Rafmagnið og þjóðarbúskapurinn

Rafmagnið hefur lengi verið mannskepnunni hugleikið, eins og rekja má allt aftur til gríska heimspekingsins Þales frá Míletus um 600 fyrir Krist.  Það var þó ekki fyrr en á 19. öld, sem hagnýting þess hófst, og var hún á grundvelli þróunar enska vísindamannsins Michaels Faraday á rafsegulfræðinni árið 1831, að menn fóru að smíða litla rafala og rafhreyfla.  Árið 1860 bjó brezki eðlisfræðingurinn Joseph Swan til fyrstu ljósaperuna, glóperu, og þar með voru helztu nytjahlutir rafmagns auk hitalda komnir fram.  Með notkun rafmagns var bylting í lífsháttum og lífskjörum hvarvetna. 

Frændur okkar og nágrannar, Norðmenn, hófu að virkja sín miklu vatnsföll fyrir aldamótin 1900, og að nýta rafmagnið í stórum stíl í iðnaði á fyrstu tveimur áratugum 20. aldarinnar með hjálp erlendra fjármagnseigenda. 

Einari Benediktssyni, sýslumanni og skáldi, var kunnugt um þessa þróun mála í Noregi og gerði sér grein fyrir mætti rafmagnsins til að umbylta lífskjörum almennings til hins betra. Vildi hann feta í fótspor Norðmanna, en íslenzka þjóðin var hins vegar ekki samstiga skáldi sínu í þessum efnum, og tafðist þess vegna upphaf iðnþróunar í krafti rafmagns á Íslandi um hálfa öld. Varð lífsbarátta hinnar nýfullvalda þjóðar og síðar sjálfstæða unga lýðveldis erfiðari fyrir vikið, en fyrir vikið var tæknin orðin þróaðri, þegar þessi iðnvæðing hófst, til blessunar fyrir land og lýð.

Á 6. áratugi 20. aldar hófust að nýju umræður um að nýta orkulindir landsins í stórum stíl til gjaldeyrisöflunar.  Komu þá þegar fram hugmyndir um sæstrengslögn til Skotlands og álver. Hafa slíkar hugmyndir síðan togazt nokkuð á, en með nýrri skýrslu "Verkefnisstjórnar sæstrengs", sem birtist 12. júlí 2016, lítur út fyrir endalok fótalausra gróðahugmynda um sölu rafmagns frá Íslandi til útlanda um sæstreng, enda ekki lengur horfur á, að hinar hefðbundnu orkulindir Íslands geti staðið bæði undir nauðsynlegri álagsaukningu hér innanlands og flutningi á 1000 MW að jafnaði utan.

Árið 1960 kom svissneska álfyrirtækið Alusuisse hugmynd um álver á Íslandi á framfæri við Bjarna Benediktsson, þáverandi iðnaðarráðherra, sem bjó yfir nægri framsýni til að hefja í kjölfarið undirbúningsrannsóknir fyrir slíkt iðjuver ásamt orkuöflun fyrir það.  Var skipuð "stóriðjunefnd" til að annast þessa vinnu og stjórna nauðsynlegri sérfræðivinnu þessu viðfangsefni lútandi.

Þar var í forystu dr Jóhannes Nordal, sem m.a. kannaði um víðan heim, hvort fleiri kostir orkunýtingar væru í boði en samstarf við þetta álfélag.  Nefndin fjallaði líka um staðarval fyrir álver.  Hún skilaði ítarlegri lokaskýrslu í nóvember 1964, og á grundvelli hennar lagði Jóhann Hafstein, þáverandi iðnaðarráðherra, frumvarp til laga fyrir Alþingi vorið 1966.

Málið varð að miklu hitamáli á Alþingi, og upptendraðist blekbóndi, þá 16 ára menntskælingur, af stóryrtum umræðum og skrifaði um málið í "Nýjan storm", t.d. greinina "Alumínmálið", 14. janúar 1966, þar sem stráksi augljóslega galt varhug við slíkum fjárfestingum. Sú lína er sögð hafa verið gefin frá Moskvu af sjálfum Leonid Breschnew, sem þá hafði nýlega velt úr sæti aðalritara sovézka  kommúnistaflokksins, hinum óútreiknanlega Nikita Krustsjeff, að mikilvægara væri hagsmunum kommúnista að berjast gegn því á Íslandi, að  alþjóðlegt auðvald fengi þar fótfestu en að berjast gegn veru bandaríska hersins þar í landi, og hafði sú barátta þó harðvítug verið allt frá inngöng landsins í NATO, þegar Hvítliðar og lögregla börðust við íslenzka kommúnista á Austurvelli. 

Endalok "alumínmálsins" vorið 1966 ultu að lokum á einu atkvæði húnvetnsks sjálfstæðismanns, sem sagt er, að gert hafi hrossakaup við ríkisstjórnina um barnaskóla í sitt hérað í staðinn.  Hvað sem hæft er í þessu, stóð mjög glöggt á þessum tíma, hvort Alþingi væri tilbúið að hefja vegferð iðnvæðingar á grundvelli mikillar raforkunotkunar, og ekki er ofmælt, að það hafi dregið lappirnar, eins og hálfri öld áður, þó að meirihlutinn hafi í þetta sinn fallið "réttu" megin hryggjar.  

Á grundvelli nýrra laga um "Íslenzka Álfélagið" var ISAL stofnað 28. júní 1966, og varð þess vegna fimmtugt í sumar.  Var þá ritað undir rafmagnssamning við Landsvirkjun og hafnar- og lóðarsamning við Hafnarfjarðarbæ.  Við gerð þessara samninga lagði Hjörtur Torfason, lögfræðingur, gjörva hönd á plóg, og hann hefur komið að gerð allra viðauka og breytinga á rafmagnssamninginum. 

Rafmagnssamningurinn var til 40 ára (25 + 15 ára).  Orkuverðið var lágt eða 3-4 USD/MWh, eins og þá tíðkaðist, og endurspeglaði þá staðreynd, að á Íslandi var engin hefð fyrir slíkri stóriðju, og þar af leiðandi mikil áhætta fyrir Alusuisse að fjárfesta hér. Þeir höfðu skömmu áður fjárfest í álverinu SÖRAL á Húsnesi í Vestur-Noregi og töldu greinilega áhættunnar virði að reyna fyrir sér í Norður-Evrópu með álframleiðslu í krafti fallorku vatns. 

Reksturinn í Straumsvík hékk stundum á bláþræði fyrstu árin, af því að raforkukerfið var allt of veikt fyrir mikla raforkuvinnslu og raforkuflutninga, sem aldrei máttu bresta án stöðvunar álframleiðslunnar með gríðarlegum tilkostnaði.  Í fyrstu var eina orkuvinnslan fyrir álverið í Búrfelli; þar urðu tíðar innrennslistruflanir fyrstu árin af völdum grunnstinguls við inntaksristar, og eina flutningslínan til álversins slitnaði einu sinni vegna ísingar á hafinu yfir Hvítá.  Þá kom útsjónarsemi, dugnaður og þrautseigja Íslendinga á raunastund í góðar þarfir við að lágmarka tjónið með keyrslu neyðarrafstöðvar í Straumsvík, svæfingu kera og bráðabirgða viðgerð línunnar. Á þessa eiginleika átti oft eftir að reyna.   

Meginraforkukerfi landsins, 220 kV stofnkerfinu, óx smám saman fiskur um hrygg, og þar með batnaði afhendingaröryggi rafmagnsins, sem telja má fyrst nú á 21. öldinni orðið viðunandi fyrir álver, þó að það sé ekki sambærilegt að gæðum við "sterk kerfi" meginlandsins eða Bretlands, sem lýsir sér í of tíðum og miklum tíðni- og spennusveiflum við aðgerðir eða truflanir hjá stórnotendum, Landsneti, Landsvirkjun eða öðrum tengdum stofnkerfinu, og 132 kV hringtenging landsins verður gjarna fyrir sjálfmagnandi aflsveiflum, svo að rjúfa verður Byggðalínuna, sem veldur truflunum, jafnvel straumleysi hjá notendum.  Allt of hægt gengur að þrífasa sveitirnar samfara jarðstrengjalögnum og afnámi loftlína í dreifikerfinu. 

Raforkuverð, sem árið 1966 var umsamið 3,5 USD/MWh til ISAL, hefur 11-faldazt á 50 árum.  Verð á raforku erlendis hefur jafnan fylgt olíuverðinu.  Verð raforku á Íslandi hefur hækkað með vaxandi vinnslu- og flutningskostnaði raforku og hefur einnig hækkað til iðnaðarins með auknum gæðum raforkunnar (afhendingaröryggi, stöðugleiki spennu og tíðni), og þar sem eigendur iðjuveranna telja nú mun minni óvissu fylgja rekstrinum hérlendis en í upphafi, þá hefur verið unnt að semja við þá um hækkun raforkuverðs. Íslendingar hafa og sýnt og sannað, að þeir eru í stakk búnir til að ná fullum tökum á framleiðslutækninni, sem fyrirmyndar rekstur útheimtir, og þeir hafa náð árangri á heimsmælikvarða við lágmörkun losunar gróðurhúsalofttegunda úr framleiðsluferlinu. 

Um þessa þróun ritar Hjörtur Torfason í Morgunblaðið 26. marz 2016 undir fyrirsögninni, "Áfram Ísal":

"Ennfremur hefur forsendum orkusölu til fyrirtækisins verið breytt að nokkru með hliðsjón af því, að samkeppnisstaða Íslands gagnvart nágrannaríkjum austan og vestan hafsins er nú önnur og styrkari en áður var, eins og vonir stóðu til, þegar af stað var farið."

Í árdaga íslenzku nýiðnvæðingarinnar á Viðreisnarárunum var aðalgagnrýnin á hana, að erlent auðvald gæti náð tangarhaldi á íslenzku athafnalífi, efnahagskerfi og þar með á stjórnmálalífinu. Þarna gerðu kommúnistar í raun út á minnimáttarkennd þjóðar, sem nýlega hafði hlotið fullt sjálfstæði, og ekkert af þessu hefur gengið eftir, og skrattinn reyndist þarna málaður á vegginn af afturhaldsöflum, sem vildu halda efnahagslífinu og þar með þjóðlífinu í greipum embættismanna og stjórnmálamanna. Íslendingar reyndust nægir bógar, hver á sínu sviði, til að taka málin í sínar hendur.  Vilji er allt, sem þarf. 

Á 8. áratug 20. aldarinnar hörfaði afturhaldið  í landinu frá hræðsluáróðri í garð alþjóðlegs auðvalds yfir í heilsufarslegan áróður í garð stóriðjunnar, sem þá voru 2 fyrirtæki, Íslenzka Álfélagið í Straumsvík og Íslenska járnblendifélagið á Grundartanga í Hvalfirði, fyrir mengun innanhúss og utan. Slíkur áróður á jafnan greiðan aðgang að fólki, enda hver sjálfum sér næstur í heilsufarslegum efnum. Þegar tæknin leyfði á 9. áratuginum, gjörbreyttu bæði fyrirtækin mengunarvörnum sínum til hins betra, svo að nú þykir t.d. frammistaða ISAL til mikillar fyrirmyndar í þessum efnum, og er hvorki hægt með marktækum hætti að sýna fram á hækkun flúoríðs í gróðri utan þynningarsvæðis við Straumsvík né hægt að sýna fram á meiri mengun af mannavöldum úti fyrir strönd þar en annars staðar við landið. 

Þar sem glæpurinn hvarf, voru góð ráð dýr fyrir afturhaldsöflin, og þau fundu upp á því um aldamótin 2000 að hafa allt á hornum sér varðandi virkjanir og línulagnir, og þar stendur hnífurinn einmitt í kúnni núna, eins og 3. áfangi Rammaáætlunar er gott dæmi um, þar sem ósk Orkustofnunar um frummat Verkefnisstjórnar Rammaáætlunar á fjölda virkjanakosta var hunzaður og við frummat annarra virkjanakosta var hvorki tekið tillit til samfélagslegra kosta/galla né þjóðhagslegs ávinnings/taps.  Landsnet er í stórvandræðum með að tengja Suðurnesin við landskerfið með 220 kV línu, og tenging Suðurlands og Norðurlands er í uppnámi vegna andstöðu við hagkvæmasta, umhverfisvænsta og tæknilega bezta kostinn, Sprengisandslínu.  Er andstaðan með þeim hætti, að ekki verður annað séð en grafa þurfi jarðstreng þar um 200 km leið með viðeigandi spanspóluvirkjum með um 25 km millibili til að hamla gegn miklu rýmdarálagi jarðstrengsins. Þetta mun væntanlega hækka flutningskostnað raforku í landinu um sinn, en kannski má selja forvitnum ferðamönnum aðgang að jarðhýsum, sem hýsa þessi tækniundur. 

Allan tímann síðan "stóriðjustefnan" var kynnt til sögunnar af Viðreisnarstjórninni 1959-1971, hefur raforkuverðið til hinna erlendu fyrirtækja verið bitbein.  Eru margir raftar á sjó dregnir í þeirri orrahríð, sem lítið hafa til málanna að leggja annað en að sá tortryggni og óvild í garð erlendu fjárfestanna, sem hætta vilja fé sínu með því að leggja sitt að mörkum til atvinnuuppbyggingar á Íslandi, sem myndar þriðju meginstoðina undir gjaldeyrisöflun landsins. Að hreykja sér sem hanar á haug um málefni, sem þeir hafa ekki kynnt sér til hlítar, er óviturlegt, en er það ekki einmitt einkenni s.k. beturvita ("Besserwisser") ?   

Algeng bábilja er að bera saman raforkuverð samkvæmt almennum smásölutaxta til fyrirtækja eða heimila annars vegar og hins vegar umsamin heildsöluverð í langtímasamningum, þar sem margvíslegar gagnkvæmar skuldbindingar samningsaðila eru niðurnjörvaðar.  Smásölutaxtinn án virðisaukaskatts er allt að ferfaldur stóriðjutaxtinn, og þetta telja gagnrýnendur þessara samninga vera afar ósanngjarnt.

Þeir, sem halda á lofti svona grunnhyggilegum málflutningi hafa í raun ekkert vitrænt fram að færa til þeirrar umræðu, hvort þessi viðskipti séu þjóðhagslega hagkvæm eður ei.  Þeir fullyrða út í loftið, að "almenningur sé að greiða niður orkuverð til stóriðju.  Þetta er gamla sagan um fílinn, sem einfeldningurinn reynir að lýsa í heild sinni með lýsingu á afmörkuðum líkamshlutum.   

Villan við téðan samanburð er, að stóriðjan sér um og kostar sína raforkudreifingu sjálf, en dreifingin nemur 57 % af heildarupphæð heimilistaxtans.  Vinnslu-og flutningsþáttur verðs til almennings er í raun VFVA=1,68 x MVálv, þar sem MVálv er meðalverð til álveranna þriggja á Íslandi árið 2015 að meðtöldum flutningskostnaði.  Nú þarf að taka tillit til þess, að tilkostnaður við raforkuvinnslu og flutning fyrir álver er af ýmsum ástæðum (virkjun strax fullnýtt, jafnt álag, hár aflstuðull, langtímasamningur, kauptrygging o.fl.) lægri á hverja orkueiningu en fyrir almenningsveitur, þ.e. heimili og lítil og meðalstór fyrirtæki, og getur munað rúmlega helmingi, þ.e. VFKA=2,1 x MVálv.

Á meðan VFVA<VFKA getur almenningur unað við kostnaðarskiptinguna í raforkukerfinu á milli sín og álveranna, en ef VFVA>VFKA, þá mætti halda því fram með rökum, að almenningur greiddi niður raforkuverð til stóriðju.

Hagsmunir almennings gagnvart stórnotendum raforku hafa í raun verið tryggðir með því, að ný stóriðjufyrirtæki eða viðbætur við eldri stóriðju greiði í hverju tilviki jaðarkostnaðarverð fyrir viðbótar orkuna, þ.e. reiknað verð m.v. ákveðna fjármagnsávöxtun, t.d. 8 %/ár. Í sumum tilvikum hefur jafnvel verið gengið svo langt að láta nýja verðið ná yfir öll raforkukaupin.  Með því að þvinga fram slíka samninga, er orkusalinn að setja samkeppnishæfni gamallar verksmiðju í uppnám. Þetta á t.d. við um nýjan raforkusamning Landsvirkjunar við Rio Tinto Alcan árið 2010 um sölu til ISAL í Straumsvík.  Rekstrarerfiðleikar fyrirtækisins hafa ratað í fréttirnar, og fyrirtækið berst í bökkum, á meðan markaðsverð á áli er undir 1800 USD/t Al og verðuppbót (premía) er lág vegna lítillar eftirspurnar m.v. framboð.  

Meðalorkuvinnslukostnaður kerfisins lækkar með minnkandi skuldabyrði og fjármagnskostnaði virkjunarfyrirtækjanna og flutningsfyrirtækisins, því að stærsti kostnaðarliðurinn í íslenzka raforkukerfinu er fjármagnskostnaður, og þetta kemur fram í getu markaðarins til að lækka raunverð til almennings, eins og lengi vel var áskilið í lögum frá tíð Hjörleifs Guttormssonar, iðnaðarráðherra, en var afnumið með nýjum raforkulögum 2004, og samkvæmt þeim er orkuvinnslufyrirtækjunum heimilt að hækka hagnað sinn í staðinn.  Forstjóri Landsvirkjunar hefur einmitt boðað stóraukinn hagnað og arðgreiðslur, en eru fulltrúar eigendanna, Alþingismenn, sammála þessari stefnubreytingu stjórnar fyrirtækisins.  Blekbóndi og ýmsir fleiri eru þeirrar skoðunar, að þessi nýja stefna sé óskynsamleg ráðstöfun m.t.t. hámörkunar þjóðhagslegrar hagkvæmni, þ.e. að þjóðarkakan stækki hraðar, ef almenningur í landinu fær að njóta ávaxta lækkaðs meðaltilkostnaðar í raforkukerfinu.   

Það má fullyrða, að stóriðjufyrirtækin hafa staðið undir sínum hluta kostnaðarins við uppbyggingu raforkukerfisins á Íslandi og vel það.  Samt hefur ráðandi fyrirtæki á markaðinum, ríkisfyrirtækið Landsvirkjun, lagt í töluverðan kostnað og fyrirhöfn  að við að reyna að selja rafmagn úr landi um sæstreng.  Hefur bægslagangur í þessa veru keyrt um þverbak síðan 2009 eða um þær mundir, er Hörður Arnarson tók við forstjórastöðu fyrirtækisins og vinstri meirihluti á Alþingi skipaði fyrirtækinu nýja stjórn.  Hefur Hörður haft uppi stór orð um miklu meiri arðsemi slíkrar beinnar orkusölu til Bretlands en með orkusölu til orkusækinna útflutningsfyrirtækja á Íslandi.  Blekbóndi hefur jafnan talið þetta hina mestu firru vegna gríðarlegs kostnaðar við slíkan streng, sem gera mundi virðisauka slíkrar orkusölu að engu. 

Þann 12. júlí 2016 kynnti iðnaðar- og viðskiptaráðherra, Ragnheiður Elín Árnadóttir, skýrslu, sem henni hafði borizt fyrir Brexit, 23. júní 2016, frá "Verkefnisstjórn sæstrengs".  Bretar komu að gerð þessarar skýrslu, enda er viðskiptahugmyndin sú, að Englendingar nýti 1000 MW afl í sínu rafkerfi frá þessum streng. Ályktunin, sem draga má af niðurstöðu þessarar skýrslu er sú, að Bretar hafna kurteislega frekari þátttöku í undirbúningi sæstrengs á milli Íslands og Skotlands, af því að hann falli ekki að brezkum reglugerðum um fjárhagsstuðning við kaup á endurnýjanlegri orku, sem framleidd er án losunar teljandi magns af gróðurhúsalofttegundum út í andrúmsloftið. Þá yrði afkoma slíks strengs og virkjana fyrir hann algerlega háð niðurgreiðslum úr brezka ríkissjóðinum, sem séu ekki lengur nauðsynlegar á Bretlandi, nema til vindmyllna úti fyrir ströndinni og til kjarnorkuvera (Hinkley Point C, kostnaður 150 USD/MWh).    

Kostnaðaráætlun þessarar skýrslu fyrir téðan sæstreng og virkjanir nemur miaISK 800 jafngildi miaUSD 6,5 (m.v. gengið 1 USD = 123 ISK).  Markaðsverð raforku á Englandi er nú svo lágt, undir 50 USD/MWh í heildsölu eftir fall sterlingspunds 2016, og spáð svo lágu næsta áratuginn, þó að einhver hækkun verði, að kostnaður raforku frá Íslandi um þennan dýra streng, sem blekbóndi reiknar á bilinu 80 USD/MWh - 130 USD/MWh, að viðskiptin yrðu algerlega háð niðurgreiðslum úr brezka ríkissjóðinum, sem ekki eru í boði samkvæmt skýrslunni.  Lægri talan á ofangreindu bili fæst út frá kostnaðaráætlun téðrar skýrslu.  Sé hins vegar kostnaður sambærilegs sæstrengs á milli Ísraels og Grikklands, sem nú er að komast á framkvæmdastig, lagður til grundvallar, virðist um verulega vanáætlun strengkostnaðar að ræða, og að miaUSD 9,9 væri nær lagi, og með hana að vopni fást ofangreind efri mörk kostnaðarbilsins. 

Landsvirkjun hefur síðan 2010 haldið uppi áróðri um mikla arðsemi sæstrengsins. Honum kann að hafa verið ætlað að styrkja samningsstöðu Landsvirkjunar gagnvart eigendum iðnfyrirtækjanna, sem stóðu frammi fyrir endurskoðun raforkusamninga.  Sé sú raunin, er það afar barnaleg afstaða, því að lækkandi markaðsverð á Englandi og tæknilega og fjárhagslega áhættusamt sæstrengsverkefni var auðvitað alla tíð á vitorði viðkomandi fjárfesta. Það hefur alla tíð blasað við þessum blekbónda hér, að téður áróður væri tómt bull og vitleysa, og má sjá þess stað víða á þessu vefsetri.

Nú hafa hins vegar bætzt við nýjar upplýsingar, sem endanlega gera út af við þessa sæstrengsdrauma, hvað sem arðseminni líður.  Það er hreinlega ekki næg hagkvæm orka í landinu, sem sæmileg sátt getur náðst um að virkja, til að anna orkuþörfinni innanlands ásamt fram á miðja þessa öld og orkuþörf sæstrengsins líka.  Það er bæði vegna tilhneigingar til að setja vaxandi hluta orkulindanna í verndarflokk með aukinni velmegun í landinu og vegna fyrirsjáanlegs stórs hlutverks rafmagnsins við að leysa jarðefnaeldsneyti af hólmi.  Ekki þarf að taka fram, að olíuvinnsla á íslenzku umráðasvæði norður í höfum verður vart að raunveruleika úr þessu, enda mjög kostnaðarsöm og hefur í för með sér alvarlegar umhverfisógnanir. 

Vart er nú unnt að reikna með meiri raforkuvinnslu í landinu en 35 TWh/ár, og orkuvinnslan árið 2016 nær um 19 TWh, þ.e. 54 % af raunhæft virkjanlegri orku hafa þegar verið nýtt. 

• Álverin nota nú um 12,5 TWh/ár og gætu þurft 15 TWh/ár alls til að fullnýta framleiðslugetu sína ("full potential") með bættri framleiðslutækni.
• Önnur stóriðja notar nú um 2 TWh/ár og gæti þurft 5 TWh/ár alls.
• Kísiliðnaður, sem í fyrsta áfanga á að vera 240 MW að afli, er hannaður fyrir 500 MW í framtíðinni, og þarf þá 4 TWh/ár.
• Almenn raforkunotkun heimila og fyrirtækja er nú innan við 4 TWh/ár, en gæti að 35 árum liðnum numið 6 TWh/ár vegna fólksfjölgunar, afnáms olíukyndingar og aukinnar framleiðslu.
• Ef allur fartækjaflotinn á landi hefur verið rafvæddur árið 2050 með einum eða öðrum hætti, eins og vonir standa til, þá mun hann þurfa 1,5 TWh/ár.
• Rafvæddur fiskiskipafloti landsins mun þurfa 1,2 TWh/ár.
• Millilandaskip og flugvélar landsmanna verða rafvædd eða eldsneyti á þessa farkosti framleitt með rafmagni, sem gæti numið 1,5 TWh/ár.
• Framleiðsla landbúnaðarins mun vaxa verulega, enda er samkeppnisstaða hans sterk í krafti einstakra gæða og ferðamannasægs.  Ekki sízt eru framtíðarmöguleikar á sviði grænmetisræktar, og mun landbúnaðurinn þurfa a.m.k. 0,1 TWh/ár raforku í stað eldsneytis.

Eldsneytisnotkun Íslendinga árið 2015 nam 732 kt og kostaði þessi innflutningur alls miaISK 83 eða um 914 USD/t.  Til samanburðar var vöruskiptajöfnuðurinn árið 2015 neikvæður um miaISK 30.  Þessi samanburður sýnir, hversu þjóðhagslega mikilvægt er að leysa þessa óhollustusamlegu erlendu orku af hólmi með innlendri, sjálfbærri orku. Hún nemur samkvæmt þessum áætlunum blekbónda rúmlega 4 TWh/ár.  Þegar öll ofangreind raforkuþörf landsmanna árið 2035 er lögð saman, fást 34,3 TWh/ár.  

Miðað við núverandi tilhneigingu að klípa stöðugt utan af þeim virkjanakostum, sem í nýtingarflokk fara, er óraunhæft núna að reikna með meiru en 35 TWh/ár af tiltækri raforku.  Margnefndur sæstrengur þarf tæplega 9 TWh/ár samkvæmt nýjustu skýrslu um hann frá júlí 2016, og nánast ekkert af þeirri orku virðist munu verða til reiðu í framtíðinni.  Það er þess vegna algerlega tómt mál að tala um risafjárfestingu í aflsæstreng Ísland-Skotland.   

 

 

 

 

 

Misheppnuð uppboðshugmynd

Hér er frétt frá Færeyjum, en Færeyingar hafa staðið í dýrkeyptri tilraunastarfsemi með fiskveiðistjórnunarkerfi sitt.  Þeir reyndu sóknarmarkskerfi um hríð, en það leiddi til ofveiði og mikils útgerðarkostnaðar, auk þess sem viðskiptavinir sátu alloft á hakanum vegna ójafns frálags útgerðanna.

Nú hafa Færeyingar farið inn á nýja braut í þessum efnum að sögn Torheðins J. Jensens á www.vp.fo.  Öll varnaðarorð hérlendra manna og gagnrýni á hugmyndir um s.k. "uppboðsleið" fyrir aflaheimildir hafa rætzt samkvæmt frásögn Torheðins. 

Fjársterkir aðilar hirtu aflaheimildirnar á uppboðunum, og þau reyndust "hraðbraut" fyrir erlent auðvald inn í færeyska sjávarútveginn.  Engin nýliðun átti sér stað, því að þeir, sem hrepptu aflaheimildirnar, stunda allir fiskveiðar nú þegar á grundvelli eigin aflaheimilda. 

Hér er tilvitnun í Torheðin:

"Það, að þetta mikla söluandvirði [3,65 DKK/kg af makríl - innsk. BJo] endi allt í ríkiskassanum, verður aðeins staðreynd í skamman tíma, því að þegar þeir fjársterkustu hafa sigrazt á veikari félögunum, hverfur uppboðsverðið aftur niður í lægri fjárhæðir, því að enginn verður til að bjóða á móti."

Þetta er ógeðslegt kerfi spákaupmennsku, og færeyska ríkið mun ekki ríða feitu hrossi frá þessum viðskiptum, því að það fær ekki tekjuskatt af þeim erlendu fyrirtækjum, sem hrepptu hnossið, og vinnan við aflann kann að flytjast frá Færeyjum í einhverjum mæli.  Frá sjónarmiði fjölbreytilegs og sjálfbærs sjávarútvegs og frá langtímasjónarmiðum um tekjur hins opinbera af auðlindinni, sem koma víða að, ef allt er með felldu, þá er þetta dauðadæmt fyrirkomulag.

Uppgjör útgerðar, sem keypti aflahlutdeild á téðu makrílsuppboði, lítur þannig út, samkvæmt Torheðni:

• Sölutekjur skips:   6,50 DKK/kg (116 ISK/kg)
• Kvótakaup:          3,65 DKK/kg = 56 % af söluverði
• Laun:               1,95 DKK/kg = 30 %
• Olía:               0,25 DKK/kg =  4 %
• Rek.,afsk.,o.a.     0,65 DKK/kg = 10 %

Síðasti liðurinn í þessu tekju- og kostnaðaryfirliti gefur til kynna mikið tap á rekstrinum, sem helgast af því, að til kvótakaupanna fer a.m.k. tíföld sú upphæð, sem nokkur glóra er í.  Lítil útgerð, sem þannig mundi haga sér, færi strax á hausinn.  Eins og Torheðinn segir, munu hákarlarnir strax lækka sig, þegar þeir hafa drepið af sér samkeppnina.  Þess konar hugmyndafræði á engan rétt á sér í íslenzkan sjávarútveg né annars staðar.  Þessi tilraunastarfsemi var óþörf og skaðleg, en fróðlegt verður að fylgjast með framhaldinu. 

 

Vonir landsstjórnar brugðust

Auðlindaraðgengi í fríðu

Upphaf íslenzka fiskveiðistjórnunarkerfisins má rekja allt aftur til umræðunnar, sem varð í kjölfar hinnar "svörtu skýrslu" Hafrannsóknarstofnunar árið 1975.  Þar kom fram sú spá, að viðkomubrestur yrði í þorskstofninum, nema dregið yrði úr veiðunum. Stjórnvöld reyndu þá árangurslaust að hemja veiðarnar með s.k. "skrapdagakerfi", sem sett var á laggirnar 1977.  Samkvæmt því mátti þorskhlutfall af afla togara ekki fara yfir ákveðið hlutfall af afla tiltekna daga á ári.

Að öðru leyti voru veiðar frjálsar þarna í kjölfar útfærslu landhelginnar í 200 sjómílur og brottrekstur brezkra  og annarra  útlendra skipa úr landhelginni með örfáum samningsbundnum undantekningum, en erlend veiðiskip höfðu ausið óheft úr auðlindinni um aldaraðir. 

Hafrannsóknarstofnun sá ástæðu til að spyrna við fótum, þegar hún greindi veikingu hrygningarstofna, og hafði 1977 ráðlagt 275 kt þorskveiði, en hún nam samt 340 kt, er upp var staðið.  Þetta kerfi stjórnvalda var sem sagt ónýtt til að stemma stigu við veiðunum að vísindalegu óskgildi þess tíma, enda ríkti þá djúpstæður ágreiningur um réttmæti vísindalegra ráðlegginga.  Á sama tíma var útgerðin rekin með dúndrandi tapi, enda voru togararnir þá a.m.k. þrefalt fleiri en núna. Það stefndi allt í óefni á miðunum við Ísland, þó að útlendingarnir væru farnir að mestu, þar sem flotinn fór stækkandi, en stofnarnir minnkandi.

Annað dæmi um sóun þessa tíma á miðunum var, að árið 1979 voru 170 skip um veiðar á 35 kt af síld, sem 10 % flotans hefði auðveldlega getað náð.  Þetta var vandamálið í hnotskurn, sem stjórnvöld, útgerðarmenn og sjómenn stóðu frammi fyrir.  Giftusamleg úrlausn varðaði reyndar hagsmuni allrar þjóðarinnar; svo stórt var viðfangsefnið. 

Á Fiskiþingi voru Austfirðingar fyrstir með hugmyndir um kvótakerfi árið 1978, en útvegsmenn tóku hugmyndunum illa, einkum Vestfirðingar, og vildu áfram frjálsar veiðar.  Útgerðarmenn gerðu sér þá enn ekki grein fyrir samhengi vísindalega ákvarðaðs aflamarks og sjálfbærni veiðanna.  Á Fiskiþingi árið 1981 kvað loks við annan tón, og þar báru umræðurnar þess merki, að margir útgerðarmenn væru farnir að gera sér grein fyrir, að niðurskurður veiða niður í vísindalega ákvarðað gildi væri eina leiðin til að bjarga fiskistofnunum og útgerðunum frá hruni.  Fór svo, að þáverandi sjávarútvegsráðherra, Halldór Ásgrímsson, mælti fyrir kvótafrumvarpi á Alþingi í desember 1983, að höfðu ítarlegu samráði við hagsmunaaðila í sjávarútvegi. 

Á þessum tíma var kvótinn einskis virði, af því að fjárhagslegt tap var á veiðunum. Annað mál er, að enginn hefði haft bolmagn til að kaupa kvóta, þó að ríkið hefði boðið hann upp.  Þess vegna var farin sú leið við ákvörðun aflahlutdeilda við innleiðingu kvótakerfisins að leggja veiðar þriggja síðustu ára til grundvallar, þannig að allir fengu að halda áfram, sem höfðu slíka veiðireynslu.  Er það vissulega málefnaleg aðferð, þar sem meðalhófs var gætt við innleiðingu fordæmalauss kerfis um afnot sjómanna af miðum, sem verið höfðu almenningur frá alda öðli.

  Þetta er rakið hér til að sýna fram á, að ásakanir um gjafakvóta við innleiðingu kvótakerfisins eru gjörsamlega úr lausu lofti gripnar.

Hins vegar kom fljótlega í ljós, að í kerfið vantaði hvata til að afsala sér kvótanum, svo að bráðnauðsynleg fækkun veiðiskipa og útgerðarmanna ætti sér stað fyrir arðsemi veiðanna.  Var þá frjálst framsal aflahlutdeilda á skip lögfest árið 1988, og varð þá fljótlega viðreisn í arðsemi útgerðanna, sem keyptu til sín kvóta þeirra, sem lögðu upp laupana. Markaðskerfið réði nú, hverjir héldu áfram að nýta sjávarauðlindina. Nú urðu útgerðirnar fjárhagslega sjálfstæðar, og upp frá þessu var ríkið ekki lengur fjárhagslegur bakhjarl útgerðanna, sem felldi gengið, þegar allt var komið í óefni. Útgerðirnar tóku að skila fé í sameiginlega sjóði landsmanna á grundvelli venjulegrar skattlagningar á fyrirtækjum.

Með þessu móti hafði frjálst markaðshagkerfi verið innleitt í sjávarútveginn í stað pilsfaldakapítalisma.  Þetta fyrirkomulag fiskveiða leiðir ekki til rentusækni útgerða, því að það er markaðsknúið að því marki, að hverri útgerð eru skorður settar við 12 % aflahlutdeild af aflamarki í þorskígildum.  Hlutverk ríkisins er fullkomlega málefnalegt og gætir jafnræðis á milli útgerða, því að ríkisstjórnin ákvarðar aflamarkið einvörðungu á grundvelli vísindalegra raka, sem koma frá Hafrannsóknastofnun.  Er hámörkun afraksturs til langs tíma lögð til grundvallar fiskveiðistjórninni, og er stjórnun samkvæmt slíkri stefnu ómótmælanlega í þágu þjóðarinnar, sem er eigandi miðanna samkvæmt lögum.  Annað mál er, að enginn á óveiddan fisk í sjó, enda er þjóð ekki lögaðili, og miðin eru almenningur með ítölu að hætti afrétta til forna.  Aðeins tæplega 20 kt/ár er úthlutað af stjórnmálamönnum eftir öðrum leiðum.

Árið 2015 var verðmæti afla upp úr sjó 151 miakr.  Bein sala útgerða til vinnslu innanlands nam 82 miakr eða 54 %.  Verðmæti afla, sem keyptur er á markaði til vinnslu innanlands nam 20 miakr eða 13 %, og verð á aflaverðmæti sjófrystingar var 44 miakr eða 29 %.  Um stærsta hlutann á það við, að þar kann að vera um að ræða viðskipti á milli skyldra aðila, en megnið af þeim hluta og hinum líka fer að lokum á erlendan markað, þar sem keppt er við niðurgreiddan sjávarútveg annarra landa í öllum tilvikum.  Samkeppnisaðstaðan er að því leyti í óhag íslenzkum sjávarútvegi.  Á frálagshlið hans er þess vegna alls enga rentusækni að finna.

Niðurstaðan af þessari umfjöllun er, að markaðsaðstæður íslenzka sjávarútvegsins uppfylla ekki viðurkennd skilyrði rentusækni, þar sem frjáls markaður er með veiðiheimildir, og núverandi útgerðir hafa keypt á þessum markaði yfir 90 % sinna veiðiheimilda, og sjávarútvegurinn selur yfir 90 % framleiðslu sinnar í harðri samkeppni á erlendum mörkuðum. Af þessum sökum eru ekki almennar forsendur fyrir hendi til álagningar sértækra skatta á þessa atvinnugrein, hvort sem þeir eru kallaðir veiðigjöld eða eitthvað annað.  

Íslenzkir útgerðarmenn eiga það hins vegar stefnumörkun íslenzka ríkisins að þakka, að landsmenn fengu einir ráðstöfunarrétt yfir 200 sjómílna lögsögu, svo að þeir þurftu ekki lengur að deila sjávarauðlindinni með fiskveiðiskipum annarra þjóða, nema samkvæmt frjálsu samkomulagi, oft gegn aðgengi á öðrum miðum. Þeir eiga jafnframt Alþingi að þakka lagasetningarnar, sem viðreisn útgerðanna og núverandi fjárhagslegt sjálfstæði þeirra er reist á, eins og fram kemur hér að ofan.  Hér má einnig geta þess, að erlendar fjárfestingar í íslenzkum sjávarútvegi eru bannaðar með lögum þrátt fyrir aðildina að innri markaði EES og frelsin fjögur.

Af þessum sökum má telja eðlilegt, að útgerðarmenn taki sérstakan þátt í kostnaði ríkissjóðs við innviðina, sem þjóna útgerðunum sérstaklega, t.d. Hafrannsóknarstofnun, Landhelgisgæzlan og hafnarsjóður.  Í þessu skyni mætti stofna sjávarútvegssjóð, sem fengi á bilinu 3 %-5 % af verðmæti afla upp úr sjó og mundi árlega ráðstafa fé til fjárfestinga, rannsókna og nýsköpunar samkvæmt reglum í lögum um hann. 

Jón Gunnarsson, Alþingismaður, ritaði Morgunblaðsgreinina: "Þjóðarsátt um sjávarútveg", og dregur fyrirsögn þessa vefpistils dám af helztu tillögunni þar, sem birtist 4. júlí 2016. Hér verður fjallað um þessa tillögu, sem er í þremur liðum:

1. "Gerður verði langtíma samningur við veiðiréttarhafa, þar sem uppsagnarákvæði eru með þeim hætti, að þau hamli ekki eðlilegum langtíma fjárfestingum."   Í þessu virðist felast, að fyrst eigi útgerðarmenn að afsala sér aflahlutdeildunum til hins opinbera, sem síðan semji við þá um sama afnotarétt í tiltekinn tíma.  Það verður að telja afar ólíklegt, að útgerðarmenn geri samning við hið opinbera um afsal eignarréttar (árlegur afnotaréttur auðlindar á formi aflahlutdeildar er eitt form eignarréttar) og verðfelli þar með fyrirtæki sín.  Sjá mun undir iljar fjárfesta sjávarútvegsfyrirtækja, því að þinglýst eign er grundvöllur fjárfestinga.  Bankar verða vafalítið tregari til útlána.  Eignayfirfærsla af þessu tagi getur trúlega aðeins orðið við eignarnám, og slíkt stríðir í þessu tilviki gegn Stjórnarskrá, þar sem engir almannahagsmunir eru í húfi. Hvers vegna hafa stjórnmálamenn svona mikla þörf fyrir að fikta í því, sem er í lagi í atvinnulífinu, þar sem engin þjóðhagsleg eða réttlætisþörf er fyrir afskipti þeirra ?  Það dugir ekki að hlaupa á eftir nöldrurum og skrafskjóðum, sem bulla út í eitt um þennan mikilvægasta atvinnuveg landsins.&#39;I þessu tilviki ætti viðfangsefni stjórnmálamannanna að vera að varðveita skilvirkt fiskveiðistjórnunarkerfi og veita sjávarútvegi í heimsklassa sambærileg starfsskilyrði og öðrum atvinnugreinum.
2. "Veiðigjöld verði tiltekið hlutfall aflaheimilda.  Veiðigjöld væru þá greidd í upphafi fiskveiðiárs þannig, að ákveðið hlutfall heimildanna í hverri tegund yrði greitt til ríkisins sem fullnaðargreiðsla á veiðigjöldum vegna yfirstandandi fiskveiðiárs."  Með þessu væri ríkið að framkvæma eignaupptöku, sem engin þörf er á, og hún stenzt þess vegna ekki stjórnlög.  Aðferðin er í sjálfri sér þjóðhagslega óhagkvæm, því að enginn er hæfari til að breyta þessum afla í hámarks verðmæti en þeir, sem aflað hafa sér veiðiheimildanna á frjálsum markaði nú þegar og þróað verðmæt alþjóðleg viðskiptasambönd.  Það hefur iðulega komið fram í alþjóðlegum samanburði, að Íslendingar fá að jafnaði hærra verð en nokkur annar fyrir sambærilega sjávarafurð.  Ef stjórnmálamenn halda, að ríkið geti gert betur með einhvers konar tilfæringum, þá skortir allan rökstuðning fyrir því, nema betra sé að veifa röngu tré en öngu.  Ef á að halda því fram, að fyrir þessu séu einhver sanngirnisrök, þá er það alrangt, því að í sjávarútveginum er engin auðlindarenta, eins og áður var rakið.
3. "Við þessa leið kæmu tugir þúsunda tonna árlega til ráðstöfunar hjá ríkinu sem andlag veiðigjalda.  Ríkið myndi síðan eftir skýrum leikreglum bjóða nýtingarrétt á þessum aflaheimildum innan viðkomandi fiskveiðiárs til þeirra, sem starfa í greininni. ..... "    Ætli útflutningur sjávarafurða árið 2015 hafi ekki lækkað niður í um 500 kt vegna minni uppsjávarafla ?  Þrátt fyrir þetta og þrátt fyrir styrkingu krónunnar jukust verðmæti útflutningsafurða í krónum talið upp í 265 miakr.  Ljóst er, að þessi hugmynd gerir ráð fyrir að margfalda þann afla, sem nú er utan kvóta.  Það er almennt óheppilegt út frá sjónarmiðum fiskveiðistjórnunar, framleiðni, gæða og afraksturs.  T.d. mundi 4,0 % kvótarýrnun fyrir aðgengi að miðunum jafngilda a.m.k. 20 kt/ár.  Að stjórnmálamenn ráðskist á þennan hátt með æ stærri hluta aflamarksins er óhagkvæmt, ósanngjarnt og óskynsamlegt.  Þeir eiga að fást við annað.

Svipull er sjávarafli, eins og við erum minnt á á hverju ári, því að náttúran er breytingum undirorpin, og hlýnun sjávar hefur þegar mikil áhrif á lífríkið.  Á óvissuna er ekki bætandi af mannavöldum.  Þeir, sem kosnir eru til að móta og setja leikreglurnar í þjóðfélaginu, verða að hafa næga dómgreind til að bera til að varðveita stöðugleika, þar sem það á við, og hrista upp í stöðnuðum kerfum, þar sem kyrrstaðan er farin að valda þjóðhagslegum skaða eða spilling að grafa um sig.

Íslenzka fiskveiðistjórnunarkerfið er hannað sem umgjörð um sjálfbærar veiðar í fjárhagslegu og lífríkislegu tilliti.  Grundvöllur þess er einkaeignarréttur á auðlindinni, sem verið er að nýta.  Á alþjóðavettvangi er þetta viðurkennd aðferðarfræði til verndunar veiðistofna og reyndar sú eina, sem vitað er, að virkar.

Um þetta var ritað í The Economist 16. júlí 2016, þar sem ofveiði í úthöfunum var gerð að umtalsefni í greininni "Net positive".  Þar sagði, að úthöfin, sem spanna 64 % alls hafsvæðis jarðarinnar, hefðu verið lýst "sameiginleg arfleifð mannkyns".  Afleiðingin væri "tragedy of the commons" eða harmleikur almenningsins, þar sem afla að verðmæti miaUSD 16 væri ausið upp árlega og 90 % tegundanna væru annaðhvort fullnýtt eða ofnýtt, þannig að hrun þessara veiða blasti við. Þetta gerist fyrir tilstuðlan ríkisstjórna, aðallega ríkra landa, sem deila út niðurgreiðslum til þessara og annarra veiða að upphæð miaUSD 30 á ári, þar af 70 % frá ríkum löndum.  Fiskveiðistefna þessara ríkja er í algeru óefni, og mikil afturför væri að því hérlendis að krukka í kerfi, sem er fullkomin andstaða við slíka óstjórn.

 

 

 

Lars Christensen og Landsvirkjun

Þann 2. júní 2016 var kynnt til sögunnar ný skýrsla á vegum Samtaka Iðnaðarins (SI) eftir danska alþjóða hagfræðinginn Lars Christensen.  Hún er á ensku og ber heitið: "Our Energy 2030 - Efficiency, competitiveness and transparency in the Icelandic energy sector".  Skýrslan er efnismikil, fróðleg og vel samin, og er fengur að henni í íslenzka orkumálaumræðu.

Það kemur ekki á óvart, að SI skyldu láta fræðimann á hagfræðisviði rannsaka fyrir sig íslenzka orkukerfið í því augnamiði að fá fram ígrundaðar og rökstuddar tillögur óvilhalls aðila um úrbætur á eignarlegu og rekstrarlegu fyrirkomulagi raforkugeirans á Íslandi. 

Ástæðan er sú, að undanfarin ár hefur sigið á ógæfuhliðina um samkeppnihæfni raforkuverðs á Íslandi við erlenda raforkumarkaði.  Þar eiga hagsmuna að gæta stórir og smáir raforkunotendur á Íslandi, iðnfyrirtæki og heimili.  Er skemmst að minnast frásagnar Morgunblaðsins af miklum raforkuverðhækkunum til iðnfyrirtækisins Ölgerðar Egils Skallagrímssonar, sem var þá í viðskiptum við Landsvirkjun (LV), ásamt kvörtunum kaupenda ótryggðrar raforku af LV vegna framkomu fulltrúa fyrirtækisins í garð viðskiptavina, mikillar skyndilegrar verðhækkunar og minna framboðs, sem setur arðsemi milljarðafjárfestinga í rafhitun í uppnám. Viðbrögð forstjóra Landsvirkjunar, eins og þau koma fram í Viðskipta Mogganum fimmtudaginn 2. júní 2016, eru óþarflega neikvæð og önuglyndisleg að mati þessa blekbónda, af því að gagnrýni L. Christensens (LC)er ekki ný af nálinni, heldur hefur hún komið fram áður hjá OECD, blekbónda á þessu vefsetri o.fl.:

"Hörður segist ekki skilja, hvert verið sé að fara með fyrrnefndri tillögu.  "Þetta er ákveðinn misskilningur.  Landsvirkjun hefur ekki komið að fjármögnun fyrirtækisins frá 2005.  Landsnet hefur verið að greiða inn á lánið, og fyrirtækið hefur verið að fjármagna sig án nokkurrar aðkomu Landsvirkjunar, og fyrirtækið hefur ekki stýrt þeirri fjármögnun með neinum hætti." 

Eftir stendur, að Landsvirkjun er langstærsti eignaraðilinn að Landsneti, sem greiddi eigendum sínum út dágóðan arð fyrir rekstrarárið 2015, sem orkar tvímælis, þar sem Landsnet er einokunarfyrirtæki, sem ákveður sjálft sína gjaldskrá og útgjaldaliði, en Orkustofnun þarf að vísu að samþykkja gjaldskrána. 

 

 

Lars sagði við Stefán E. Stefánsson í Viðskipta Mogganum 2. júní 2016:

"Það er þörf á því, að samkeppni verði raunveruleg á íslenzkum orkumarkaði.  Það er ekki líklegt, að það geti orðið, nema Landsvirkjun, sem framleiðir um 70 % alls rafmagns í landinu, verði skipt upp í smærri einingar. Því gæti það reynzt heppilegt að selja ákveðnar virkjanir út úr fyrirtækinu áður en það síðan verður selt."

Það er hverju orði sannara hjá LC, að raforkumarkaðurinn á Íslandi er fákeppnismarkaður undir ægivaldi risa með 71 % markaðshlutdeild.  Það eru fáránleg mótrök forstjóra Landsvirkjunar, að slíkt skipti almenning í landinu litlu máli, af því að aðeins um 20 % af orkusölu fyrirtækisins fari á almennan markað, en hitt sé bundið í langtímasamninga.  Þessi 20 % jafngilda þó 2,6 TWh/ár á almenna markaðinum, sem samsvara 2/3 hlutum hans. Forstjóri Landsvirkjunar gerir sig með þessum málflutningi sekan um tilraun til að slá ryki í augun á almenningi með sleggjudómi og að gera lítið úr málefnalegri umfjöllun á ómálefnalegan hátt. 

Það er engum blöðum um það að fletta, að hlutfallsleg stærð LV á íslenzka markaðinum er vandamál, og þegar þess er gætt, að eignarhaldið er allt á höndum ríkisins, verður ljóst, að samkeppnisstaðan á raforkumarkaðinum er verulega skökk.  Við þessu verður að bregðast, en það er ekki hlaupið að því, eins og í pottinn er búið. Hér verða færð fyrir því rök, að leið LC að búta fyrirtækið niður í smærri einingar sé torsótt eða ófær leið, eins og sakir standa. 

Í dæmigerðum langtíma raforkusamningi LV um stórsölu, sem blekbóndi þekkir til, er vísað til ákveðinna viðmiðunar virkjana "and interconnected facilities", þ.e. í raun stofnkerfisins alls, sem skuli sjá tilgreindu iðjuveri fyrir orku. 

Ef virkjanir verða nú seldar frá Landsvirkjun, eins og LC mælir með, þá verða langtímasamningar hennar í uppnámi, af því að möguleikar hennar til orkuafhendingar kunna að hafa verið skertir í þeim mæli, að forsendur orkusamninganna séu horfnar.  

Tæknilega breytir slík uppstokkun þó ekki miklu, og viðskiptalega mætti leysa þetta með skuldbindandi orkusamningum á milli gömlu Landsvirkjunar og nýja fyrirtækisins eða nýju fyrirtækjanna, en fyrri viðsemjendur Landsvirkjunar gætu hæglega talið samningsforsendur brostnar, og lögfræðilega gæti niðurbútun fyrirtækisins skapað miklar flækjur og langvarandi þref, sem er ekki fallið til að treysta gömul viðskiptasambönd og afla nýrra.  Að mati blekbónda er slíkur klofningur Landsvirkjunar vart fær leið til að draga úr ríkjandi markaðsstöðu hennar.  Þó mætti kanna, hvort viðskiptalegar og lögfræðilegar hindranir eru í vegi þess að selja jarðgufuvirkjanirnar út úr Landsvirkjun, því að samlegðaráhrif jarðgufu- og vatnsaflsvirkjana eru takmörkuð, og langtímasamningar LV um orku frá jarðgufuvirkjun eru líklega bundnir við Þeistareykjavirkjun eina. 

Um markaðsviðskipti með raforku, þar sem verðið er ákvarðað frá einni klukkustund til annarrar á grundvelli framboðs og eftirspurnar segir Hörður Arnarson (HA), forstjóri LV, í téðum Viðskipta Mogga: 

"Samningar við stórnotendur byggja á fyrirsjáanleika, og þess vegna eru gerðir langtímasamningar.  Í slíkum samningum taka báðir aðilar á sig miklar fjárfestingar og skuldbindingar til langs tíma.  Kauphallarfyrirkomulagið getur hins vegar komið sér vel fyrir heimilin og smærri fyrirtæki, og það er sjálfsagt að skoða leiðir í þeim efnum."

Um téðan fyrirsjáanleika er HA ekki samkvæmur sjálfum sér, því að hann er nýbúinn að gera nýjan orkusamning við Norðurál, þar sem tekið er mið af orkuverði á Nordpool, norrænu orkukauphöllinni, þar sem augnabliksverð raforku er háð framboði og eftirspurn.  Það bendir ýmislegt til, að þar hafi HA samið illilega af sér fyrir hönd íslenzkra skattborgara, því að ofgnótt orku á 3. áratugi 21. aldarinnar er sem stendur líklegri en orkuskortur á Norðurlöndunum utan Íslands og á norðanverðu meginlandi Evrópu. Það er m.a. vegna mikillar uppbyggingar á vindorku- og sólarorkuverum í krafti niðurgreiðslna hins opinbera á verði orkunnar frá þeim. 

HA kann og að hafa vanmetið gjörsamlega mátt tækniþróunarinnar, sem sennilega mun færa heiminum samkeppnisfær þóríum-kjarnorkuver um árið 2025. Fjárhættuspil með orkulindir landsins eiga menn alls ekki að stunda. Í langtíma samningum er eðlilegast að orkubirgir og orkukaupandi deili með sér áhættu af verðsveiflum á afurðum orkukaupandans, t.d. áli, með umsömdu "gólfi og þaki", enda er slíkt algengt erlendis. 

Eitt af því, sem LC gagnrýndi í "Our Energy 2030" var skortur á gegnsæi raforkusamninga.  Það er réttmæt gagnrýni, og úrbætur stranda á raforkuframleiðendunum, ekki kaupendunum.  Það er í því sambandi ekki nauðsynlegt að opinbera orkusamningana í heilu lagi, eða hvað það er, sem stýrir verðinu, en það er lágmark, að opinber fyrirtæki birti meðalorkuverð við stöðvarvegg í öllum orkusamningum sínum, að fengnu formlegu leyfi frá hverjum viðskiptavini, í ársskýrslu sinni og að Landsnet birti að sama skapi flutningsgjald fyrir orku til hvers notanda. 

Þetta mundi geta eytt tortryggni, sem úrtölumenn og hælbítar orkufyrirtækjanna hafa verið iðnir við kynda undir.  Þetta mundi einnig auka aðhald með virkjanafyrirtækjunum, ekki sízt þeim, sem eru í opinberri eigu, varðandi hlutfall verðlagningar á raforku í langtímasamningum og til almennings.  Það er ótækt, að almenningur greiði stærri hluta vinnslukostnaðar en sanngjarnt er samkvæmt kostnaðargreiningu á vinnslu rafmagns til stóriðju og annarra.  Eftir síðustu hækkanir Landsvirkjunar til almennings og með verð til stóriðju í lægð vegna markaðstengingar er líklegt, að jafnvægið hafi raskazt, og það ber að leiðrétta strax með verðlækkun til almennings. 

Annað mál er, hvort skynsamlegt er að stofna til altækrar orkukauphallar á Íslandi, eins og LC lagði til í skýrslu sinni.  Þar er þá fyrst til að taka, að vísir að slíkri kauphöll hefur verið hérlendis frá aldamótum, þar sem eru kauphallarviðskiptin með jöfnunarorku.  Á heildsölumarkaði raforku þurfa kaupendur með a.m.k. sólarhringsfyrirvara að leggja fram kaupáætlun í MWh/klst og birgjar þeirra að staðfesta ætlun sína að fullnægja umbeðinni þörf viðskiptavina sinna. Kaupendur þurfa utan vissra marka að greiða sérstaklega fyrir mismun raunþarfar og áætlaðrar þarfar. Það er alltaf fyrir hendi óvissa um raunverulega afltöku og aflgetu, og birgjar geta lagt inn tilboð um að sjá við óvissunni, sem er kölluð jöfnunarorka.  Verð, sem notendum er gert að greiða fyrir jöfnunarorkuna sveiflast eftir framboði og eftirspurn og er oftast á bilinu 0-10 kr/kWh.

Þennan íslenzka kauphallarmarkað má útvíkka og færa t.d. ótryggðu orkuna (afgangsorkuna) inn á hann í fyrstu, og þar gæti næturrafmagn komið, er fram líða stundir, og t.d. eigendur rafmagnsbíla gert sín viðskipti með næturrafmagn inn á bílrafgeymana að næturlagi.  Álagsdreifingin, sem af slíkri markaðsþróun mundi leiða, yrði til sérstakra hagsbóta fyrir dreifiveiturnar, sem þannig slyppu við töluverðar viðbótar fjárfestingar í eflingu dreifikerfanna vegna rafbílavæðingarinnar, en fengju hins vegar bætta nýtingu á kerfinu og þar með fjárfestingum sínum fyrir vikið.   

Þessi orkukauphallarviðskipti mætti þróa áfram yfir í forgangsorku, og mundu fyrirtæki og einstaklingar þá geta gert kauptilboð um ákveðinn fjölda MWh yfir tiltekið tímabil. Ef kaupandi nær þannig hagstæðum kjörum, getur hann leitazt við að auka álagið hjá sér á því tímabili. Ef nauðsyn krefur, geta yfirvöld gripið inn með örvandi eða þvingandi aðgerðum á birgjana um ákveðna lágmarksþátttöku í kauphallarviðskiptum sem hlutfall af heildarvinnslu þeirra, t.d. 10 % í upphafi og síðan vaxandi.

Um þetta sagði Almar Guðmundsson, framkvæmdastjóri Samtaka iðnaðarins, í baksviðsfrétt Morgunblaðsins 3. júní 2016:

"Flest iðnfyrirtæki á Íslandi hefðu mikið gagn af því, að komið væri upp kauphöll með raforku. Auðvitað eru stórir kaupendur með fasta samninga, en pólska dæmið, sem Lars bendir á, sýnir, að það má setja tímabundinn þrýsting á framleiðendur að tryggja ákveðið magn af rafmagni inn á slíkan markað.  Þegar verðmyndun verður með þeim hætti, þá fara samningar við stórkaupendur að taka mið af þeirri verðlagningu."

Hér er mikið fullyrt án röksemdafærslu.  Slíkur frjáls markaður með raforku í Noregi hefur iðulega leitt til mikilla orkuverðshækkana í Noregi.  Þótt Noregur sé mikið vatnsorkuland, þar sem 96 % innlendrar raforku kemur frá vatnsorkuverum landsins, vantar iðulega forða í miðlunarlónin, og þá hækkar raforkuverðið, m.a. vegna innflutnings á tiltölulega dýrri raforku.  Á Íslandi kemur vatnsskortur niður á framboði og verði ótryggðrar orku. 

Það vantar núna tryggingu fyrir því, að orkufyrirtækin anni spurn eftir forgangsraforku, en láti ekki skeika að sköpuðu með það í huga að njóta góðs af verðhækkunum vegna orkuskorts.  Það mætti t.d. skylda hvert fyrirtæki til að hefja undirbúning að nýrri virkjun, ef nýting venjulegrar framleiðslugetu fyrirtækisins á forgangsorku fer yfir 98 % á ársgrundvelli.

Verð í langtímasamningum um afhendingu á raforku í miklum mæli fer eftir kostnaði við orkuvinnslu í viðmiðunarvirkjuninni með tiltekinni ávöxtunarkröfu.  Verð á augnabliksmarkaði ræðst hins vegar af framboði og eftirspurn á hverjum tíma.  Þetta tvennt á ekkert sameiginlegt, og þess vegna stenzt fullyrðing Almars hjá SI ekki. 

Þannig er unnt að reikna kostnað orku við stöðvarvegg í Fljótsdalsvirkjun m.v. uppfærðan virkjunarkostnað án flutningsmannvirkja MUSD 1540 (verðlag júní 2015), áætlaðan árlegan rekstrarkostnað MUSD 8,0, orkuvinnslu 5000 GWh/ár samkvæmt Landsvirkjun og m.v. valda árlega ávöxtunarkröfu af fjárfestingunni 8,0 % yfir 40 ára afskriftartímabil, og verður niðurstaðan 27 USD/MWh.  Meðalverð undir þessu gildi jafngildir ekki tapi Landsvirkjunar, heldur minni ávöxtun fjárbindingar en 8,0 %/ár.  Tap verður, þegar vaxtakostnaður vegna Fljótsdalsvirkjunar verður hærri en ávöxtunin, sem orkuverðið gefur.  Um þessar mundir nær ávöxtunin áreiðanlega ekki þessu gildi, 8,0 %/ár, m.v. það, sem lesa má út úr meðalverði til stóriðju í ársskýrslu Landsvirkjunar, og við þessar aðstæður er hætt við, að almenningur greiði óeðlilega háan skerf af orkukostnaðinum, eða, eins og sumir fremur ósmekklega halda fram, "greiði niður stóriðjuverðið".  Landsvirkjun er í lófa lagið að veita upplýsingar um þetta mikla hagsmunamál allra, sem ekki hafa gert langtímasamninga við fyrirtækið, svo að jafnræðis verði gætt á milli viðskiptavina, stórra og smárra.     

Með svipuðum hætti má reikna út orkuvinnslukostnað jarðgufuvirkjunarinnar á Þeistareykjum, en miða þar við 30 ára afskriftatíma, og 5,0 % árlegan rekstrarkostnað af upphaflegu fjárfestingunni.  Þannig fæst kostnaður fyrir kísilver við stöðvarvegg 36 USD/MWh.   Ástæða er til að ætla, að umsamið orkuverð til PCC sé hærra en þetta, enda er núverandi orkuverð til ISAL, frá 2010 með hækkunum síðan, hærra, og er þó orkuvinnslukostnaður í Búðarhálsvirkjun, fyrir álver, sem reist var fyrir framleiðsluaukningu í Straumsvík 2012-2014, mun lægri en þetta, svo að ekki sé nú minnzt á aðrar virkjanir á Þjórsár-Tungnaársvæðinu.  Þær mala nú gull, sem sjá má í efnahags- og rekstrarreikningi Landsvirkjunar.  Upplýst verður um raunorkuverð til PCC vonandi eigi síðar en í ársskýrslu 2017, sem verður upphafsár verksmiðjunnar í rekstri.  "Cuo bono" - hverjum er þessi launung um umsamin orkuverð í hag ?

  

"Brexit" og áhrifin hérlendis

Bretar gáfu ríkisstjórn sinni bein fyrirmæli, framhjá þinginu, um að draga Bretland út úr Evrópusambandinu, ESB.  Þetta er söguleg niðurstaða harðrar kosningabaráttu, þar sem hin ráðandi öfl innan og utan Bretaveldis ráku skefjalausan áróður fyrir áframhaldandi veru Breta í ESB.  Moldviðri fáránlegs hræðsluáróðurs var beitt, þar sem reynt var að halda barnalegum þvættingi að fólki í þá veru, að viðskipti Breta, lífsafkoma og jafnvel lífshamingja mundi bíða hnekki við úrsögn, svo að ekki sé nú minnzt á stríðshættuna, sem ætti að skapast með Bretland utan ESB ! 

Ekkert slíkt mun gerast, enda hverjum væri slíkt eiginlega í hag ?  Flaggskip þýzks athafnalífs, bílaiðnaðurinn, flytur árlega út 1-2 milljónir farartækja til Bretlands.  Hann mun ekki þola Brüssel-búkrötum (embættismönnum) að setja sand í tannhjól viðskipta Þýzkalands og Bretlands, sem hafa oftast verið mikil og góð, ef undan eru skilin stríðsárin 1914-1918 og 1940-1945.  Enginn óskar nú eftir tollamúrum innan Evrópu, og þess vegna verða þeir ekki reistir.  Hins vegar gætu þeir lækkað út á við í ríkjum, sem segja sig úr Evrópusambandinu, og þau munu verða fleiri.

Búkratarnir aftur á móti munu nú reyna að skjóta öðrum aðildarþjóðum skelk í bringu, svo að enginn dirfist að fara sömu leið og Bretar.  Búkratar munu þess vegna reyna að tala við Breta með tveimur hrútshornum, en það mun allt snúast í höndunum á þeim áður en yfir lýkur, svo að Bretar munu standa eftir með pálmann í höndunum, eins og þeir hafa alltaf gert. Það er sjálfsögð lýðræðisleg krafa eftir það, sem á undan er gengið, að allar aðildarþjóðirnar geri nú stöðumat hjá sér um það, eins og Bretar, hvort þær vilja áfram halda afætunum í Brüssel uppi á skattfrjálsum ofurlaunum. 

Evrópusambandið mun líða undir lok.  Það gegnir engu hlutverki lengur, en er þjóðunum aðeins til byrði, nema þjóðum Austur-Evrópu, sem fá mikla þróunarstyrki úr sjóðum ESB.  Gömlu ríkin eru í raun ekki lengur aflögufær, og sum rekin með of miklum ríkissjóðshalla m.v. Maastrichtskilyrðin, og nýju aðildarríkin þurfa ekki lengur á þessum ölmusum að halda, enda fylgir þeim mikil spilling.  Evran í sinni núverandi mynd mun að sjálfsögðu líða undir lok, enda skortir hana hagfræðilega undirstöðu.  Undirstaðan er stjórnmálalegs eðlis.  Frakkar þvinguðu Þjóðverja til að gefa sitt sterka mark (DEM) upp á bátinn gegn því, að Frakkar féllust á endursameiningu Þýzkalands. 

Samskipti Bretlands og Íslands hófust að ráði á "ensku öldinni", 1415-1475, á Íslandi, og síðan þá hefur Ísland í raun verið á áhrifasvæði Breta í Norður-Atlantshafi og er enn, þar sem Þýzkalandi tókst ekki að knýja þá til uppgjafar árið 1940 þrátt fyrir afkróun brezka landhersins í Dunquirke og harðvítugar loftárásir á borgir Bretlands, þegar þeir brezka ríkisstjórnin með stuðningi þingsins neitaði að semja um framtíð Evrópu við sigursæla valdhafa Þriðja ríkisins. 

Nú hafa Bretar enn tekið ákvörðun, sem valda mun vatnaskilum í Evrópu, en í þetta sinn er auðvitað engin hætta á vopnuðum átökum á milli Breta og Þjóðverja´, og í raun eru það fjarstæðukenndar grillur, að Evrópusambandið varðveiti friðinn í Evrópu.  Skýringar á því, að ekki er hætta á endurtekningu stríðsupphafs 1914 og 1939, eru a.m.k. þrjár:

1. Nú stendur lýðræði traustum fótum í Þýzkalandi, eins og í Bretlandi.  Annað ríkjanna er lýðveldi og hitt konungsveldi, "United Kingdom", stjórnskipan ríkjanna er ólík, en lýðræðið virkar í báðum löndunum.  Bæði hafa þessi lönd ætíð haft á að skipa dugandi fólki með mikla menningarhefð. 
2. Brezka ríkisstjórnin hefur á að skipa kjarnorkuherafla, en sú þýzka ekki.  Bæði ríkin eru í NATO.
3. Þýzka þjóðin eldist nú svo hratt, að hún getur ekki lengur mannað Bundeswehr, arftaka Wehrmacht og Reichswehr, heldur reiðir ríkisstjórnin í Berlín sig á NATO.  Þjóðverjum fækkar, en Bretum fjölgar, og munu þeir um miðja 21. öldina verða fleiri en Þjóðverjar, ef svo fer fram sem horfir.  Bretar munu fyrirsjáanlega taka við forystuhlutverki í Evrópu og deila þar og drottna, eins og þeir gerðu fyrir sameiningu Þýzkalands 1871 með járni og blóði að frumkvæði Prússakanzlara, Ottos von Bismarcks. 

Á Íslandi tók þýzka öldin við af hinni ensku, og börðust Þjóðverjar og Englendingar á banaspjótum á Reykjanesi syðra, Englendingar með bækistöð í Grindavík og Þjóðverjar í Hafnarfirði. Fyrsta mótmælendakirkjan var reist í Hafnarfirði af Hansakaupmönnum, og þeir kynntu siðbótina fyrstir manna fyrir Íslendingum.  Frá þessum tíma hafa viðskipti og menningarleg samskipti Íslendinga við báðar þessar merku þjóðir oftast verið góð, og þannig verður það áfram. 

Íslendingar hafa þó tekizt á við þessar þjóðir, t.d. um fiskimiðin við Ísland, einkum Breta.  Sorgarkafli kom svo í samskiptum Breta og Íslendinga 2008-2012 vegna íslenzkra banka í Lundúnum, en honum lauk með dómi EFTA-dómstólsins í janúar 2012.  Enn á þó eftir að svipta hulunni af því, hvers vegna brezka ríkisstjórnin felldi leifarnar af íslenzka bankakerfinu í október 2008 og gerði tilraun til að hrinda íslenzka ríkinu í greiðsluþrot. Þar kunna innanlandsdeilur á Bretlandi að hafa fléttazt inn, og hafi átt að kenna Skotum lexíu um það, hvernig færi fyrir fámennum sjálfstæðum þjóðum í ölduróti fjármálaheimsins. Of seint er að krefjast bóta, en afsökunarbeiðni væri við hæfi. 

Bretar eru helzta viðskiptaþjóð Íslendinga, og mikilvægi þessara viðskiptatengsla mun ekki minnka við útgöngu þeirra úr ESB; þvert á móti er líklegt, að þessi viðskipti vaxi enn, t.d. ef Bretar ganga nú í EFTA.  Mikilvægi þessa viðskiptasambands gæti orðið svo mikið, að ráðlegt þyki einhvern tímann að fasttengja ISK við GBP, eins og gert var um 1930. Spurning er nú, hvort tímabært sé fyrir Íslendinga að endurskoða aðild sína að Evrópska efnahagssvæðinu, EES, ef öflugra EFTA tekst að gera öflugan viðskiptasamband við ESB.   

Fráfarandi forseti hefur tjáð sig um líklegar afleiðingar útgöngu Breta úr ESB.  Allt er þar skynsamlega mælt.  Hann telur aðildarsinna á Íslandi nú hljóta að átta sig á því, að aðildarviðræður verða ekki teknar upp að Íslands hálfu næstu 10-15 árin.  Með því að setja á þjóðaratkvæðagreiðslu um það við þessar aðstæður, eins og m.a. Samfylkingin, Viðreisn og Píratahreyfingin hafa viljað, yrðum við að athlægi um alla Evrópu að mati blekbónda.  Þess vegna er nú rökrétt að draga umsóknina formlega til baka, eins og Svisslendingar gerðu nýlega, því að hraðfara hnignunarskeið er nú hafið í Evrópusambandinu.  Það er við hæfi, að formaður Viðreisnar líki "Brexit" nánast við heimsendi.  Hann er þá einn af þeim, sem trúðu bölvaðri lygaþvælunni, sem haldið var fram fyrir þjóðaratkvæðagreiðsluna til að hræða Breta til fylgilags við ESB.  Messerschmitt sprengjuvélar dugðu ekki til að hræða forfeður og formæður flestra atkvæðisværra Breta nú árið 1940 til uppgjafar.  Það þarf meira en fjarstæðukenndan lygavef árið 2016.  

 

 

 

Tvö auðlindaríki

Oddný G. Harðardóttir, fyrrverandi fjármálaráðherra Samfylkingarinnar,  og núverandi formaður flokksins, skrifaði þann 18. maí 2016 grein í Fréttablaðið, "Tekjur af auðlindum í velferð".

Boðskapur greinarinnar var þjóðnýting náttúruauðlinda Íslendinga undir rós, kratarós, í anda "Sósíalisma 21. aldarinnar", en svo nefndi Hugo Chavez stefnu sína, sem frá valdatöku hans um aldamótin síðustu hefur tröllriðið áður blómlegum efnahag Venezúela á slig, svo að þjóðargjaldþrot er nú framundan. 

Jafnaðarstefnan (evrópskir kratar að meðtöldum Össuri Skarphéðinssyni, fyrrverandi formanni Samfylkingarinnar, klöppuðu Hugo Chavez og öðrum róttæklingum Suður-Ameríku óspart lof í lófa framan af öldinni) með þjóðnýtingu náttúruauðlindanna hefur frá valdatöku Chavez 1999 lagt efnahag Venezúela í rúst, svo að þar geisar óðaverðbólga, svartamarkaðsbrask með nauðsynjavörur, matarskortur og rafmagnsskortur, og "ókeypis" heilbrigðiskerfið er ekki svipur hjá sjón með voveiflegum og vaxandi ungbarnadauða. Allt er þetta rökrétt og algild afleiðing þess að framfylgja ómengaðri jafnaðarstefnu í verki við stjórnun á einu þjóðfélagi. 

Nánari lýsing á því, hvernig þjóðnýting framleiðslutækjanna hefur leikið efnahag Venezúela, er gefin í forystugrein Morgunblaðsins föstudaginn 20. maí 2016:

"Landið hefur síðustu árin búið við stöðugan skort á nauðsynjavörum, og íbúar landsins geta ekki treyst á aðgang að rafmagni.  Á sama tíma er gert ráð fyrir því, að verðbólga geti náð allt að 700 % á þessu ári, og ekki sér fyrir endann á þriggja ára samdráttarskeiði.

Ástandið birtist hvað skýrast í heilbrigðiskerfi landsins, sem er í molum.  Afleiðingin er m.a. sú, að ungbarnadauði hefur margfaldazt, og er talað um, að 7 börn deyi á degi hverjum í Venezúela."

Ástandið í Venezúela þarf engum að koma á óvart, því að hið sama gerist alls staðar, þar sem fjárhagslegir hvatar til að vinna, framleiða og veita þjónustu eru rýrðir eða jafnvel fjarlægðir alveg, og öll áherzla lögð á jöfnun lífskjara niður á við í anda Oddnýjar Harðardóttur og Hugos Chavez.  Slíkt leiðir alltaf til lakari árangurs, minni afraksturs, lakari gæða, minnkandi framleiðni og framleiðslu og að lokum skorts og svartamarkaðsbrasks. Með vöruskorti og miðstýringu hagkerfisins fylgir undantekningarlaust misnotkun aðstöðu, spilling og völd og fé safnast á fáar hendur. 

Spurn eftir vöru eða þjónustu, sem neytendur fá niðurgreidda, eykst óeðlilega, og þurfi þeir ekkert að greiða fyrir, eykst eftirspurnin stjórnlaust ásamt kostnaði ríkisins, en samt myndast margra mánaða biðraðir eftir þjónustunni.  Þetta er skýringin á hruni efnahagslífsins, þar sem sameignarstefna er við lýði, og hruni innviða, eins og heilbrigðiskerfis. Hagkerfinu má líkja við pýramída á hvolfi, sem auðvitað riðar til falls við minnstu ágjöf. Dæmin um, að hagfræðikenningar Karls Marx gangi ekki upp, og eru í raun illa ígrundaður hugarburður kaffihúsasnata, eru "legío", en vinstra trúboðið á Íslandi og víðar heldur samt áfram, þótt hljómgrunnur fyrir því verði nú æ minni á Vesturlöndum. Vinstrið býður ekki upp á neinar vitrænar lausnir á viðfangsefnum nútímans.  

Sameignarstefna Oddnýjar G. Harðardóttur, Hugos Chavez og allra hinna, er reist á þeirri meinloku, að "homo sapiens" hagi sér eins og "homo sovieticus".  Jafnaðarmennska eða sameignarstefna virka hins vegar aðeins í tilbúinni veröld, sem er hugarfylgsni vinstri manna, og "homo sovieticus" er fjarstæða.  Þetta er gerviveröld, því að "homo sapiens" hagar sér á öllum tímum og alls staðar miklu nær því, sem kalla mætti hegðun "homo economicus", þ.e. hegðun hins hagræna manns, sem leitast alltaf við að nota orku sína á sem hagstæðastan hátt fyrir sig og fjölskyldu sína, en er ekki ginnkeyptur til að eyða orku sinni með félagslegum hætti, ef hann sér engan ávinning af því fyrir sig eða sína nánustu. 

Áfram heldur forystugrein Morgunblaðsins:

"Það er með miklum ólíkindum, hvernig komið er fyrir Venezúela.  Landið er auðugt af náttúruauðlindum, sér í lagi olíu.  Það er nákvæmlega engin ástæða fyrir þeirri stöðu, sem ríkið er komið í nú, önnur en sú, hversu illa Chavistarnir hafa haldið á efnahagnum.  Skortur á framsýni leiddi til þess, að ekkert var lagt til hliðar fyrir mögru árin, enda áttu þau ekki að vera til undir "sósíalisma 21. aldarinnar", eins og Chavez kallaði stjórnarfar sitt."

Téð grein (Chavistans ?) Oddnýjar ber því vitni, að hún horfir mjög skammt fram á veginn og stefnir í sömu ógöngurnar og Hugo Chavez lenti í, og þá er það bara spurning um, hversu langt hún gengur og hversu lengi hún kemst upp með að lama markaðshagkerfið við að innleiða dýrðarríki jafnaðarmennskunnar sinnar, hversu miklu tjóni hún veldur og hversu mikið hún nær að hægja á hjólum efnahagslífsins með íþyngjandi álögum og með því að draga úr fjárhagshvötunum, sem knýja fram verðmætasköpun og hagvöxt markaðshagkerfisins. Hagvöxturinn er undirstaða bættra lífskjara allra þegnanna, og hann er grundvöllur velferðarkerfisins. Lítum nú á téða grein jafnaðarmannsins Oddnýjar Harðardóttur.  Hún hefst þannig:

"Við Íslendingar erum rík af auðlindum, en ekki góð í að semja um verð fyrir nýtingu þeirra.  Útgerðarfyrirtæki greiða veiðigjald, sem er langt undir markaðsverði, ferðamenn fá afslátt af neyzluskatti á bæði gistingu og afþreyingu, og við gerum ógegnsæja samninga um rafmagnsverð við stóriðjuna.  Þessar stóru atvinnugreinar ættu að skila mun meiri tekjum í ríkissjóð en þær gera."

Lítum nú á hverja þessara atvinnugreina fyrir sig, útgerð, ferðaþjónustu og raforkusölu til stóriðju, því að ólíkar aðstæður m.t.t. auðlindanýtingar eru í hverri grein:

Útgerðir: Hvernig er hægt að fullyrða, að útgerðin greiði veiðigjöld, sem séu langt undir markaðsverði ?  Erlendis greiða útgerðir almennt ekki veiðigjöld til ríkissjóðs, heldur fá úr honum styrki.  Langtímamarkaðsverð á veiðigjöldum er óþekkt, en það má hins vegar fullyrða, að þau eru nú of íþyngjandi á Íslandi fyrir þann samkeppnisrekstur, sem þar er, af því að litlar útgerðir hafa ekki getað staðið undir þeim, heldur lagt upp laupana, eins og tíundað verður með tilvitnun í útgerðarmann hér á eftir. Það er þess vegna afar brengluð sýn á sjávarútveginn, nánast illviljuð, sem liggur að baki tilvitnaðri fullyrðingu (Chavistans ?) Oddnýjar um allt of lág veiðigjöld.  Sjónarmið af þessu tagi eru forsmekkurinn að þjóðnýtingu, eins og hjá Hugo Chavez, heitnum.

Forsendan fyrir því, að réttlætanlegt sé að skattleggja útgerðarfélög umfram önnur fyrirtæki, hvort sem skattheimtan heitir "veiðigjöld" eða eitthvað annað, er, að útgerðarfélögin séu rentusækin.  Til að unnt sé að sýna fram á rentusækni, þarf að sýna fram á markaðsmisneytingu við annan eða báða enda framleiðsluferlisins, þ.e. ílags- eða frálagsenda framleiðsluferlisins. 

Við ílagsenda útgerðanna eru aflamarkshlutdeildirnar, og þær ganga kaupum og sölum á frjálsum markaði.  Við frálagsendann eru innlendu fiskimarkaðirnir eða erlendir vörumarkaðir fyrir mismunandi afurðir.  Um er að ræða frjálsa markaði og harða samkeppni erlendis, t.d. við Norðmenn, sem fá útflutningsstyrki til að auðvelda sölu norskra sjávarafurða á erlendum mörkuðum. 

Það er þess vegna enga rentusækni að finna í íslenzkum sjávarútvegi, en hana er aftur á móti að finna bæði við ílags- og frálagsenda norsku útgerðanna, sem fá kvótaúthlutanir frá yfirvöldum á ýmsum forsendum, t.d. á grundvelli byggðasjónarmiða, og kvótaþak á útgerðir er reyndar meira en tvöfalt hærra þar en hér, svo að hagkvæmni stærðarinnar verður enn áhrifaríkari í Noregi en á Íslandi, enda tíðkast þar risaútgerðir á íslenzkan mælikvarða.

Þar sem frjáls samkeppni er við báða enda virðiskeðju sjávarútvegsins hérlendis, eru engin málefnaleg tök fyrir því að leggja á hann veiðigjöld, þar sem þar er viðbótar skattlagning m.v. önnur fyrirtæki á ferðinni, sem þá er brot á jafnræðisreglu við skattheimtu og brot á atvinnurétti útgerðarmanna samkvæmt Stjórnarskrá. 

Eitt dæmi af mörgum um íþyngjandi álögur yfirvalda, gat að líta í Fiskifréttum 12. maí 2016:

"Örn Erlingsson, útgerðarmaður, hefur selt fyrirtæki sitt, Sólbakka ehf.  Kaupunum fylgir snurvoðarbáturinn Örn GK ásamt rúmlega 1´000 þorskígildistonna kvóta.  Kaupandi er Stakkavík í Grindavík."

"Það er ekki erfitt að láta frá sér fyrirtækið.  Grundvöllur þeirrar tegundar útgerðar, sem ég hef stundað síðustu árin, er brostinn.  Veiðar án vinnslu ganga ekki upp lengur.  Við höfum selt fisk á markaði, en allar álögur á þessa gerð útgerðar hafa aukizt stórlega. Ég gat þó alveg haldið þessu áfram, því að skuldirnar eru litlar.  Ég hef haldið skipinu vel við, og þetta er verðmæt eining. 

En þegar gjöldin og álögurnar á rekstrinum til hins opinbera eru orðnar slíkar, að það bitnar á viðhaldi og vexti útgerðarinnar, er gamanið farið úr þessu.  Þá er maður bara kominn í vinnu fyrir hið opinbera. 

Örn Erlingsson er ekki "homo sovieticus", svo að hann þrífst ekki sem útgerðarmaður, sem gert er að greiða núverandi veiðigjöld, hvað þá hærri, ef "Chavistarnir" komast til valda á Íslandi aftur.

Tvennt þarf, til að veiðigjöld á útgerðir hérlendis verði réttlætanleg lagalega og siðferðislega.  Þau verða að vera hófleg, þ.e. undir 5,0 % af verðmæti óslægðs fiskjar upp úr sjó, og þau þurfa að ganga til vaxtar og viðhalds stofnana, sem þjóna sjávarútveginum að miklu leyti.  Þau eiga þá ekki að renna í ríkissjóð, heldur í Sjávarútvegssjóð, sem árlega styðji við fjárfestingar stofnana á borð við Hafrannsóknarstofnun, Landhelgisgæzlu, Hafnasjóð og Byggðastofnun.  Ef veiðigjaldið er t.d. 4,5 %, þá getur árlega runnið til hverrar þessara stofnana að jafnaði um 1,5 milljarður króna í framlögum til afmarkaðra verkefna, og munar um minna og léttir auðvitað undir með ríkissjóði.

Fiskeldi: Í ört vaxandi sjókvíaeldi við Ísland háttar þannig til, að hið opinbera úthlutar starfs- og rekstrarleyfum gegn vægu gjaldi, sem er aðeins brot af leyfisgjöldum erlendis, t.d. í Noregi.  Megnið af afurðunum, sem verða líklega um 15 kt árið 2016 og gætu orðið 100 kt/ár að áratug liðnum, fara á samkeppnismarkaði erlendis.  Ríkið hefur takmarkað sjókvíaeldi við Vestfirði, Eyjafjörð og Austfirði, og ströndin úti fyrir Suðurlandi er óhentug fyrir þessa starfsemi. 

Af þessum ástæðum er bullandi rentusækni í fiskeldinu, og núverandi úthlutun takmarkaðra gæða ótæk.  Þarna þarf að koma á frjálsri, alþjóðlegri samkeppni með ströngustu gæðakröfum.  Ráð til þess er að skipta leyfilegum svæðum sjókvíaeldis upp í reiti, þar sem árlega má ala til slátrunar 100-1000 t, og bjóða afnotarétt hvers reits út.  Afnotaréttinn megi eignfæra og framselja á frjálsum markaði.  Andvirði leyfanna, væntanlega 10-20 mia kr, mundu skiptast á milli ríkis og viðkomandi sveitarfélaga sem næst í réttum kostnaðarhlutföllum.

Virkjanir:  Virkjunarfyrirtæki fá úthlutað rannsóknarleyfum og virkjunarleyfum frá hinu opinbera á tiltölulega lágu verði.  Þau starfa á fákeppnismarkaði, þar sem eitt fyrirtækjanna, ríkisfyrirtæki, er sýnu stærst, enda var það stofnsett árið 1966 gagngert til að reisa stórvirkjanir á íslenzkan mælikvarða og selja orkuna til álframleiðenda og annarra orkusækinna notenda í því skyni að skjóta fleiri stoðum undir einhæft atvinnulíf, og til að byggja upp öflugt raforkukerfi í landinu, sem almenningur nyti góðs af.  Allt þetta hefur gengið eftir, en nú er tímabært að endurskoða rekstrarumhverfið og taka mið af raunverulegri markaðsstöðu.

Af þessari lýsingu á markaðsaðstæðum á ílags- og frálagshlið orkufyrirtækjanna er óhjákvæmilegt að álykta, að virkjanafyrirtækin á Íslandi stundi dæmigerða rentusækna starfsemi, sem réttlætir að leggja á þau gjald til að vega á móti rentunni, sem þau hafa af starfsemi sinni umfram fyrirtæki í samkeppnisrekstri.

Nú hefur þróun þessara mála á Austurlandi, þar sem stærsta virkjun landsins, Fljótsdalsvirkjun, er staðsett, verið þannig, að fordæmi hefur verið gefið varðandi gjald af vatnsaflsvirkjunum. 

Grundvöllur slíkra virkjana er, að virkjunarfyrirtækið eigi vatnsréttindin, sem nýtt eru.  Dómkvaddir matsmenn hafa metið vatnsréttindin, sem nýtt eru í Fljótsdalsvirkjun, til verðs, og Hæstiréttur hefur heimilað viðkomandi sveitarfélagi að leggja fasteignagjald á andvirði þessara réttinda.  Virkjunarfyrirtækið var andvígt þessu og móast nú við að samþykkja hæsta álagningarflokk fasteignagjalda, sem sveitarfélagið hefur samþykkt.  Í ljósi aðstæðna ber sú afstaða virkjanafyrirtækisins vott um þröngsýni og skammsýni stjórnenda þar á bæ, og má ótrúlegt telja, ef sú afstaða er í samræmi við skoðun eigandans. Er það virkilega skjalfest afstaða stjórnar Landsvirkjunar að móast við í þessu auðlindagjaldsmáli, sem Hæstiréttur hefur nú markað stefnu í ?

Sama aðferðarfræði hlýtur nú að verða viðhöfð varðandi allar aðrar vatnsaflvirkjanir, nema einkavirkjanir, þar sem vatnið rennur alfarið í landi virkjunareigandans.  Hleypur þá á snærið hjá mörgum sveitarfélögum, og er þar með leyst úr ágreiningi um auðlindagjald vegna nýtingar vatnsorku. 

Um jarðgufuvirkjanir (eða holur og rör) og vindorkulundi í þjóðlendum hlýtur jafnræðissjónarmið við vatnsorkuver að koma til skjalanna varðandi gjaldtöku.  Þar mætti t.d. reyna að leggja mat á fórnarkostnað viðkomandi virkjunar m.v. einhver önnur afnot af landinu, þó ekki væru önnur en að tiltekinn fjöldi ferðamanna geti ekki lengur notið ósnortins víðernis á virkjunarstaðnum. 

Náttúruperlur:   Ferðaþjónustan er að miklu leyti reist á afnotum lands, sem fólgin er í sjaldgæfri náttúruupplifun á Íslandi.  Þessi starfsemi hefur vaxið gegndarlaust síðan 2010, og stefnir nú í 2,0 milljónir erlendra ferðamanna til landsins árið 2017, sem gæti þýtt 4,0 milljónir erlendra ferðamanna árið 2022 án mótvægisaðgerða.  Landið er alls ekki í stakk búið að taka á móti þessum sæg, og það verður að gera ráðstafanir til að vernda viðkvæma náttúru landsins gegn átroðningi og efla innviði, eins og vegakerfi og fjarskiptakerfi (ljósleiðaralagnir).  Það er fullkomlega eðlilegt að afnema allar skattalegar undanþágur þessarar starfsemi og að færa hana alfarið í hærri VSK-flokkinn til að fjármagna sameiginlega innviði.  

Síðan þarf að skylda rekstrar- og umráðaaðila ferðamannastaða til að gera nauðsynlegar ráðstafanir til land- og vatnsverndar að viðlögðum sektum, og heimila þeim töku aðgangseyris til að stemma stigu við fjöldanum og fjármagna framkvæmdirnar.  Þetta mundi leiða til bættrar dreifingar ferðamanna um landið, aukins virðisauka af hverjum ferðamanni og bættrar framlegðar í greininni, sem hefur verið ábótavant.  Þessar mótvægisráðstafanir munu óhjákvæmilega gera Ísland dýrara fyrir ferðamanninn, en mikið innstreymi gjaldeyris frá milljónum erlendra ferðamanna mun gera það líka og gera öðrum útflutningsgreinum erfitt fyrir.  Það verður flókið að finna kjörfjölda erlendra ferðamanna og stýra fjöldanum að því marki með verðlagningu. Náttúra Íslands er takmörkuð auðlind, og sjálfbæra nýtingu hennar verður að tryggja með öllum tiltækum ráðum, þar á meðal peningalegum ráðum. 

 

Eignarhaldið á Landsneti

Núverandi eignarhald Landsnets var við stofnun þess hugsað til bráðabirgða, og nú er tímabært að koma því í betra horf.  Við stofnun Landsnets árið 2005 samkvæmt raforkulögum nr 65/2003 var drjúgur hluti núverandi stofnkerfis raforkuflutninga fyrir hendi, og stofnkerfinu var stýrt úr Stjórnstöð Landsvirkjunar í kjarnorkuheldu neðanjarðarbirgi við Bústaðaveg í Reykjavík, sem nú er í eigu Veðurstofu Íslands, enda skammt frá höfuðstöðvum hennar. 

Þetta fyrirkomulag var og er í ósamræmi við téð raforkulög, sem Alþingi samþykkti á grundvelli tilskipunar ESB - Evrópusambandsins, sem kvað á um, að innan EES - Evrópska efnahagssvæðisins skyldi koma á frjálsri samkeppni, þar sem hægt yrði að koma henni við.  Samkvæmt tilskipuninni, sem sumir töldu reyndar óþarfa að innleiða á Íslandi, fámennri eyju, skyldi raforkukerfið vera fjórskipt:

1. Raforkuvinnsla - undirbúningur, uppsetning og rekstur virkjana.  Fyrirtæki í þessum geira skyldu vera í frjálsri samkeppni um orkusölu í heildsölu frá virkjunum sínum, og þau skyldu lúta annarri stjórn en fyrirtæki í hinum geirunum þremur og hafa aðskilið bókhald frá þeim.  Til að tryggja frjálsa samkeppni á orkumarkaði frá virkjunum, skyldi forðast sama eignarhald og í hinum geirunum þremur.
2. Raforkuflutningur - undirbúningur, uppsetning og rekstur aðveitustöðva og stofnlína til raforkuflutnings á 66 kV og hærri spennu.  Þetta skyldi vera einokunarfyrirtæki með sama hætti og Vegagerð ríkisins til að tryggja einfalt og algerlega samhæft meginflutningskerfi raforku í landinu, sem ekki mundi draga taum neinna annarra aðila á raforkumarkaðinum, heldur gæta jafnræðis allra, sem vildu selja inn á flutningskerfið eða kaupa út af því. Þáverandi flutningsmannvirki landsins skyldu ganga til Landsnets sem eignarhlutur í Landsneti, og eignaðist Landsvirkjun þannig 65 %, RARIK 22 %, OR 7 % og OV 6 %.  Þetta eignarhald á Landsneti stríðir gegn anda laganna um óháð einokunarfyrirtæki, og ber að losa um þetta óeðlilega eignarhald hið snarasta,enda hafa nýir aðilar á markaði kvartað undan því.  
3. Raforkudreifing - undirbúningur, uppsetning og rekstur dreifistöðva, dreifilína og jarðstrengja á 33 kV og lægri spennu ásamt rekstri þessa búnaðar til að dreifa raforkunni frá aðveitustöðvum Landsnets og til orkunotenda.  Þetta er sérleyfisskyld starfsemi, þar sem samkeppni er ekki leyfð. 
4. Raforkusala í smásölu.  Á þessu sviði skal ríkja frjáls samkeppni, og einokunarfyrirtækunum, Landsneti og dreifiveitunum, skal vera skylt að flytja orku, sem sölufyrirtækin semja um, til orkukaupendanna.  Fyrir mig sem íbúa á "dreifiveitusvæði" Veitna, sem er dótturfyrirtæki OR, er frjálst að semja um raforku frá OV-Orkuveitu Vestfjarða, svo að eitt dæmi sé nefnt. 

Frétt Björns Jóhanns Björnssonar í Morgunblaðinu 7. apríl 2016, bls. 14, hefst þannig: 

""Ég tel, að við eigum að ræða með opinskáum og yfirveguðum hætti, hvernig við teljum eignarhaldi Landsnets bezt fyrir komið til lengri tíma", sagði Ragnheiður Elín Árnadóttir, iðnaðar- og viðskiptaráðherra, á vorfundi Landsnets í vikunni.  Vitnaði hún þar til skýrslu, sem Ríkisendurskoðun sendi frá sér s.l. haust um hlutverk, eignarhald og áætlanir Landsnets."

Það er ankannalegt, að ráðherra raforkumála undanfarin 3 ár skuli ekki vera lengra komin en þetta með að koma eignarhaldi Landsnets í viðunandi horf.  Eðli fyrirtækisins er að sumu leyti sambærilegt við eðli starfsemi Vegagerðar ríkisins, og bæði fyrirtækin hafa að hálfu löggjafans hlotið vissan forgangsrétt í skipulagslegu tilliti í þágu almannahagsmuna vegna staðsetningar mannvirkja.  Almennt er skipulagsvaldið í höndum sveitarfélaga, en mannvirki Vegagerðarinnar og Landsnets þvera mörg sveitarfélög, og þá þykir ekki verjandi m.t.t. heildarhagsmuna, að eitt sveitarfélag geti lagt stein í götu mikils framfaramáls fyrir miklu fleira fólk annars staðar.

Í júníbyrjun 2016 var kynnt skýrsla Lars Christensens, LC, dansks alþjóðahagfræðings, um íslenzka raforkumarkaðinn.  Hann bendir þar réttilega á óeðlilegt eignarhald orkuvinnslufyrirtækjanna á Landsneti út frá samkeppnisjónarmiðum og telur brýnt að aðskilja algerlega fjárhagslega hagsmuni Landsvirkjunar og Landsnets, en Landsvirkjun á nú meirihlutann í Landsneti, eins og fram kemur hér að ofan.  Forstjóri Landsvirkjunar, Hörður Arnarson, HA, tekur þessari tillögu ólundarlega og fer undan í flæmingi.  Það er undarleg hegðun.  Ef stjórn Landsvirkjunar þverskallast líka gegn þessu, verður eigandi fyrirtækisins að leiðrétta áttavitann.

HA segir um þetta í baksviðsfrétt Stefáns E. Stefánssonar í Morgunblaðinu 3. júní 2016:

"Hörður segist ekki skilja, hvert verið sé að fara með fyrrnefndri tillögu.  "Þetta er ákveðinn misskilningur.  Landsvirkjun hefur ekki komið að fjármögnun fyrirtækisins frá 2005.  Landsnet hefur verið að greiða inn á lánið, og fyrirtækið hefur verið að fjármagna sig án nokkurrar aðkomu Landsvirkjunar, og fyrirtækið hefur ekki stýrt þeirri fjármögnun með neinum hætti.  Nú er Landsnet farið að gera upp í dollurum, og það gefur mögulega til kynna, að fyrirtækið ætli að sækja sér alþjóðlegt fjármagn.  Það hefur fyrirtækið reyndar nú þegar gert, m.a. í gegnum Norræna fjárfestingabankann."".

Af þessum þvergirðingslega málflutningi að dæma virðist forstjóri Landsvirkjunar vera því andvígur að rjúfa nú fjárhagstengsl Landsvirkjunar og Landsnets.  Hann hlýtur þó að viðurkenna, að staða Landsnets sem óháðs og óvilhalls flutningsfyrirtækis raforku er ótrúverðug með núverandi eignarhaldi og að raforkulögin eru þannig enn ekki uppfyllt.  Ráðherra og Alþingi verða líklega að taka af skarið í þessum efnum, en það er betra að gera það um leið og ný eigendastefna verður samin fyrir Landsvirkjun. 

LC taldi í téðri skýrslu sinni, að fýsileika einkavæðingar Landsnets ætti að kanna.  Það er almennt óráðlegt, að fyrirtæki í lögbundinni einokunaraðstöðu séu í einkaeign.  Óháð eignarhaldi verður Orkustofnun, OS, að hafa fjárhagslegt taumhald á Landsneti og rýna útreikninga að baki gjaldskráar fyrirtækisins m.t.t. laga og samþykkta um kostnaðarþróun fyrirtækisins og arðsemi.

Það virðist þó einboðið sem stendur, að eignarhald Landsnets verði með sama hætti og Vegagerðarinnar, þó að fjármögnun þeirra sé ólík.  Heildareignir Landsnets í árslok 2015 námu miakr 103, og þar af nam eigið fé mia kr 42.  Ríkissjóður á mikið af eignum í samkeppnisrekstri, sem hann getur selt til að fjármagna þessi viðskipti.  Það er t.d. freistandi vegna samkeppnistöðu Landsvirkjunar að breyta  henni í almenningshlutafélag með 80 % eignarhaldi ríkisins fyrst um sinn og veita lífeyrissjóðunum forkaupsrétt á 10 % og skattborgurunum rétt á að skipta jafnt á milli sín 10 % eignarhluta. 

Gömlu eigendur Landsnets hafa næg, arðbær fjárfestingarverkefni fyrir andvirði þeirra í Landsneti.  T.d. væri skynsamlegt að flýta jarðstrengjavæðingu RARIK og þrífösun sveitanna með þeim peningum, sem þarna fengjust, en núverandi áætlun um þetta verk er of hægfara fyrir þarfir margra sveitabýla, sem ella verða að koma sér upp eigin virkjun á vindi, fallvatni eða jarðgufu.  

Tekjur Landsnets árið 2015 námu miakr 16 af flutngsgjaldi raforku, sem nú er nálægt 13 % af heildarraforkukostnaði almennings og er við efri mörk, sem eðlilegt getur talizt, enda var hagnaður fyrirtækisins á sama tíma miakr 4,0 eða fjórðungur af tekjum, sem er meira en eðlilegt getur talizt til lengdar, enda er búið að reikna með afskriftum, þegar þessi tala er fengin.  Það orkar líka tvímælis, að einokunarfyrirtæki af þessu tagi greiði eigendum sínum arð, sem nemur 10 % af hagnaðinum.  Orkustofnun á lögum samkvæmt að hafa eftirlit með og samþykkja/hafna gjaldskrá Landsnets og virðist hafa veitt fyrirtækinu helzt til lausan tauminn, enda varð veltuaukning 2015 heil 13 %, þó að orkuflutningurinn hafi aðeins aukizt um 3,6 %.  Hér er maðkur í mysunni. Við þessar aðstæður virðist vera grundvöllur til lækkunar almenns flutningsgjalds um 10 %. 

Alnafni minn og sveitarstjórnarfulltrúi VG og óháðra í Skagafirði ritaði þann 22. apríl 2016 áhugaverða grein í Morgunblaðið, sem ég er að mörgu leyti sammála.  Greinin nefnist:

"Landsnet verði í samfélagseigu". 

Hann óttast, að núverandi iðnaðar- og viðskiptaráðherra hafi í hyggju að einkavæða Landsnet, en það væri bæði órökrétt og andstætt "Markaðshyggju með félagslegu ívafi", sem ráðherranum á að vera kunnug. Samkvæmt þeirri stefnu á að ýta undir frjálsa samkeppni einkaaðila, en forðast einkarekna einokunarstarfsemi.  Að einkavæða Landsnet mundi stríða gegn anda gildandi raforkulaga vegna hættu á hagsmunaárekstrum eigenda Landsnets og aðila, sem vilja selja orku inn á stofnkerfið,  og fyrir svo óhönduglegum gjörningi er tæpast þingmeirihluti fyrir hendi.  Áhyggjur nafna eru því óþarfar, en hann skrifar m.a.:

"Iðnaðarráðherrann boðar hins vegar lagasetningu, sem geri það mögulegt að einkavæða raforkudreifingu (sic !) á Íslandi: "Ef einhver þeirra (eigenda Landsnets - innsk. blekbónda) vill selja hlut sinn til einkaaðila eða opinberra aðila, þarf því að breyta lögum", sagði Ragnheiður Elín Árnadóttir.  Ráðherrann viðurkenndi þó, að tíminn væri að renna út fyrir þessa ríkisstjórn til að breyta lögum og heimila einkavæðinguna.  En ljóst var, hvert hugur hennar stefndi."

Það er rétt hjá Ragnheiði, að breyta þarf lögum, ef nýir eignaraðilar eiga að koma að Landsneti, því að samkvæmt núgildandi lögum mega eignaraðilarnir aðeins selja hver öðrum sína eignahluti.  Ný lög þurfa að kveða á um, að þeir megi aðeins selja ríkissjóði sína hluti, og jafnframt ættu lögin að kveða á um, að hagnaður fyrirtækisins skuli allur fara til aukningar á eigin fé þess.  Þá munu núverandi eigendur sjá sér hag í að selja.  Sá möguleiki er fyrir hendi, að nafni sé hér að mála skrattann á vegginn með því að túlka orð ráðherrans þannig, að hún vilji einkavæða fyrirtækið.   

 

Um hagkvæmni tengiltvinnbíla

Þar sem raforkuvinnslan fer alfarið fram á sjálfbæran hátt í endurkræfum, innlendum virkjunum, eins og á sér stað á Íslandi og að mestu leyti í Noregi einnig og í nokkrum öðrum ríkjum, t.d. í Suður-Ameríku, þar er mestur þjóðhagslegur og mengunarlegur ávinningur af því að leysa jarðefnaeldsneyti af hólmi í samgöngutækjunum.  Olíulandið Noregur hefur tekið frumkvæði við rafvæðingu bílaflotans, enda eldsneytisverð óvíða hærra en þar. Rafmagnsverðið sveiflast þar eftir framboði og eftirspurn, og þess vegna er þar hagstætt að endurhlaða rafgeymana að næturþeli. Hérlendis nam fjöldi alraf- eða tengilrafbíla aðeins 1,4 % af heildarbílafjöldanum (án vinnuvéla) í árslok 2015, og þetta hlutfall þarf að nema a.m.k. fjórðungi 2030, ef takast á að ná markmiðum Íslands um að draga úr losun gróðurhúsalofttegunda um 40 %.   

Þar sem raforkuverðið er tiltölulega lágt, eins og enn er á Íslandi, þó að sigið hafi á ógæfuhliðina undanfarin 2 ár í þeim efnum, og samkeppnisforskot Íslands hafi rýrnað við mikla orkuverðlækkun erlendis og raforkuverðhækkun hérlendis til almennings og nýrrar og gamallar stóriðju, er enn hægt að sýna fram á fjárhagslega hagkvæmni þess fyrir þá, sem eru að hugleiða kaup á nýjum bíl, að festa næst kaup á tengiltvinnbíl, nema þeir sætti sig við þá drægni hreinna rafmagnsbíla á einni hleðslu, sem nú eru á boðstólum.  Um drægnina verða menn þó að hafa í huga, að hún er m.a. háð aksturslagi og útihitastigi. 

Grundvöllur þessarar hagkvæmni er, að ríkið hefur fellt niður vörugjald og virðisaukaskatt af bifreiðum, þar sem innflytjandi getur sýnt fram á nettó losun koltvíildis undir ákveðnum mörkum í venjulegum akstri.  Ekki er gert upp á milli raftvinnbíla,  tengiltvinnbíla, metan, metanólbíla og hreinna rafbíla, enda sé gasið eða metanólið unnið úr sorpi eða m.a. úr koltvíildi andrúmslofts.  Algengt upp gefið losunarbil tengiltvinnbíla er 30-40 g/km af CO2 í blönduðum akstri, þar sem benzínnotkun er upp gefin 1,6 l/100 km.  Þessi uppgefna eldsneytisnotkunartala framleiðenda er tilbúningur, enda ræðst eldsneytisnotkun t.d. tengiltvinnbíla alfarið af því, hversu hlutfallslega mikið er alfarið ekið á rafgeymum, hversu mikið alfarið á eldsneyti, og hversu mikið er ekið í tvinnhami, þegar bæði rafhreyfill og bensínvél knýja bifreiðina áfram. 

Í bílaframleiðslulandinu Þýzkalandi hefur ríkisstjórnin sett fram markmið um, að árið 2030 verði 5 milljón rafbílar í landinu.  Á íslenzkan mælikvarða er þetta ekki háreist markmið, eins og sést á því, að með sama hlutfalli við núverandi höfðatölu Þýzkalands og Íslands samsvarar þetta markmið aðeins tæplega 21 þúsund bílum á Íslandi.  Til samanburðar má geta þess, að íslenzka ríkisstjórnin hefur kynnt mjög háleitt áfangamarkmið um bílaflota landsmanna, þ.e. að árið 2020 verði umhverfisvænir bílar orðnir 10 þúsund talsins. Hér er átt við metangasbíla, metanólbíla, hvers konar tvinnbíla og rafmagnsbíla. 

Búast má við, að á árinu 2016 fjölgi þessum bifreiðum um 700 (4 % af nýskráðum fólksbílum og jeppum) og verði þá við árslok um 4000 talsins (ef þeir voru 1,4 % af flotanum í árslok 2015). Á árabilinu 2017-2020 þurfa landsmenn þá að eignast að jafnaði um 1500 slíka bíla á ári, sem er um 9 % af heildarfjölda nýrra bíla árið 2015.  Þetta þýðir, að árlega þarf á næstu árum að bætast við bílaflotann tvöfaldur sá fjöldi umhverfisvænna bíla, sem væntanlegur er til landsins 2016.  Á áratugnum 2021-2030 þarf aukningin að verða enn hraðari, til að mögulegt verði að ná Parísarmarkmiðinu um minnkun losunar gróðurhúsalofttegunda, eða a.m.k. 6000 nýir umhverfisvænir bílar á ári, sem jafngildir, að meira en 1/3 nýrra bíla verði umhverisvænn.

Allt veltur á því, hvað kaupendur nýrra bíla telja bezt þjóna sínum hagsmunum. Þar kemur fjölþætt mat til skjalanna.  Drægni rafmagnsbíla á hverri fullri hleðslu rafgeyma er enn Akkileshæll rafbílanna, því að hún er enn innan við helmingur af drægni hefðbundinna eldsneytisbíla á einum tanki og "hraðfylling" tekur meira en tífalt lengri tíma.  Ágæt lausn hefur komið fram á þessum tímabundnu vandkvæðum, þar sem eru tengiltvinnbílar, en þeir komast margir hverjir yfir 900 km á rafmagni og eldsneyti.  Þeir eru mjög sparir á eldsneytið, ef þeim er ekið í tvinnhami rafhreyfils og sprengihreyfils, því að þá er hemlunar-og jafnvel varmaorku frá sprengihreyflinum breytt í raforku, sem hlaðið er inn á rafgeymana.  Einn framleiðandi meðalstórs tengiltvinnbíls að eiginþyngd um 1615 kg gefur upp meðalbenzínnotkun 1,5-1,7 l/100 km, en það er væntanlega við kjöraðstæður og nauðsynlegt að mæla við dæmigerða notkun og íslenzkar aðstæður, svo að væntanlegir kaupendur geti reitt sig á slíkar upplýsingar, þegar þeir taka ákvörðun. 

Rafmagnsnotkunin er yfirleitt vanmetin í upplýsingum framleiðenda.  Einn framleiðandinn gefur t.d. upp raforkunotkun 114-124 Wh/km, en mælingar, þegar nánast einvörðungu er ekið á rafmagnshami við útihitastig 5°C+/- 5°C sýna raunnotkun með töpum við endurhleðslu 260 Wh/km, sem er meira en tvöfalt uppgefið gildi, þó að lestun hafi verið langt undir leyfilegum mörkum. Samt sem áður er kostnaður þessarar orkunotkunar aðeins um 3,6 kr/kWh hérlendis á heimilistaxta, en mun lækka verulega, ef næturtaxti verður innleiddur, en slíkt yrði allra hagur. 

Eitt af því, sem fælt hefur væntanlega kaupendur nýrra bíla frá rafmagnsbílum, er kostnaðarmunurinn, sem á þeim er og sambærilegum bílum með eldsneytisvél.  Í Þýzkalandi, framleiðslulandi þess tengiltvinnbíls, sem hér er til skoðunar, er verðmunurinn verulegur tengiltvinnbílnum í óhag eða 62 %.  Minni rekstrarkostnaður, aðallega viðhalds- og orkukostnaður, verður að vega þennan mun upp, ef kaup á tengiltvinnbílnum eiga að borga sig.  Í Þýzkalandi er raforkuverð meira en tvöfalt raforkuverðið til almennings á Íslandi, en benzínverðið er þar reyndar hærra líka m.v. núverandi gengisskráningu. Það er mjög lítill peningalegur hvati í Þýzkalandi til kaupa á tengiltvinnbíl, en á Íslandi er hann verulegur og mun væntanlega vaxa. 

Á Íslandi hafa stjórnvöld komið tímabundið mjög til móts við bílakaupendur, sem velja vilja umhverfisvænan bíl, metan-, metanól-, rafmagns- eða tengiltvinnbíl, með því að fella niður vörugjald og virðisaukaskatt af slíkum bílum.  Afleiðingin er sú fyrir viðmiðunarbílana í þessu dæmi, að tengiltvinnbíllinn er aðeins 6,4 % dýrari en sams konar bíll með benzínvél einvörðungu. 

M.v. forsendur, sem hér hafa komið fram og 200 kr/l eldsneytis, má reikna út, að kaup á tengiltvinnbíl í stað sams konar eldsneytisbíls borgi sig á innan við 4 árum.   

Frá sjónarmiði heildarinnar snýst málið ekki síður um aukin loftgæði í þéttbýli og minni losun gróðurhúsalofttegunda.  Það er til marks um, hversu nauðsynlegt er að gefa hraustlega í í þessum efnum, þó að árið 2020 yrðu 10´000 umhverfisvænir bílar í landinu, þá mundi losun gróðurhúsalofttegunda frá umferð á landi aðeins verða um 1,6 % minni en árið 2013.

Til þess að hraða orkuumbreytingunni er tímabært að setja í byggingarreglugerð, að hleðsluaðstaða skuli vera við hvert íbúðarhús, jafnmargir tenglar og nemur fjölda íbúða.  Þá er mikilvægt að setja upp hleðsluaðstöðu við gististaði og á fjölförnum ferðamannastöðum.     

Ekkert er öruggt

Uggvænleg tíðindi berast af erlendum fjármálamörkuðum vestan hafs og austan.  Spár um fjármálakreppu 8 árum eftir hámark síðustu alþjóðlegu kreppu skjóta mönnum skelk í bringu, þegar bjarg á borð við Deutsche Bank er sagt riða vegna hárra skulda og gríðarlegra tapa á afleiðuskuldbindingum, Credit Default Swaps, CDS.  Væntanlega hafa undanfarið átt sér stað mikil útlánatöp stórra banka vegna efnahagserfiðleika þróunarríkjanna, og er Kína þar þyngst á metunum. Botnverð á hrávörumörkuðum síðan 2014 hafa valdið töpum á "fjármálagjörningum" bankanna á borð við CDS. 

Þrátt fyrir "rífandi gang" í íslenzka hagkerfinu hefur erlend óáran smitazt hratt yfir á íslenzkan verðbréfamarkað, sem reyndar efldist mjög árið 2015, en menn töldu þó eiga talsvert inni 2016.  Hvað við tekur hérlendis á kosningaári 2016 til Alþingis er enn á huldu, en skoðanakannanir á viðhorfum landsmanna boða meiri óvissu en oft áður.  Ástæðan er sú, að fari svo sem horfir, að Píratar verði með stærsta þingflokkinn að kosningum loknum, er forseti, hver sem hann nú verður, líklegur til að fela "kapteini Pírata" fyrst stjórnarmyndunarumboðið.  Það yrði í fyrsta sinn í heimssögunni, að forkólfi stjórnleysingja (anarkista) yrði falin ríkisstjórnarmyndun, og yrði vafalítið ávísun á skrípaleik og öngþveiti í stjórnmálum landsins. 

Hvort kapteinninn telur vænlegra að koma málefnum sínum til framkvæmda með borgaralegu flokkunum eða "vinstra mixinu", veit enginn, en það skýtur skökku við, ef "uppreisnarflokkurinn" ætlar að leggja lag sitt við forræðishyggjuflokkana í stað þess að berjast með borgaralegum öflum og fá "báknið burt". 

Píratar og kerfissnatar hljóta eðli sínu samkvæmt að fara saman eins og olía og vatn, og yrði það undirfurðuleg samsuða og hefði í för með sér snöggan stjórnmálalegan dauðdaga fyrir píratahreyfinguna. Hér verður að bæta því við, að verstu kerfissnatarnir hljóta að vera aðdáendur Evrópusambandsins, því að þar er versta "búrókratí", sem heimurinn hefur kynnzt frá falli Ráðstjórnarríkjanna 1991.

Við þessar óvissu aðstæður í alþjóðlegum fjármálaheimi og innlendum stjórnmálaheimi er ómetanlegt, að kjölfesta finnist í atvinnulífinu.  Þrátt fyrir áföll blómstraði sjávarútvegurinn 2015 og er tvímælalaust orðin kjölfesta íslenzks efnahagslífs, þótt ekki sé nú umsetningin mest í gjaldeyri talið.  Stærsta atvinnugreinin, ferðaþjónustan, slítur nú barnsskónum sem risinn á leikvanginum, en á eftir að sanna sig sem sjálfbær og viðvarandi risaatvinnugrein.  Ferðaþjónustan á Íslandi nútímans gengur á náttúruauðlindina með náttúruspjöllum, eins og fráfarandi Landgreæðslustjóri hefur bent á, og er þess vegna ósjálfbær atvinnugrein.  Sé gríðarleg losun hennar á gróðurhúsalofttegundum meðtalin, verður ljóst, að ferðaþjónustan leikur lausum hala í hagkerfinu, skilur eftir sig gríðarlegt kolefnisspor, og þess vegna þarf hún að búa sig undir háa kolefnisskattheimtu. 

Við þessar aðstæður er fáheyrt, að þessi atvinnugrein skuli telja sig þess umkomna að setja sig upp á móti sjálfbærri nýtingu endurnýjanlegra orkulinda og uppsetningu nauðsynlegra flutningsmannvirkja til að flytja þessa orku á milli landshluta, þó að 97 % erlendra ferðamanna líti með velþóknun á mannvirki tengd þessari nýtingu á Íslandi, 3 % tóku ekki afstöðu, og enginn lýsti sig andvígan.  Það er tóm vitleysa hjá forkólfum náttúruverndarsamtaka og ferðaiðnaðarins, að sá síðast nefndi mundi verða fyrir tjóni vegna nýrra virkjana og flutningslína.  Allt fer þetta ágætlega saman.  Nýtum og njótum !  

  Eftirfarandi tíðindi gat að líta í Fiskifréttum, 4. febrúar 2016:

"Útflutningur sjávarafurða á árinu 2015 jókst um tæpan 21 milljarð kr frá árinu áður eða um 8,5 % að því, er fram kemur í upplýsingum á vef Hagstofunnar.

Árið 2015 fluttu Íslendingar út sjávarafurðir fyrir tæpa 265 miakr, en árið 2014 nam þessi útflutningur 244 miakr. 

Alls voru fluttar út vörur frá Íslandi fyrir 626,3 miakr FOB á síðasta ári, og var verðmæti vöruútflutnings um 36 miakr eða 6,1 % hærra, á gengi hvors árs, en á sama tíma árið áður. 

Iðnaðarvörur voru 52,9 % alls vöruútflutnings, og var verðmæti þeirra 6,8 % hærra en á sama tíma árið áður, aðallega vegna útflutnings á áli.

Sjávarafurðir voru 42,2 % alls vöruútflutnings.  Aukning varð einkum vegna útflutnings á fiskimjöli.  Verðmæti mjöls jókst um 85 % á milli ára."

Hér eru mjög jákvæð hagtíðindi á ferð af árinu 2015.  Þrátt fyrir mótlæti af völdum tapaðs Rússlandsmarkaðar, minni loðnuveiði og efnahagsstöðnunar víða í heiminum, tókst sjávarútveginum að auka verðmætasköpun sína og gjaldeyrisöflun. Sannar það styrk vöruþróunar og markaðssetningar sjávarútvegsins, og sennilega má þakka þetta líka veðurfyrirbrigðinu El Nino, sem dró mjög úr ansjósugengd í Suður-Ameríku og hækkaði þar með mjölverð í heiminum.  

Eiginfjárhlutfall sjávarútvegsins er um þriðjungur af heildareign, svo að efnahagurinn er traustur, þó að hann beri merki mikilla fjárfestinga. Þær eru undirstaða framtíðarteknanna.  Íslendingar eru í 3. sæti yfir mestu fiskveiðiþjóðir Evrópu og eiga að njóta sannmælis sem slíkir í samningum um deilistofnana.  Evrópusambandið verður að láta af kúgunartilburðum sínum gagnvart Íslandi um auðlindir hafsins.  Hafrétturinn er Íslands megin, og með  vísindin að vopni, lögum og þrautseigju, mun sanngjörn hlutdeild Íslands af makríl og öðrum slíkum stofnum verða viðurkennd. Nýr og efnilegur utanríkisráðherra Íslands skrifaði þann 16. apríl 2016 góða grein í Morgunblaðið, þar sem hún fagnaði því, að Sameinuðu þjóðirnar hefðu nýlega samþykkt mikinn hluta af umráðakröfum Íslendinga til landgrunnsins út af Reykjanesi.   

Alls starfa um 8´000 manns í greininni við veiðar og vinnslu, og voru launagreiðslur alls 82 miakr og bein opinber gjöld 25 miakr árið 2014. Beint og óbeint þiggja vart færri en 25´000 manns laun af greininni eða um 14 % af vinnuaflanum.  Greinin er talin standa undir um fjórðungi landsframleiðslunnar.

Iðnaðurinn, utan matvælaiðnaðar, er með stærstu hlutdeildina í vöruútflutninginum, og nemur hún yfir helmingi.  Að iðnaðurinn nái að auka verðmætasköpun sína á sama tíma og álmarkaðir eru í algerri ládeyðu, vitnar um ótrúlegan kraft og sýnir, að fjölbreytni útfluttra iðnaðarvara hefur vaxið gríðarlega síðast liðinn áratug. 

Þó að herði að efnahagi fólks, verður það alltaf að borða.  Um allan heim, og ekki sízt á helztu mörkuðum Íslendinga fyrir matvæli, er vaxandi meðvitund almennings um mikilvægi heilnæmrar fæðu fyrir heilsufarið.  "Fish from Iceland" hefur ímynd matvöru úr hreinu umhverfi, sem verður að varðveita.  Að síun skolps frá hreinsistöðvum frárennslis á Íslandi standist ekki gæðasamanburð við danskar og sænskar hreinsistöðvar, hvað agnir úr plasti og öðru snertir, eru þess vegna vonbrigði, því að þetta eru vísast heilsuskaðleg efni. Hér þarf hið opinbera, aðallega sveitarfélögin, að bæta frammistöðu sína.   

Fregnir berast nú um, að Norðmenn séu búnir að skrínleggja áform um olíuleit á norðurslóðum, þ.á.m. á Drekasvæðinu, en engin slík tíðindi eru frá fyrirtækjum, sem Össur Skarphéðinsson, þáverandi olíumálaráðherra Íslands, úthlutaði leitar- og vinnsluleyfum á íslenzka Drekasvæðinu.  Fáfnir offshore, leitarfyrirtæki, á nú mjög erfitt uppdráttar, en í þessu fyrirtæki hafa a.m.k. 2 íslenzkir lífeyrissjóðir fest fé.  Eru það auðvitað hrapalleg mistök og forkastanlegt af lífeyrissjóðum að kasta fé á glæ í "rússneska rúllettu", sem samræmist heldur ekki markmiðum Loftslagsráðstefnu Sameinuðu þjóðanna frá desember 2015 um hámarkshitnun andrúmslofts 2°C, en til þess verður að láta "óbrennanlegt jarðefnaeldsneyti" liggja, þar sem það er.  Er ekki að spyrja að gáfnafari og gæfu íslenzkra vinstri manna, þegar kemur að stefnumörkun í hinum örlagaríkari málum.

 

 

 

Brennandi hús

Þau undur og stórmerki urðu í ágætum morgunþætti Óðins Jónssonar, fréttamanns, á Gufunni mánudaginn 7. marz 2016, að Nestor íslenzkra jafnaðarmanna, Jón Baldvin Hannibalsson, afneitaði Evrópusambandinu, ESB, og taldi það óalandi og óferjandi um þessar mundir.  Glapræði mundi vera af Íslendingum að sækja þar um aðild, enda ríkti þar óstjórn í þremur mikilvægum málaflokkum hið minnsta. 

"Við göngum ekki inn í brennandi hús", kvað Nestor.  Bætist hér enn við grundvallarmistök í stefnumótun Samfylkingarinnar og íslenzkra jafnaðarmanna.  Leiðsögn þeirra hafði næstum leitt landsmenn til glötunar á síðasta kjörtímabili, og þeim virðast vera mjög mislagðar hendur við allt, sem þeir taka sér fyrir hendur. 

Lesendur virða blekbónda það vonandi til vorkunnar, að hann missti neðri kjálkann niður á bringu við að hlýða á téðan Nestor, sem verið hefur kaþólskari en páfinn í ESB-trúboðinu fram að sinnaskiptunum, sem eru jafnframt eins konar siðskipti þessa höfuðkrata, sem að eigin sögn lærði til forsætisráðherra í Edinborg (Héðinsborg) á Skotlandi á sinni tíð og átti nokkuð glæstan feril sem utanríkisráðherra í Viðeyjarstjórn Davíðs Oddssonar. 

Nestor rökstuddi mál sitt með skýrum hætti, eins og hans var von og vísa og tíundaði einkum þrennt:

Í fyrsta lagi væri evran vitavonlaus gjaldmiðill, enda undirstaðan eigi réttlig fundin, eins og þar stendur.  Við næstu árás á gjaldmiðilinn mundi hann falla og var á Nestor að skilja, að þá mundu ríki EMU-myntbandalagsins hverfa aftur til sinna gömlu gjaldmiðla, enda væri algerlega vonlaust fyrir svo ólík hagkerfi að búa við sömu mynt.  Afleiðingin er stöðnun hagkerfanna, sem aðild eiga að evrunni, sama hvernig evrubankinn í Frankfurt rembist eins og rjúpan við staurinn við peningaprentun og með neikvæðum innlánsvöxtum að örva hagkerfið í baráttu bankans við verðhjöðnun. 

Þá kallaði Nestor Mutter Merkel í Berlín til ábyrgðar á svínslegri framkomu við þjóðir evru-samstarfsins, sem berðust í bökkum með fjallháar skuldabyrðar, en Mutter Merkel heimtaði af þessum suðrænu þjóðum, þ.e. Grikkjum, Kýpverjum, Portúgölum og Spánverjum, auk Íra, að þær greiddu upp skuldir sínar.  Lengt hefði verið í hengingarólinni, en þjóðirnar væru samt að niðurlotum komnar. Þetta hefði skapað spennu á milli Evrópuríkjanna, sem ekki sæi fyrir endann á.

Þriðja áfellisdóminn yfir ESB kvað Nestor vera algert úrræðaleysi gagnvart aðsteðjandi flóttamannavanda.  Viðbrögðin sýndu stjórnleysi, og alla framsýni skorti, því að ráðamenn ESB hrektust af einum neyðarfundinum á annan og aðeins væri reynt að berja í brestina og bregðast við orðnum atburðum. 

Nestor gaf sem sagt ESB falleinkunn, þó að hann hafi hingað til vaðið eld og brennistein til að dásama ESB á alla lund og telja Íslendinga á að sækja um aðild og gerast aðilar, hvað sem það kostaði.  Úr því að sannleikurinn er runninn upp fyrir Nestor kratanna, verður spennandi að sjá, hvort Viðreisn vogar sér áfram að reka áróður fyrir aðild og undirstrika sannfæringu sína um kosti þess að verða framvegis undir pilsfaldi ríkjasambands Evrópu með framboði til Alþingis.  Telja má víst, að slíkur hjáróma áróður fái engan hljómgrunn á meðal þjóðarinnar, enda skiptist hún aðallega í tvær fylkingar til þessa máls, þ.e. þá, sem telja, að aðild yrði allt of dýru verði keypt á öllum tímum, og hina, sem telja aðildarumsókn nú vera tímaskekkju. Nestorinn fyllir seinni flokkinn, en flestir borgaralega þenkjandi menn hérlendir þann fyrri. 

Höfundurinn "Óðinn" ritaði í Viðskiptablaðið 23. marz 2016 greinina:

"Efnahagsleg stöðnun og pólitískur óstöðugleiki":

"Þrír stórir áhættuþættir voma svo yfir evrusvæðinu að mati Moody´s. Þeir eru í fyrsta lagi hættan á hraðari samdrætti hagvaxtar í Kína samhliða aukinni spennu í samskiptum stórra ríkja.  Í öðru lagi er ástæða til að hafa áhyggjur af þróun stjórnmála í mörgum aðildarríkjunum.  Stjórnarkreppa á Spáni og í Portúgal auk hættu á því, að illa fari á ný í Grikklandi getur allt haft neikvæð áhrif á evrusvæðið auk þess sem uppgangur öfgaflokka af ýmsu tagi í Evrópu veldur áhyggjum.  Í þriðja lagi mun langvarandi tímabil mjög lágrar verðbólgu gera evrusvæðið viðkvæmara en ella fyrir efnahagslegum áföllum."

Píratar eru regandi í afstöðu sinni til ESB, eins og í flestum málum, nema fríu niðurhali af netinu gegn höfundarréttinum, og vilja fá þjóðaratkvæðagreiðslu um málið. Alltaf er vandasamt að orða spurningar í slíkum atkvæðagreiðslum, svo að þær séu óhlutdrægar og svarið gefi einhlíta niðurstöðu.  Tvær spurningar á kjörseðlinum gætu t.d. verið á þessa leið:

• Vilt þú, að umsókn Alþingis frá 16. júlí 2009 um aðildarviðræður við Evrópusambandið verði dregin til baka af ríkisstjórn og sá gjörningur staðfestur af Alþingi, svo að enginn vafi leiki á, að umsóknin sé fallin úr gildi og verði ekki endurvakin án samþykktar þings og þjóðar þar um ? 
• Vilt þú, að umsókn Alþingis frá 16. júlí 2009 um aðildarviðræður við Evrópusambandið verði endurvakin, að loknum nauðsynlegum breytingum á Stjórnarskrá um leyfi til framsals fullveldis, og viðræður síðan hafnar að nýju um aðildarsamning við Evrópusambandið, sem hljóta þurfi samþykki Alþingis áður en hann verði lagður fyrir þjóðina til samþykkis eða synjunar.  

Þann 8. marz 2016 birtist forystugrein í Morgunblaðinu undir heitinu,

"Það rennur víða upp fyrir mönnum".

Þar er vitnað í fyrrverandi aðalbankastjóra Englandsbanka, Mervyn King, sem gegndi því embætti, þegar fárið gekk yfir fjármálaheim heimsins 2007-2009.  King, lávarður, hefur nú gefið út bók, þar sem hann lýsir yfir áhyggjum af hagkerfi Evrópu og telur það standa veikum fótum. Davíð Oddsson, fyrrverandi formaður bankastjórnar Seðlabanka Íslands, átti í talsverðum samskiptum við aðalbankastjóra Englandsbanka á sinni tíð, og yrði fengur að bók Davíðs, sem gæti heitið: "Árin mín á Svörtuloftum".

Grípum nú niður í téða forystugrein:

"King hefur talað tæpitungulaust í viðtölum að undanförnu.  Í síðustu viku varaði hann við nýrri efnahagskreppu, sem væri fyrirsjáanleg og kæmi líklega fremur fyrr en síðar.  Er King í sínum hugleiðingum mjög á svipuðum slóðum og Göran Persson, fyrrverandi forsætisráðherra Svíþjóðar, sem er Íslendingum að góðu kunnur.  Persson er svartsýnn á ástandið í Evrópu og tilveru evrunnar, sem hann hefur lengi stutt, að Svíþjóð verði aðili að, þegar skilyrði skapist til þess."

Það hefur orðið mikið fall hlutabréfa í Evrópu í ár sem og annars staðar í heiminum, nema á Íslandi, þar sem hlutabréfamarkaðurinn er að rétta úr kútnum.  Mjög mikil skuldsetning dregur víða úr hagvexti, minnkandi hagvöxtur og lítil eftirspurn í Kína, hefur miklar verðlækkanir í för með sér ofan á olíu- og gasverðlækkanir, og vaxtahækkun bandaríska seðlabankans hefur dregið kraft úr heimshagkerfinu. 

Á Íslandi er þó rífandi gangur, knúinn áfram af 20-40 % árlegri aukningu (eftir mánuðum) á fjölda erlendra ferðamanna og fjárfestingum í gistirými og kísilverum.  Ef spár Mervyns Kings og Göran Perssons ganga eftir, hverfur vöxtur á Íslandi eins og dögg fyrir sólu, og staðan er viðkvæm, eins og völvan sagði. 

"King sagði, að evrusamstarfið hefði verið, ef ekki efnahagslegt stórslys (e. economic disaster), þá a.m.k. mjög erfitt vandamál, sem bitnað hefði á Bretum. 

Mervyn King bætti svo við:

Þjóðverjar leituðust við að hnýta Þýzkaland svo vel inn í Evrópu, að önnur Evrópuríki þyrftu aldrei aftur að óttast Þýzkaland.  Þessi viðleitni þeirra hefur haft þveröfug áhrif.  Ef skoðuð er afstaða Grikkja nú til Þýzkalands, jafnvel Ítala, þá blasir við, að spenna og tortryggni í garð Þýzkalands er nú meiri en oftast áður. Þetta er mikið áhyggjuefni fyrir Þýzkaland.  Þjóðverjar ætluðu sízt af öllu að koma sér í þessa stöðu."

Í sögulegu ljósi er þessi skoðun hins vel upplýsta Englendings stórmerkileg og varpar ljósi á það, hvers vegna samkomulag þjóða Evrópu hefur verið afleitt svo lengi sem sögur kunna frá að greina.  Hugsunarháttur, siðfræði og siðferði þjóðanna eru einfaldlega gjörólík og fer ekki betur saman en vatn og olía.  Ef reynt er að sameina þessi efni, verður til grautur (emulsion), og það er einmitt orðið yfir evrusamstarfið.

Látum Mervyn tala:

"En efnahagslegi reikniveruleikinn hefur óhjákvæmilega leitt til þessarar niðurstöðu.  Þess vegna er evran, ekki ESB, heldur evrusvæðið, það, sem við hljótum að hafa mestar áhyggjur af.

Evrusvæðið er víðtækasti viðskiptaaðili okkar og engar horfur á, að það breytist.  Þess vegna skiptir mjög miklu máli, hvað gerist þar.  Ég óttast, að slagurinn muni nú snúast annars vegar um stjórnmálalegan vilja elítunnar, sem skóp efnahagssvæðið og vill ekki kyngja mistökum sínum, og efnahagslegan reikniveruleikann hins vegar, og að sá slagur eigi eftir að skaða okkur öll."

Hér er nýtt hugtak, "efnahagslegur reikniveruleiki",  leitt fram á ritvöllinn, sem blekbóndi skilur sem efnahgslegan raunveruleika.  Staðreyndin er sú, að ríkjandi öfl ESB neita að horfast í augu við staðreyndir, ef þær brjóta í bága við möntruna um "æ nánara samband" eða ógna á einhvern hátt grundvelli ESB, eins og fall myntbandalagsins og endurupptaka eftirlits á innri landamærum Evrópusambandsríkjanna að meðtöldum EFTA-ríkjunum. Þessi afneitun búrókratanna og helztu stjórnmálaleiðtoga ESB á "efnahagslegum reikniveruleika" veldur því, að ESB er á heljarþröm. Við Íslendingum blasir samt, að þeir munu halda áfram viðskiptum sínum við þessar þjóðir, hvernig sem allt veltur. 

Það er stórmerkilegt að lesa hugleiðingar Englendingsins Mervyns King um stöðu Þýzkalands í Evrópu samtímans.  Hún er allt annað en kjörstaða, þó að efnahagslegir yfirburðir Þýzkalands hafi staðið undir kjarabótum Þjóðverjum til handa.  Þeir hafa sumpart þess vegna orðið skotspónn hinna, sem miður hefur gengið, og þeim er auðvitað með réttu kennt um tiltölulega hátt gengi evrunnar, þótt það hafi töluvert gefið eftir síðasta árið. Þetta sundurlyndi Evrópu boðar ekkert gott fyrir íbúa álfunnar og gæti minnt að sumu leyti á árin frá sameiningu Þýzkalands Ottos von Bismarcks, járnkanzlara, til upphafs heimsstyrjaldarinnar fyrri. 

Líklega þýðir þetta allt saman endalok ESB í sinni núverandi mynd, enda eru Bretar vísir til að hafna aðild í júní 2016.  Þá mun hefjast mikið umbrotaskeið, sem gera mun miklar kröfur til íslenzku utanríkisþjónustunnar.  Er hún vandanum vaxin ?

Að lokum koma hér lokaorðin úr tilvitnaðri grein Óðins:

"Óðinn vill ekki mála hlutina í dekkri litum en ástæða er til, og skýrsluhöfundar Moody´s fara varlega í spá sinni.  Það verður hins vegar ekki framhjá því litið, að, þrátt fyrir yfirvegað orðalag, þá er afar fátt, sem ýtir undir bjartsýni, þegar kemur að framtíð evrusvæðisins næstu árin.  Þvert á móti er margt, sem vinnur gegn Evrópusambandinu og hagkerfum álfunnar.  Það er því ekki að undra, að þeim fjölgar í Bretlandi, sem vilja úr sambandinu ganga, og þeim fækkar á Íslandi, sem vilja ganga því á hönd."