verðbólgu vegna gengissigs.  Um 10 % m.v. meðallaunataxta 2019 er lágmarks tímabundin lækkun, sem æðsta stjórn ríkisins ætti að ganga á undan með til að vera fordæmisgefandi.  Þetta mun létta og flýta fyrir endurreisninni.  

 

Útflutningsdrifinn hagvöxtur

Íslenzkum sóttvarnaryfirvöldum og landsmönnum virðist hafa tekizt betur upp við að hemja útbreiðslu SARS-CoV-2 veirunnar en flestum öðrum, og miðað við staðfestan fjölda sýktra ("virk smit") á hverjum tíma hefur fjöldi á sjúkrahúsi verið tiltölulega lágur, og sama er að segja um fjölda dauðsfalla m.v. önnur lönd. Þann 2. apríl 2020 hætti fjöldi sjúkra að aukast og fór síðan lækkandi.  Það þýðir hjöðnun faraldursins um 5 vikum frá fyrsta greindu smiti, sem er ágætur árangur á alþjóðavísu.

Hugmyndafræðin, sem Sóttvarnalæknir beitir, virðist hafa haldið dreifingu sjúkdómsins í skefjum, eins og kostur var, en starfsfólk heilbrigðiskerfis og umönnunarstofnana á stóran hlut að góðum árangri, sem hefur t.d. lízt sér í tiltölulega mjög fáum dauðsföllum, en með það var lagt af stað í upphafi vegferðar. Síðan 26.03.2020 hefur dagleg hlutfallsleg aukning smita verið vel undir 10 % og iðulega undir 5 %.  Fjöldi sjúklinga á sjúkrahúsi af völdum COVID-19 fór fyrst í 5,0 % 13. apríl, eftir að hjöðnun sjúkdómsins hafði staðið yfir í eina viku, þ.e. sjúklingum farið fækkandi, og það er líklega einstakt í heiminum.  Ástæðan er stjórnunarlegt meistarastykki, sem var fólgið í að sinna sjúklingum í einangrun, aðallega heima hjá sér, með símtali eða heimsókn heilbrigðisstarfsmanns.   

Það skiptir máli fyrir orðspor Íslands, hvernig til tekst við að ráða niðurlögum þessa COVID-19 faraldurs, og það kann aftur að hafa áhrif á viðreisn viðskiptanna, aðallega á matvæla- og ferðamannasviðunum.  Ferðageirinn mun koma illa laskaður út úr nánast allsherjar stöðvun mánuðum saman, og ferðamannastraumurinn ekki ná sér á strik fyrr en e.t.v. árið 2022, þótt reytingur geti orðið á næsta ári.  

Hins vegar verður fólk að borða, og ef þessi reynsla hefur kennt fólki eitthvað, þá er það um mikilvægi hollrar næringar og heilsusamlegra lífshátta til eflingar ónæmiskerfinu. Þetta gæti létt undir með íslenzkum útflutningsaðilum matvæla og auðveldað þeim að hasla sér völl að nýju bæði á mörkuðum fyrir veitingahús og heimiliskaup. 

Í Fiskifréttum 26. marz 2020 var fróðleg umfjöllun um matvælamarkaðina í ljósi faraldursins:

""Eftirspurn eftir ferskum fiski er lítil sem engin í Evrópu, og sambærileg staða er í Bandaríkjunum", segir Kristján Þór Júlíusson, sjávarútvegs og landbúnaðarráðherra.  Hann ræddi áhrif COVID-19 á bæði sjávarútveg og landbúnað á ríkisstjórnarfundi á þriðjudagsmorgun [24.03.2020].  Undanfarið hefur hann reglulega upplýst ríkisstjórnina um stöðuna." 

Það er ljóst, að útgöngubann eða samkomubann hefur áhrif á sölu matvæla, en eitthvað mun fólk kaupa sér til viðurværis, þegar það hefur gengið á birgðirnar (í frystinum).  Í þessu ljósi eru eftirfarandi orð ráðherrans umhugsunarverð:

"Hann segir þetta ástand mögulega gett sett strik í reikninginn til lengri tíma.  "Það er ekkert ólíklegt, að neyzluhegðun fólks breytist í framhaldinu, og í því eru bæði tækifæri og miklar ógnanir og áskoranir.""

Ef þetta mat ráðherrans er rétt, þá ætti breytingin á matarvenjum fólks eftir sjúkdómsfaraldur fremur að verða í átt til hollustusamlegra mataræðis.  Þar ætti íslenzkur fiskur, kjöt og grænmeti, að koma sterklega til skjalanna, enda hljóta íslenzkir matvælaútflytjendur nú að hamra á hollustunni frá Íslandi.  Vissulega getur tiltölulega góð útkoma COVID-19 sjúklinga hérlendis styrkt þessa ímynd af Íslandi, því að, þrátt fyrir tiltölulega útbreitt smit á meðal landsmanna framan af, lenda fáir smitaðra á sjúkrahúsi og dauðsföll eru tiltölulega fá.  Auðvitað má draga þá ályktun, að ónæmiskerfið í landsmönnum eigi þátt í því, hvernig til hefur tekizt.

Ráðherra virðist vera svartsýnn á framhaldið, eins og neðangreind tilvitnun ber með sér.  Það kann að stafa af vissunni um lægri kaupmátt almennt á erlendum (og innlendum) mörkuðum eftir fárið en áður var, og þá ríður á að geta haft áhrif á forgangsröðun neytandans:

""Hins vegar hef ég áhyggjur af markaðssetningu íslenzkra sjávarafurða erlendis og því umhverfi, sem þar er.  Það er atriði, sem við þurfum að gaumgæfa vel, hvernig við getum farið til þess verks", segir Kristján og bætir því við, að Atvinnuvegaráðuneytið sé að vinna að aðgerðapakka, bæði í sjávarútvegi og landbúnaði.  Hann verði kynntur fljótlega eða öðru hvoru megin við næstu helgi."

Tók fjallið jóðsótt og fæddist lítil mús ?

Ásgeir Ingvarsson tók Ásdísi Kristjánsdóttur tali í 200 mílum mbl.is 25. marz 2020.  Það er alltaf fengur að boðskap Ásdísar:

"Umræðan um íslenzkan sjávarútveg er ólík umræðunni um flestar aðrar atvinnugreinar. Hún litast af deilum um allt frá grunnforsendum fiskveiðistjórnunarkerfisins; hvernig kvótanum er skipt, eða hve mikið má veiða; yfir í, hvernig sjávarútvegsfyrirtækin starfa, og með hvaða hætti á að skattleggja afnot þeirra af auðlindinni.  Virðist stundum, að því betur sem árar í greininni, þeim mun háværari verði deilurnar, og segir Ásdís Kristjánsdóttir, að svipður tónn hafi komið í umræðuna um ferðaþjónustu, þegar uppgangur varð í þeirri grein."

Það er ekki deilt um góða skilvirkni fiskveiðistjórnunarkerfisins á sviði bæði umhverfisverndar, fjárfestinga og rekstrar.  Í kerfinu er lágmarkssóun, það hvetur til gjörnýtingar hráefnisins.  Má segja án þess að skreyta mikið, að enginn komist með tærnar, þar sem Íslendingar hafa hælana í þessum efnum.  Þess vegna eru deilur um þetta stjórnunarfyrirkomulag á auðlindanýtingu sjávar í raun deilur um keisarans skegg, sem litlu máli skipta. 

"Þegar vel gengur hjá fyrirtækjunum, í sjávarútvegi sem í öðrum greinum, er efnahagslegur ábati m.a. fólginn í aukinni verðmætasköpun, fjölgun starfa og hærri skatttekjum.  "Lífsgæði okkar eru í grunninn byggð á sjálfbærri nýtingu náttúruauðlinda.  Ísland er dropi í hafi heimshagkerfisins og því mikilvægt, að útflutningsgreinar okkar geti sótt inn á stærri markaði." 

Sjávarútvegurinn er ekki aðeins undirstöðugrein fyrir lífsafkomu landsbyggðarinnar.  Hann er meginundirstaða hagkerfis landsins, eins og COVID-19 hefur berlega leitt í ljós, en þessi heimsfaraldur hefur drepið ferðamennskuna sem atvinnugrein hvarvetna í dróma og lamað áliðnað og aðra málmframleiðslu. Þótt veiran hafi svæft fiskmarkaði Íslendinga erlendis, standa engin rök til annars en þeir verði langt á undan flestum öðrum mörkuðum að hjarna við og ná sér á strik.  Á meðan hjarðónæmi hefur ekki náðst, hvorki í hinum vestræna heimi né í Austur-Asíu, er hætta á, að faraldurinn gjósi upp aftur, og þessi hætta gæti haldið ferðamennskunni í heljargreipum mánuðum saman. 

"Lífskjör eru góð á Íslandi, raunar ein þau beztu í heimi, og forsenda þess, að við getum bætt lífskjör okkar áfram er, að hér vaxi og dafni áfram útflutningsgreinar, sem standa framarlega á sínum sviðum." 

Það er tómt mál á allra næstu árum að bæta hér lífskjörin.  Eftir stórfellt efnahagsáfall af völdum veirunnar SARS-CoV-2, sem leiða mun til samdráttar hagkerfisins um allt að 15 % í ár (mrdISK 450), eru versnandi lífskjör óhjákvæmileg af þeirri einföldu ástæðu, að miklu minna er til skiptanna en áður. Launþegar verða að taka á sig hluta af þessu áfalli og fjármagnseigendur hluta. Til að vinna svo þetta tap upp er grundvallaratriði að treysta undirstöður vöruútflutnings frá landinu til bezt borgandi markaða heims og að komast framhjá tollmúrum þeirra.  Til þess þurfum við víðtækan fríverzlunarsamning við Engilsaxana, Breta og Bandaríkjamenn, tollaafnám fyrir sjávarafurðir á Innri markaði Evrópu, að nýta betur fríverzlunarsamninginn við Kínverja og að opna aftur vinsamlegt viðskiptasamband við Rússland. 

"Ásdís bætir við, að á Norðurlöndunum vegi umræðan um samkeppnishæfni útflutningsgreina þungt, þegar skattheimta og launaþróun eru ræddar.  "Við þurfum á hverjum tíma að spyrja okkur, hvort verið er að ganga of langt í skattheimtu, og hvort laun séu í samræmi við undirliggjandi verðmætasköpun atvinnulífsins og getu þess til að standa undir hækkandi launakostnaði.  Nú, þegar atvinnulífið stendur frammi fyrir verulegum samdrætti í efnahagslífinu vegna kórónuveirufaraldursins, blasir við, að höggið verður þeim mun meira á útflutningsgreinar okkar, enda eru landamæri víða að lokast, útflutningur á ferskum fiski hefur dregizt saman um tugi prósenta, og fiskvinnslustöðvar búa sig undir frekari samdrátt." 

 Þetta er rétt, og sá ósveigjanleiki, sem einkennt hefur afstöðu Alþýðusambandsins (ASÍ) gagnvart viðbrögðum, sem sniðin eru til að minnka tjón launþeganna, mun hitta verkalýðshreyfinguna illilega fyrir.  Kjaramál á Íslandi eru í ólestri, og nú er eigið fé íslenzks atvinnulífs að brenna upp.  Hraði þess bruna jókst 1. apríl 2020, þegar umsamdar launahækkanir tóku gildi á almenna vinnumarkaðinum, eins og enginn væri morgundagurinn. Hryggjarstykki ríkisvaldsins er með þeim hætti, að það hafði ekki bolmagn til að tefja kollsteypuna (með lagasetningu). Það blasir við, að lífskjör á Íslandi eru nú fölsk og munu hrapa.  Verkalýðshreyfingin bætir ekki úr skák með því að stinga hausnum í sandinn.  Atvinnuleysið og lífskjaraskerðingin verða meiri fyrir vikið.  Atvinnulífið getur ekki staðið undir núverandi launatöxtum.  

"Ásdís segir mikilvægt að bregðast skjótt við þeim aðstæðum, sem nú eru uppi og taka breytingum dag frá degi. Þegar faraldurinn hefur gengið yfir, tekur við tímabil uppbyggingar, og þá skiptir öllu máli að styðja við sjávarútveginn og aðrar útflutningsgreinar, þannig að þær nái viðspyrnu á sem skemmstum tíma. 

Fyrirsjáanlegt er, að rekstur ríkisins verði þungur næstu misserin samfara minni efnahagsumsvifum og fallandi skatttekjum, en viðbrögð stjórnvalda megi hins vegar ekki vera af sama meiði og eftir síðustu efnahagskrísu, þegar skattar á atvinnulífið voru hækkaðir. 

"Verkefnið framundan er að leggja grunninn að áframhaldandi hagvexti; það verður ekki gert með aukinni skattheimtu á atvinnulíf, sem er nú þegar verulega laskað eftir þessar efnahagsþrengingar"

 

"Ásdís minnir á, að það sé þessi fjárfesting í bættum veiðum og vinnslu, sem hafi hjálpað sjávarútveginum að dafna.  "Samfara aukinni fjárfestingu í tækjum og tækni hefur tekizt að bæta nýtingu og auka verðmæti sjávarafurða, svo að við stöndum vel í samanburði við helztu samkeppnisþjóðir okkar.  Árið 1985 var t.d. nýtingarhlutfall þorsks 58 %, en í dag [2020] er það rúmlega 80 %.  Á sama tíma er nýtingarhlutfall þorsks 53 % í Færeyjum og 46 % í Kanada."

  

 

 

 

 

    

 

 

 

Lengi getur vont versnað

SARS-CoV-2 veiran herjar á alla markaði íslenzkra útflutningsatvinnuvega og líklega á alla markaði í henni versu. Á fiskmörkuðum Kína, Evrópu og Bandaríkjanna, hefur þannig orðið verðfall.  Verðin gætu orðið lengi að ná hæstu hæðum, því að fiskætur, eins og almenningur allur, hefur orðið fyrir kaupmáttarrýrnun, sem mun taka tíma að jafna sig.  Hún mun ekki hverfa, eins og hendi sé veifað. Sízt af öllu í skuldsettum þjóðfélögum. Tíminn, sem það tekur að endurreisa hagkerfið, fer alveg eftir því, hvernig efnahagslegar björgunaraðgerðir munu ganga, en búast má við, að gríðarleg verðmæti fari í súginn, og þar af leiðandi verður efnahagsáfallið ekki V-laga, eins og bjartsýnismenn vonuðu, en var vonlaust í ljósi umfangs tekjutapsins, heldur U-laga, þ.e. sennilega stöðnun fram á næsta ár eftir feikilegan samdrátt (mrdISK 300-500 í ár). Samt veittu nýjar fréttir frá Kína í lok marz 2020 von um, að þar yrði tiltölulega hraður viðsnúningur á framleiðslukerfinu, en það er ekki nóg fyrir okkur, þegar aðalmarkaðirnir eru í Evrópu og í Vesturheimi, og þar sér ekki fyrir endann á ósköpunum.

Ekki þarf að orðlengja, að ferðaiðnaður heimsins hefur stöðvazt.  Undirstrikar það, hversu viðkvæm þessi grein er og áhættusöm. Fjárfestingar í þessari grein verða taldar áhættusamar, því að nýr áhættuþáttur er kominn til skjalanna, sem getur raungerzt hvenær sem er aftur.   Hérlendis var fleyttur rjóminn af þessari grein, þegar vel áraði og áhugi var á norðurslóðum jarðar, m.a. vegna loftslagsumræðunnar,  en vegna hás og hækkandi kostnaðar á Íslandi var samdráttur hafinn hérlendis í þessari grein áður en botninn féll gjörsamlega úr henni í marz 2020. Sennilega er búið að offjárfesta í greininni, og gæti orðið mjög erfitt að ná aftur 2 M ferðamanna til landsins, hversu háum fjárhæðum, sem varið er úr ríkissjóði til að auglýsa landið.  Því fé kann að verða kastað á glæ.  Það er gagnslaust að sá í ófrjóan jarðveg. Vegna efnahagsáfallsins um allan heim mun fólk ekki endurheimta ferðaáhuga sinn upp til hópa á þessu ári.  Ofvaxin grein mun verða að endurskipuleggja sig í ár, því að hún getur ekki verið í fangi ríkissjóðs í heilt ár.  Lokun, eftirgjöf gjalda og greiðslustöðvun kemur til greina, en þennan leik verður tæplega hægt að endurtaka, næst þegar landinu verður lokað að kröfu þeirra, sem reka Schengen-samninginn.  

Segja má líka, að botninn sé dottinn úr áliðnaðinum, þegar LME-markaðurinn fyrir ál til endurbræðslu er staddur í kringum 1450 USD/t Al, eins og um þessar mundir.  Þótt framboðið hafi vafalaust minnkað, t.d. frá Kína, þá hefur eftirspurnin minnkað enn meir vegna þjóðfélagslömunar víða af völdum aðgerða sóttvarnayfirvalda.  Sama gildir um þessa eftirspurn og aðra.  Hraði endurreisnarinnar verður háður því, hvernig fjárhagur fyrirtækja, alþýðu og ríkissjóða, verður útleikinn eftir rothöggið. Til skamms tíma hækkar verðið ekki fyrr en bílaverksmiðjurnar opna aftur.  

Fólk verður að nærast á hollum og góðum mat, hvernig sem allt veltur.  Áður en fólk fer aftur í sitt hefðbundna neyzlufar er afar líklegt, að það veiti sér kaup á dýrum fiski úr Norðurhöfum. Ef hægt verður að koma því á framfæri, að neyzla þessarar vöru efli ónæmiskerfið, er leiðin greið.  Það er þess vegna líklegt, að fiskmarkaðir verði einna fyrstir til að ranka úr rotinu og spurn eftir eldislaxi muni aftur aukast hratt.  Þess vegna var ánægjulegt að lesa grein Kjartans Ólafssonar, sjávarútvegsfræðings og stjórnarmanns í Arnarlaxi, í Morgunblaðinu 21. marz 2020,

"Margföldum útflutningsverðmæti sjávarafurða Íslands".

Hún hófst svona:

"Nú þegar við stöndum andspænis nýjum áskorunum í efnahagslífinu og útlit er fyrir samdrátt í einni stærstu atvinnugrein landsins, þá þykir væntanlega mörgum athyglisvert að heyra, að Íslendingar geti á næstu árum margfaldað verðmæti þeirra sjávarafurða, sem við flytjum út. Hvernig ?  Jú, með því að rækta bláu akrana, sem finnast í efnahagslögsögu landsins.  Við Íslendingar urðum ein fremsta fiskveiðiþjóð á nýliðinni öld.  Ræktun fisks er hins vegar í dag orðinn stærri hluti sjávarútvegs en fiskveiðar á heimsvísu."

Það, sem Kjartan skrifar um þarna, er eina markverða hálmstráið, sem Íslendingar geta gripið til núna til að mynda nýjan og eftir atvikum traustan grunn fyrir nýja atvinnu- og gjaldeyrissköpun í landinu, en á henni veltur framtíð landsins. Greinin er þegar búin að slíta barnsskónum, tækniþekkingin og viðskiptasamböndin eru fyrir hendi og áhættufjárfestar eru reiðubúnir til að grípa tækifærið. Ferðaáhugi heimsbyggðarinnar verður ekki endurreistur í einni sviphendingu, og heimskreppa mun halda aftur af málmeftirspurn, en spurn eftir mat á borð við villtar og ræktaðar sjávarafurðir hlýtur að glæðast tiltölulega fljótt.  Þess vegna eiga stjórnvöld að gefa þessum lífvænlegasta sprota atvinnulífsins lausan tauminn innan marka áætlaðs burðarþols fjarða á leyfðum svæðum, nema vel rökstuddur grunur sé um óviðunandi áhættu fyrir lífríkið á viðkomandi stað. 

"Burðarþol þeirra fjarða og flóa, sem Hafrannsóknastofnun hefur þegar metið, er í heildina rúm 140 kt, margfalt það magn, sem fiskeldisfyrirtækin hafa nú leyfi til að ala í þessum fjörðum. Enn er eftir að meta nokkra firði, þannig að burðarþol þeirra svæða, sem henta og þola fiskeldi að mati vísindamanna og eftirlitsstofnana, gæti verið nær 200 kt.  Heildarburðarþol strandlengjunnar er þó líklega mun meira eða um 500 kt ársframleiðsla.  Með 500 kt ársframleiðslu af laxfiski mætti margfalda útflutningsverðmæti sjávarafurða og fylgja þar með farsælli vegferð vinaþjóða okkar. Með því væru Íslendingar að byggja ofan á aldalanga reynslu sína af fiskveiðum, vinnslu og markaðssetningu sjávarafurða.  Það er bæði skynsamlegt og gæti einnig verið nauðsynlegt til að verja stöðu okkar, nú þegar eldi sjávarafurða er orðið umfangsmeira en fiskveiðar í heiminum."   

 Hér er um efnilegasta vaxtarsprota íslenzks atvinnulífs að ræða um þessar mundir. Það þarf í ljósi aðstæðna í atvinnulífi landsmanna að hraða áhættugreiningum, sem eftir eru og endurskoðun bráðabirgða greininga, sem gefa eiga til kynna ráðlegan hámarks lífmassa í eldiskvíum á leyfilegum eldisstöðum við Ísland m.t.t. lífríkisins, sem þar er fyrir, aðallega laxfiska. Þetta verður sú grein, sem borið getur uppi atvinnusköpun og hagvöxt framtíðarinnar og tekið við af ferðaþjónustunni í þeim efnum.  

Það, sem Kjartan Ólafsson líklega á við, þegar hann nefnir burðarþol strandlengjunnar, eru risakvíar, sem hægt er að staðsetja úti fyrir fjörðum.  Slíkar kvíar eru Norðmenn farnir að prófa hjá sér.  Hérlend stjórnvöld þurfa nú endilega að hefja athugun á því, hvar ráðlegt er að leyfa þessar risakvíar. Norðmenn eru þegar búnir að koma fyrir a.m.k. einni slíkri risakví til reynslu.  Hún var smíðuð í Kína og dregin í sjónum til Noregs.

Ef hérlendis verður árlega slátrað 500 kt (k=þúsund) af eldislaxi, má búast við, að gjaldeyrisverðmæti hans muni nema a.m.k. 500 mrdISK/ár, sem er um 40 % aukning útflutningsverðmæta undanfarinna ára og meira en nam gjaldeyristekjum ferðaþjónustunnar í fyrra.  Til þess að viðhalda hér hagvexti til að halda uppi lífskjörum, að áfalli vegna SARS-CoV-2 slepptu, þá þarf þessi aukning útflutningstekna að eiga sér stað á 10 ára tímabili að hámarki. Það er engin önnur atvinnugrein í sjónmáli, sem afkastað getur lunganum af þessari verðmætaaukningu.  Þess vegna á að veðja á hana, nú þegar komið hefur í ljós, hversu hættulegt er, að ferðaþjónustan sé aðalgjaldeyrisskapandi landsins.

 Auðvitað á að þróa fóðurframleiðslu fyrir þetta eldi hérlendis.  Hráefnið í það kemur bæði úr hafi og af landi.  Það kemur t.d. úr fiskbræðslum og tilvonandi repjuræktun.  Sú síðarnefnda getur þannig orðið mjög ábatasöm, því að stönglarnir og hratið fara í fóðrið, en fræolían í eldsneyti, t.d. fyrir togaraflotann.  

Fiskeldið skapar um 7 bein störf/kt og 14 óbein störf/kt eða alls 21 starf/kt samkvæmt norskum viðmiðunum.  Þannig gæti þessi framleiðsla skapað tæplega 11 þúsund heilsársstörf og raunar meira m.v. reynsluna hérlendis og með áðurnefndri fóðurframleiðslu. Greinin mun ekki hafa í för með sér nein ruðningsáhrif á vinnumarkaðnum, heldur skapa kærkomin tækifæri.   

Þann 10. febrúar 2020 skrifaði Einar K. Guðfinnsson, starfsmaður SFS og fyrrverandi ráðherra, mjög upplýsandi grein í Morgunblaðið,

"Búhnykkur nú þegar þörf krefur".

Undirgreinin, "Fiskeldi vex fiskur um hrygg",

hljóðaði þannig:

"Sem betur fer sjáum við mikilsverð dæmi um aukinn útflutning.  Þannig hefur fiskeldi svo sannarlega  "vaxið fiskur um hrygg", svo [að] vitnað sé í fleyg orð úr stjórnarsáttmála ríkisstjórnarinnar. 

Framleiðsla í fiskeldi hefur aldrei verið meiri en á síðasta ári.  Alls var slátrað um 34 kt.  Árið 2018 nam þessi framleiðsla rúmum 19 kt.  Þetta er 80 % aukning á milli ára, og á laxeldi þar langstærstan hlut að máli.  Laxeldisframleiðslan tvöfaldaðist á milli ára, fór úr rúmum 13 kt í 27 kt.  Framleiðsla á bleikju jókst sömuleiðis myndarlega, var tæp 5 kt árið 2018, en 6,3 kt í fyrra, sem er 29 % aukning.

Útflutningsverðmæti fiskeldisins nam á síðasta ári um mrdISK 25.  Það svarar til um MISK 100 hvern einasta virkan dag ársins.  Þetta er um 90 % aukning - nær tvöföldun - á milli ára.

Til þess að setja þetta í annað samhengi má benda á, að útflutningsverðmæti fiskeldisafurða var um 10 % af verðmæti sjávarafurða í fyrra, og hefur hlutfallið aldrei verið hærra."

Það eru gríðarlegir vaxtarmöguleikar fólgnir í fiskeldinu, eins og sjá má af því, að á næstu tveimur áratugum gæti framleiðslan 20-faldazt með því að taka úthafskvíarnar í brúk.  Þetta mun veita mörgum vinnufúsum höndum og hugum eftirsóknarverða vinnu, eins og fram kemur í næstu tilvitnun, sem er úr undirgrein Einars:

"80 % launateknanna falla til á landsbyggðinni":

"Tæplega 500 manns unnu í fiskeldi hér árið 2018, sem er þreföldun á einum áratug.  Launagreiðslur námu um mrdISK 3,5 á því ári.  Um 80 % launatekna í fiskeldi falla til á landsbyggðinni.  Varlega talið, samkvæmt því, sem Byggðastofnun reiknaði út og rímar við það, sem við þekkjum frá öðrum löndum, má ætla, að afleidd störf séu annað eins.  Ljóst er, að störfum fjölgaði umtalsvert og launatekjur jukust í fyrra með stóraukinni framleiðslu, og sú þróun mun halda áfram.  Þetta er fagnaðarefni, ekki sízt við efnahagsaðstæðurnar núna."

Einar tiltekur þarna fjölda launþega, en ekki ársstörf, svo að um hlutastörf kann að vera að ræða í einhverjum mæli.  Alla vega jafngilda þessar upplýsingar 26 manns/kt árið 2018, sem er mjög hátt m.v. 7 bein ársstörf/kt í Noregi.  Þar eru afleiddu störfin talin vera 14 ársstörf/kt eða alls 21 ársstarf/kt, en á Íslandi um 50 starfsmenn/kt samkvæmt upplýsingum Einars.  Það er áreiðanlega meiri framleiðni í Noregi á þessu sviði vegna hagkvæmni stærðarinnar, en jafnframt er öruggt, að framleiðnin mun vaxa hér með aukinni framleiðslu. Sé gert ráð fyrir, að hér verði 40 ársstörf/kt, þá munu vegna fiskeldisins, beint og óbeint, verða hér 20 k heilsársstörf, ef tekst að koma framleiðslunni í risakvíar úti fyrir úthafinu. 

Í lok greinar sinnar skrifaði Einar K. Guðfinnsson:

"Veruleg tækifæri liggja í frekari vexti.  Miðað við útgefin leyfi og þær forsendur, sem fyrir liggja af hálfu löggjafans, má búast við aukinni framleiðslu og útflutningi í ár og í framtíðinni.  Með minnkandi útflutningstekjum og meira atvinnuleysi er hið aukna fiskeldi því kærkominn búhnykkur, sannkallað búsílag.  Vaxandi fiskeldi mun hjálpa okkur að ná nauðsynlegum markmiðum um auknar útflutningstekjur, hagvöxt, ný og fjölbreytt störf, og veita komandi kynslóðum spennandi tækifæri.  Fiskeldið er sem betur fer þegar orðin þýðingarmikil stoð í efnahagslífi okkar og mun skipta stöðugt meira máli í framtíðinni."

Það er hægt að taka heilshugar undir þessa sýn Einars K. Guðfinnssonar á þessa atvinnugrein, sem lofar góðu um traust og verðmæt störf á þeim svæðum, þar sem Alþingi hefur leyft hana, aðallega á Vestfjörðum og Austfjörðum.  Stjórnvöld mega þá fyrir alla muni ekki draga lappirnar. Þau þurfa að gefa í á öllum sviðum nýsköpunar.  Það verður að koma nýrri, öflugri stoð undir atvinnulífið eftir alkul í ferðaþjónustu. Það á við um umgjörð greinarinnar, leyfisveitingaferli og eftirlitsþjónustuna, en þó sérstaklega þróun innviðanna.  Þeir verða að taka stakkaskiptum. 

Stórfelld starfsemi á þessu sviði útheimtir greiðar samgöngur á landi allan ársins hring og örugga afhendingu raforku af viðunandi spennugæðum (samkvæmt alþjóðlegum staðli).  Þetta þýðir, að 66 kV flutningskerfið og allt dreifikerfi raforku þarf að fara í jörðu.  Áformum um dreifikerfið var flýtt til 2025 eftir norðanáhlaupið í desember 2019, og vonandi bætir Landsnet flutningskerfið verulega á allra næstu árum líka.  Hins vegar verður 132 kV Vesturlínan alltaf vonarpeningur í óveðrum, og þess vegna er bráðnauðsynlegt, að Vestfirðingar verði sjálfum sér nógir um rafmagn, enda eiga þeir næga virkjanakosti til þess í vatnsföllum sínum.  

 

 

  

Verkfræðingur, lyfjafræðingur og veiran

Þann 24. marz 2020 birtust góðar greinar eftir 2 mæta menn á sömu síðu Morgunblaðsins.  Annar skrifaði af miklum þunga um þann mikla vanda, sem blasir við stjórnvöldum og eigendum Landsvirkjunar (landsmönnum öllum) vegna stefnu fyrirtækisins, sem það hefur mótað sér sjálft án aðkomu eigandans, gagnvart smærri og stærri stórnotendum raforku, en hinn fjallaði um hinn gríðarlega vanda, sem nú blasir við heimilum landsmanna, fyrirtækjum og stjórnvöldum, vegna CoVid-19 veirupestarinnar.  Auðvitað yfirgnæfir SARS-CoV-2 veiran og afleiðingar hennar alla umræðu hvarvetna um þessar mundir.

Elías Elíasson, verkfræðingur, skrifaði greinina:

"Ef ÍSAL verður lokað, hvað þá ?"

Þar reifaði hann þær ógöngur, sem Landsvirkjun hefur ratað í síðan 2010 í samskiptum sínum við viðskiptavini sína, þegar aðilar standa frammi fyrir ákvörðunartöku um að endurnýja raforkusamninga eða að slíta viðskiptasambandinu. Hann rifjaði upp spár frá þessum tíma, sem reyndust reistar á sandi, um þróun orkuverðs og álverðs á heimsmörkuðum upp á við.  Kröfuharka Landsvirkjunar var reist á þessum vitlausu spám ásamt nýjum raforkulögum, mótuðum af orkulöggjöf Evrópusambandsins (ESB) og þar af leiðandi sniðnum við annars konar orkukerfi og markaðsaðstæður en hér ríkja.  Gefum Elíasi orðið:

"En hvar stöndum við, ef álverinu verður lokað ?

Þó [að] móðurfyrirtæki álversins ábyrgist að greiða stóran hluta orkunnar þrátt fyrir rof á starfsemi, þá er ekki gefinn hlutur, að lögfræðingar þess finni ekki leið út úr þeim vanda. Alla vega er varla eðlilegt, að þessi orka verði látin óseld og ónotuð fram til 2036 og Landsvirkjun haldi áfram að reisa nýjar virkjanir, þegar eftirspurn vex, en Rio Tinto haldi áfram að borga allan þann tíma. 

Það verða málaferli og óvissuástand, þar til sú deila leysist, og Landsvirkjun verður að leita nýrra viðskiptavina á meðan; ella veikist staða hennar í málinu.  Með öðrum orðum: orkan fer á markað, hugsanlega brunaútsölu." 

Þetta er afar mikilvæg ábending hjá Elíasi um atriði, sem Landsvirkjun virðist hafa flaskað á.  Hún getur ekki komið fram, eins og bergþursi, og skákað í því skjólinu, að þótt ISAL verði lokað, hafi hún nánast allt sitt á þurru, þ.e. greiðslur fyrir 85 % forgangsorkunnar samkvæmt núverandi orkusamningi.  Það væri rétt einn fingurbrjóturinn, framinn á þeim bæ, sem hefði mjög slæmar afleiðingar fyrir nærsamfélag Straumsvíkur og reyndar þjóðfélagið allt.  Jafnframt myndu réttarhöld, sem allt stefnir í nú, setja Ísland í óæskilegt ljós í augum fjárfesta, og þurfum við sízt á því að halda nú.  Stjórnvöld verða hér að koma vitinu fyrir stjórn Landsvirkjunar eða að skipta um stjórn. 

"Markaðshorfur með raforku eru allt aðrar nú en þegar samningar við ÍSAL voru undirritaðir 2011.  Af er sú kenning, að orkuverð muni ekki breytast, nema til hækkunar; meira að segja gefa spár nú til kynna, að orkuverð kunni að lækka, ef tækniþróun verður ör.  

Ljóst er orðið, að spár á fyrri hluta þessa áratugar um síhækkandi orkuverð byggðust á óskhyggju og oftrú á stefnuna í loftslagsmálum, en vaxandi vantrúar gætir nú á því, að þær baráttuaðferðir gegn hlýnun jarðar, sem þá var lagt upp með, skili árangri.  Áhættumatið bak við orkuviðskiptin er gjörbreytt."  

Forstjóra og stjórn Landsvirkjunar hefur dagað uppi.  Þeim varð á sú reginskissa að misskilja þróunina, að rangtúlka skammtímafyrirbæri sem langtíma þróun.  Vestræn þjóðfélög hafa enga burði til að keppa á mörkuðum heimsins búandi við raforkuverð, sem er úr takti við raunkostnað frumorkunnar og raforkuverð í öðrum heimsálfum.

Þetta þýðir, að hin "klassíska" íslenzka orkunýtingarstefna, sem mótuð var á Viðreisnarárunum (7. áratug 20. aldar), stenzt tímans tönn, en viðvaningar á orkumálasviði, sem yfirtóku Landsvirkjun og að einhverju leyti stjórnsýslu orkumálanna á tímum hinnar mistæku "vinstri stjórnar" 2009-2013,  gleyptu orkupakka ESB hráa og tóku upp einhvers konar spákaupmennsku með raforkuna, sem hefur reynzt atvinnulífi landsins og verðmætasköpun hin versta forsending.  Ný orkulöggjöf frá 2003 og síðan orkupakkar 2 og 3 hafa síður en svo reynzt landinu hjálplegir, enda eru þessir ESB-orkupakkar eins og örverpi í íslenzku umhverfi, hvort sem litið er á orkukerfið eða orkumarkaðinn. 

"Þegar endursamið var við ÍSAL snemma á áratugnum, spáðu sérfræðingar hækkandi orkuverði í Evrópu, sem þó var hátt. Á þessum tíma fór Landsvirkjun að mæla fyrir sæstreng og komst þar með í aðstöðu til að setja viðsemjendum úrslitakosti með hótunum.  Nú hefur dæmið snúizt við.  Orkuverð í Evrópu hefur lækkað, svo [að] sæstrengur er fjarlægur möguleiki, WOW lagði upp laupana, ferðaiðnaðurinn er í bakslagi og loðnan að bregðast í annað sinn.  Eftir samningshörku sína á liðnum áratug getur Landsvirkjun ekki búizt við öðru en hörku á móti, nú þegar dæmið er annað.  

Ekki er að efast um, að Rio Tinto leitar allra leiða til að losna undan verulegum hluta greiðsluskyldunnar með öllum ráðum.  Málaferli skapa óvissu, sem kann að hafa áhrif á lánshæfismat Landsvirkjunar og jafnvel orðspor Íslands, þegar þau komast í fréttir.  Þetta bætist ofan á vinnutap slíks fjölda manna, að um munar í hagkerfinu.  Sú staða, sem nú er uppi, hefur greinilega ekki verið ein sviðsmyndin í áhættumati Landsvirkjunar eða stefnumörkun." 

Eins og þessi texti kunnáttumanns á sviði orkumála ber með sér, eru stjórn og forstjóri Landsvirkjunar nú komin á leiðarenda í sinni illa grunduðu vegferð, sem reist var á fádæma röngu stöðumati, sem nú er að koma eigendum fyrirtækisins í koll.  Af þessum sökum eiga stjórnvöld nú ekki annarra kosta völ en að leysa þessa stjórn frá störfum og skipa nýja stjórn, sem er í stakk búin til að leiða hina klassísku orkunýtingarstefnu Landsvirkjunar til vegs og virðingar á ný, því að núverandi forysta fyrirtækisins hefur beðið algert skipbrot.  Þar með væri unnt að gera sér vonir um, að tjón af völdum fráfarandi forystu yrði lágmarkað.  Öðru vísi en að gera hreint fyrir sínum dyrum geta stjórnvöld ekki stýrt Landsvirkjun inn í nýtt tímabil, þar sem horfið verður frá rangsleitni og ranghugmyndum um hlutverk Landsvirkjunar.

"Sú stefna, sem er ráðandi í orkupökkum ESB, að allar ákvarðanir fyrirtækja í raforkugeiranum skuli byggjast á markaðsverðum, er óheppileg fyrir Ísland.  Markaðsverð raforku fyrir stóriðju ræðst á alþjóðamörkuðum, og annar markaður hér er lítill og myndar varla orkuverð, sem mark er á takandi.

  Stefnumótun fyrirtækja tekur mið af reglum orkupakka ESB, en ekki þörfum þjóðfélagsins.  Fyrirtæki orkugeirans leitast helzt við að styrkja stöðu sína hvort [hvert á e.t.v. betur við-innsk. BJo] gagnvart öðru og gagnvart stjórnvöldum, fulltrúum eigenda sinna.  Þetta er ekki farsælt til lengdar, og stjórnvöld þurfa að vinna orkugeirann út úr þessari stöðu."

Að ríkjandi stefna í orkumálum á Íslandi sé "óheppileg fyrir Ísland", er of vægt til orða tekið, eins og raunar má ráða af því, sem á eftir fer í tilvitnuninni. Hún er óviðeigandi og skaðleg, af því að aðstæður á orkumálasviði eru gjörólíkar þeim, sem orkupakkar Evrópusambandsins eru sniðnir við.  Þar af leiðandi fara hagsmunir Íslands og ESB ekki saman í orkumálum.  Það, sem stjórnvöld á Íslandi, utanríkisráðuneytið og iðnaðarráðuneytið með stuðningi og hvatningu Alþingis, ættu að marka stefnu og "strategíu" (framkvæmdaáætlun) um, er, að fá undanþágu fyrir Ísland frá öllum helztu tilskipunum og reglugerðum orkulöggjafar ESB.  Þannig kýs höfundur þessa vefpistils að túlka lokamálsgreinina í þessari ágætu grein Elíasar.  

Hin greinin hét:

 "Frá sjónarhóli lyfjafræðings" 

og er höfundur hennar Viðar Guðjohnsen, lyfjafræðingur.  Hann hefur réttilega áhyggjur af aðdráttum aðfanga til landsins á tímum lömunar athafnalífs og af langtímaáhrifum CoVid-19 faraldursins.  Ein þessara aðfanga eru vissulega orkugjafar á formi eldsneytis og gefur auga leið, að því fyrr sem orkuskiptin verða til lykta leidd hérlendis, þeim mun minni vá stendur landinu af truflun aðdrátta vegna hvers konar óáránar.  

Viðar reit m.a.:

"Hvað sem öllu líður, er mikilvægt að koma í veg fyrir, að fyrirsjáanlegur samdráttur leiði af sér framleiðslukreppu á nauðsynjum eða keðjuverkandi langtímaáhrif á atvinnuleysi. Innlend matvælaframleiðsla er hluti af þjóðaröryggi, og nú, þegar heimurinn er að lokast, hlýtur öllum að vera það ljóst.  Árásir umrótsmanna á landbúnað og sjávarútveg þarf því að brjóta á bak aftur.  Áform um að heimila innflutning á hráu kjöti, eggjum og mjólkurafurðum, þarf að leggja til hliðar, og þar sem sóttvarnir eru til umræðu, má skjóta því inn, að sýklalyfjaónæmar bakteríur drápu um 33 þúsund manns innan Evrópska efnahagssvæðisins á árinu 2015."

 

"Ísland verður í öllu falli ekki undanskilið yfirvofandi efnahagsáhrifum, en staða íslenzkra fyrirtækja er erfið og var erfið áður en faraldurinn lét á sér kræla.  Verkalýðsforystan virðist gengin af göflunum, og þeirra skollaleikur ásamt ofurgjöldum hins opinbera hefur þrýst fyrirtækjum í að keyra áfram á undirmönnun, og lítið má út af bregða. 

Líklega munu mörg fyrirtæki ekki lifa af næstu misseri.  Stjórnmálamenn þurfa að axla ábyrgð, því [að] ekki verður hægt að huga að neinum innviðum án verðmætaframleiðslu hjá fyrirtækjum og mannauði þeirra."

 

 

Traust Landsvirkjunar

Það hefur komið fram, áður en SARS-COV-2 eyðilegði alla markaði, að Landsvirkjun er að tapa stórfé með því að heimta árið 2016, að í stað álverðsvísitölu á orkuverð til Norðuráls (NÁ) skyldi taka upp viðmiðun við raforkuverð á Nord Pool - uppboðsmarkaði raforku. Ennfremur tapar þessi stærsti orkubirgir landsins  stórfé á framleiðsluminnkun í Straumsvík, sem stafar af viðleitni ISAL til að minnka tap fyrirtækisins, sem stafar af svimandi háu raforkuverði frá Landsvirkjun, verði, sem er algerlega ósamkeppnisfært við núverandi aðstæður og líklega einstætt í heiminum um þessar mundir.  Fram hefur komið, að kjarasamningar fyrirtækisins ná aðeins til 30.06.2020, svo að ljóst má vera, að þá vofir stöðvun fyrirtækisins yfir, eins og væntanlega mun koma í ljós eftir páskana með enn minni orkukaupum fyrirtækisins vegna hægfara framleiðsluminnkunar í átt að stöðvun.    

Framkoma forstjóra Landsvirkjunar við fréttum af því, að kjarasamningurinn í Straumsvík yrði framlengdur fram á næsta ár, ef nýr samningur næðist við Landsvirkjun um orkuverð, er stórfurðuleg í ljósi þess, að fram hefur komið, að slík endurskoðun væri skilyrði áframhaldandi rekstrar.  Hélt þessi forstjóri, að ekkert væri að marka slíkar yfirlýsingar og að aðrar skuldbindingar fyrirtækisins tækju ekkert mið af raunveruleikanum. Það eru vægast sagt ómálefnaleg viðbrögð þessa forstjóra að láta nú eins og alþjóðlegt stórfyrirtæki stilli fyrirtæki íslenzku þjóðarinnar upp við vegg.  Það er engu líkara en þessi dæmalausi forstjóri sé í persónulegu stríði við aðalviðskiptavini Landsvirkjunar. Þá sýna dylgjur hans um óeðlilega fjármagnsflutninga frá dótturfyrirtæki til móðurfyrirtækis 2017, að maðurinn stundar bara sína persónulegu pólitík. Slíkt er með öllu ábyrgðarlaust í þeirri grafalvarlegu efnahagsstöðu, sem þjóðin stendur frammi fyrir núna.  Svona riddarar eru ekki til mikils gagns, þegar á bjátar.

Fleira mætti nefna, sem rýrt hefur traust til þessa fyrrum virta orkufyrirtækis landsmanna undanfarið, og snýr það flest að hegðun og dylgjum forstjóra þessa fyrirtækis,t.d. um misferli helztu viðskiptavina þess gagnvart skattalöggjöf landsins (Kastljósþáttur í marz 2020) og dylgjum um að setja í gang áróðursstríð gegn Landsvirkjun með Straumsvíkuryfirlýsingunni frá 12.02.2020. 

Nú hefur Landsvirkjun að gefnu tilefni lýst yfir fullu traustu sínu í garð CRU (brezks greiningarfyrirtækis á sviði náma-, málma- og áburðarvinnslu) og starfsmanns þess, Martins Jackson.  Sá hélt erindi á opnum fundi Landsvirkjunar í janúar 2020 og komst þar á röngum og úreltum forsendum að villandi niðurstöðu um orkuverð Landsvirkjunar, sem var þó fyrirtækinu þóknanleg.  Samtök iðnaðarins bentu þegar í stað á veikleikana í málflutningi Jacksons, og það gaf Landsvirkjun tilefni til traustsyfirlýsingar á hann.  Þá vaknar spurningin: hvers virði er traustsyfirlýsing þess, sem rúinn er trausti ?

Nú verður rakinn lunginn úr frásögn Fréttablaðsins 18. janúar 2020 undir fyrirsögninni:  

"Landsvirkjun ber fullt traust til Martins Jackson og CRU":

"Landsvirkjun hafnar málflutningi Samtaka iðnaðarins um, að myndin, sem Martin Jackson, álsérfræðingur hjá greiningarfyrirtækinu CRU, dró upp á morgunverðarfundi Landsvirkjunar, sé ekki lýsandi fyrir stöðuna."

Þegar enginn rökstuðningur fylgir slíkri höfnun, er ekki annað um hana að segja en hún lýsir rökþrota og hrokafullum stjórnendum, sem hreiðrað hafa um sig hjá stóru ríkisfyrirtæki í einokunaraðstöðu á þeim markaði, sem hér um ræðir.  Öðru máli gegndi um málflutning gagnrýnandans, SI.  Þar á bæ hafa menn ítrekað bent á, að margt bendir til, að hæsta orkuverðið til stóriðjunnar, svo og það, sem minni stórnotendum býðst, t.d. gagnaverum, sé með öllu ósamkeppnishæft.  Enn hvílir þó leyndarhula yfir verðinu, og á meðan eiga SI erfitt um vik.

"Líkt og Fréttablaðið greindi frá í gær, segir Sigurður Hannesson, framkvæmdastjóri Samtaka iðnaðarins [SI], að samkeppnisstaða Íslands sé að versna, orkuverð á Íslandi hafi hækkað á sama tíma og það fari lækkandi annars staðar í Norður-Evrópu."

Þetta er staðreynd með þeirri undantekningu þó, að raforkuverð Landsvirkjunar til Norðuráls (NÁ) hefur lækkað frá gildistöku nýs orkusamnings í nóvember 2019 í takti við lækkun á markaði Nord Pool vegna ranghugmynda innan Landsvirkjunar um alþjóðlega þróun orkuverðs, sem leiddi starfsmenn þar á bæ til að veðja á stöðuga hækkun verðs á Nord Pool markaðinum. 

"Stefanía Guðrún Halldórsdóttir, framkvæmdastjóri markaðs- og viðskiptaþróunar Landsvirkjunar, segir Landsvirkjun bera fullt traust til Jacksons og CRU.  "Landsvirkjun ber fullt traust til sérfræðiþekkingar CRU og telur, að greiningar fyrirtækisins hafi í gegnum tíðina gefið raunsæja mynd af álmörkuðum og samkeppnisstöðu íslenzkra álfyrirtækja", segir Stefanía."

Spyrja má til hvers Landsvirkjun fékk téðan sérfræðing CRU til að messa hérlendis um samkeppnisstöðu íslenzkra álfyrirtækja.  Eins og staðan er núna er vitað, að ástæðulaust er að kvarta undan raforkuverði Landsvirkjunar til tveggja stærstu álveranna, en vandamálið er hins vegar hjá minnsta álverinu, ISAL í Straumsvík, þar sem mikil hækkun fór fram árið 2011 og raforkuverðið hefur síðan stigið stöðugt vegna tengingar þess við neyzluverðsvísitölu í Bandaríkjunum.  Það er nú meira en tvöfalt verðið til hinna álveranna hérlendis að flutningskostnaði meðtöldum. Á sama tíma hefur álverðið lækkað, svo að einfaldir útreikningar sýna, að til þess að halda óbreyttu kostnaðarhlutfalli raforku og skráðs markaðsverðs áls, þá þarf raforkuverð til ISAL að lækka um 30 % eða um 12 USD/MWh. 

Það er ekki þar með sagt, að samkeppnishæfnin mundi verða, eins og hún var 2011, þótt þessi lækkun færi fram.  Það stafar af því, að heimsmarkaðsverð á orku hefur lækkað síðan þá í bandaríkjadölum talið og sömuleiðis hefur verðlag launa og þjónustu hækkað mikið á Íslandi. Þá þarf að kanna þróun flutningskostnaðar líka. Þetta eru engin geimvísindi, eins og sagt er, og það á að vera óþarfi að fá hingað rándýran ráðgjafa frá útlöndum til að komast að hinu rétta í þessu máli.  Málið versnar verulega, þegar í ljós kemur, að honum mistókst hrapallega við úrlausn og framsetningu málsins. 

Út frá þessari reynslu er e.t.v. skiljanlegt, að iðnaðarráðherra hafi gripið til þess ráðs að fá til liðs við sig annan (rándýran) ráðgjafa, Fraunhofer, til að komast til botns í þessu máli um samkeppnishæfni íslenzkrar raforku til iðnaðar á Íslandi.  Vonandi verður hvorki fljótaskrift né slagsíða á rannsókn Fraunhofers, en það gæti verið orðið einu álveri færra í rekstri hérlendis, loksins þegar iðnaðarráðherra kynnir þessa skýrslu.  Svifasein stjórnsýsla getur verið verri en engin stjórnsýsla.

Vandamál tveggja elztu verksmiðjanna, ISAL og Járnblendiverksmiðjunnar á Grundartanga (Elkem á Íslandi), er hins vegar svo brýnt úrlausnar, að ráðherrann og ríkisstjórnin hafa ekki margra mánaða umþóttunartíma.  Því miður hafa nú risavandamál ferðaþjónustunnar bætzt ofan á málahrúgu ríkisstjórnarinnar, en þeim mun mikilvægara er að keyra iðnaðinn á fullum afköstum.  

"Hún segir niðurstöðuna, sem Jackson kynnti á miðvikudag, vera skýra.  "Raforkuverð til álvera á Íslandi er vel samkeppnishæft við það, sem álverum býðst annars staðar í heiminum, og vegna baráttunnar við loftslagsbreytingar mun samkeppnisforskot íslenzku endurnýjanlegu raforkunnar líklega aukast enn meira í framtíðinni, bæði orkufyrirtækjum og stórnotendum á Íslandi til hagsbóta", segir Stefanía." 

Það er rangt, að niðurstaðan sé skýr í þeim skilningi, að hún kasti ljósi á vandamálið, sem nú er við að etja.  Í fyrsta lagi eru notuð gögn frá árinu 2018, og síðan þá hefur raforkuverð til ISAL sætt vísitöluhækkun, gerðardómur hækkað raforkuverðið til Elkem á Íslandi og farið þar bil beggja deiluaðila, og Landsvirkjun og NÁ hafa endursamið um 30 % raforkunotkunar NÁ.  Í síðasta tilvikinu samdi Landsvirkjun reyndar af sér árið 2016, þannig að skörp lækkun hefur orðið á raforkuverðinu til NÁ. 

Eina álverið á Íslandi, sem býr við gjörsamlega ósamkeppnishæft raforkuverð um þessar mundir, er þannig ISAL í Straumsvík, og það var villandi umfjöllun hjá Jackson á téðum morgunverðarfundi Landsvirkjunar að breiða yfir það.  Þar að auki hefði hann átt að gera grein fyrir þeim niðurgreiðslum (á orkuverði), sem tíðkast á meginlandi Evrópu og í Noregi.

Athafnir verða að fylgja orðum hjá Landsvirkjun.  Það er ekki nóg að vegsama framlag Íslands til baráttunnar við loftslagsbreytingar, ef á sama tíma er lagður steinn í götu landsins við framkvæmd áhrifamestu aðgerðarinnar til að draga úr losun koltvíildis á heimsvísu, sem er að framleiða ál með raforku úr kolefnisfríum orkulindum.  

"Áliðnaðurinn í heiminum býr sannarlega við krefjandi markaðsaðstæður um þessar mundir, sem má fyrst og fremst rekja til aðstæðna á alþjóðamörkuðum, minni eftirspurnar og mikils vaxtar í framleiðslugetu álvera í Kína, sem eru fyrst og fremst knúin af mengandi kolaorkuverum", segir Stefanía ennfremur."

Það er rétt hjá téðri Stefaníu, að vandamál álmarkaðarins var ekki eftirspurnarskortur fyrir COVID-19, því að spurn eftir áli hefur að jafnaði aukizt um 4 %/ár undanfarinn áratug og lengur, heldur hefur verið um offramleiðslu að ræða vegna gríðarlegrar ósjálfbærrar framleiðsluaukningar Kínverja.  Ákvörðun um hana er ekki tekin á markaðslegum forsendum, heldur eru þetta klóför kínverska kommúnistaflokksins, sem hefur stjórnað framsókn Kínverja á málmmörkuðum heimsins og námuvinnslu víða um heim. Nú veit enginn, hvað við tekur eftir stöðvun margra verksmiðja í Kína vegna sóttkvíar og einangrunar af völdum pestarinnar.  Gervitunglamyndir sýna, að loftið yfir Kína er nú mun hreinna en í fyrra.  Viðhorf breytast við atburði eins og baráttuna við þessa veiru, og ekki er hægt að útiloka, að Kínverjar dragi nú úr álútflutningi sínum. 

Það er engu að síður þannig, að þróun raforkuverðs hjá ISAL hefur frá gerð nýs samnings 2011 verið allt önnur og óhagstæðari en hjá keppinautunum.  Ef tryggja á áframhaldandi rekstur verksmiðjunnar og fjárfestingar fyrir tímabilið til 2036, þegar samningurinn rennur út, er nauðsynlegt að færa raforkuverðið í það horf, að raforkukostnaður fyrirtækisins á hvert áltonn nemi ekki stærra hlutfalli af skráðu álverði en var við samningsgerðina 2011. Framhjá þessu kemst Landsvirkjun ekki með orðagjálfri stjórnenda hennar.