Ísland og Evrópusambandið

Af landfræðilegum, menningarlegum og sögulegum ástæðum er gríðarlega mikilvægt fyrir Íslendinga, að samband landsins við Evrópulöndin sé hagfellt og traust. Frá stríðslokum 1945 hefur tilhneigingin í Evrópu verið aukið viðskiptalegt, menningarlegt, peningalegt og pólitískt samband, sem formgert hefur verið með Evrópusambandinu - ESB og Seðlabanka evrunnar.  

Íslendingar eru í viðskiptasamtökunum EFTA með Norðmönnum, Liechtensteinum og Svisslendingum, en mikil samstarfsþjóð Íslendinga, Bretar, ásamt fáeinum öðrum Evrópuþjóðum hafa séð hagsmunum sínum bezt borgið með því að standa utan við bæði ESB og EFTA og reiða sig á fríverzlunarsamninga í sumum tilvikum.  

  Þeim málefnasviðum fer fækkandi í ESB, þar sem aðildarríkin hafa neitunarvald.  Þetta og sú staðeynd, að löggjöf ESB er í mörgum tilvikum sniðin við aðstæður, sem í litlum mæli eða alls ekki eiga við í litlu eyjarsamfélagi, gerir að verkum, að of áhættusamt er fyrir Ísland að leita eftir aðild að ESB, og Norðmenn hafa metið stöðuna á sama veg fyrir Noreg sem auðlindaríkt land. Norðmenn sætta sig við að taka ekki þátt í ákvarðanatöku ESB. Þá vaknar auðvitað spurningin um, hvernig hagfelldast og öruggast sé fyrir Ísland að haga sambandinu við ESB. 

Í byrjun 10. áratugar 20. aldar bjó ESB til biðsal fyrir EFTA-ríki, sem hugsanlega mundu sækja um aðild síðar og mundu nota biðtímann fyrir aðlögun að regluverki ESB.  Þetta var kallað Evrópska efnahagssvæðið - EES.  Síðar breytti ESB umsóknarferlinu, og önnur en EFTA-ríkin hafa ekki gengið í EES.  Þetta fyrirkomulag var hannað til báðabirgða, og hefur augljósa galla, en hefur verið látið dankast, og líklega hefur ESB engan hug á að endurskoða það. 

Meginvalkosturinn við EES fyrir EFTA-ríkin er víðtækur fríverzlunarsamningur við ESB.  Það væri þarfur gjörningur, að utaníkisráðuneytið, hugsanlega í samstarfi við EFTA, léti greina kosti og galla víðtæks fríverzlunarsamnings í samanburði við EES og legði mat á hvort tveggja í EUR/ár m.v. núllstöðuna, sem er að standa utan við hvort tveggja, en í EFTA. 

Hjörtur J. Guðmundsson, sagnfræðingur og alþjóða stjórnmálafræðingur (MA í alþjóða samskiptum með áherzlu á Evrópufræði og öryggis- og varnarmál) hefur aflað sér haldgóðrar yfirlitsþekkingar á þessum málum og skrifað mikið um þau.  Hann reit grein í Morgunblaðið 11. marz 2024 undir fyrirsögninni:

 "Verri viðskiptakjör í gegnum EES".

"Hins vegar hefur sambandið á undanförnum árum samið um víðtæka fríverzlunarsamninga við ríki á borð við Kanada, Japan og Bretland, þar sem kveðið er á um tollfrjáls viðskipti með sjávarafurðir [sem eru betri viðskiptakjör en Ísland nýtur við ESB].

Fyrir vikið hafa íslenzk stjónvöld á liðnum árum ítrekað óskað eftir því við Evrópusambandið, að komið yrði á fullu tollfrelsi í viðskiptum með sjávarafurðir í gegnum EES-saminginn. Óásættanlegt væri, að ríki, sem ekki væru í eins nánum tengslum við sambandið, nytu hagstæðari tollkjara.  Til þessa hefur sú viðleitni ekki skilað tilætluðum árangri, en tollar eru einkum á unnum og þar með verðmætari afurðum." 

Þessi öfugsnúna afstaða ESB gagnvart EFTA-ríkjunum, gæti átt sér eftirfarandi skýringar:  ESB þarf að meðhöndla fiskveiðiþjóðirnar þar innan borðs eins, og það er mikið magn unninna fiskafurða, sem berast mundi Innri markaðinum á meginlandinu frá Íslandi og Noregi.  Framkvæmdastjórnin óttast sennilega afdrif fiskiðnaðar innan ESB, ef slíkt gerist, og neitar því Íslendingum um lækkun þessara tolla.  Af ótta við fordæmi gagnvart Norðmönnum er ekki sérlega líklegt, að ESB væri tilleiðanlegt til að semja um lækkun þessara tolla í fríverzlunarsamningum.  

"Meginástæða þess, að ákveðið var á sínum tíma, að Ísland skyldi gerast aðili að EES-samninginum, var sú, að við Íslendingar áttum að njóta sérstakra kjara fyrir sjávarafurðir inn á markað Evrópusambandsins umfram þá, sem ekki ættu aðild að honum.  Einkum og sér í lagi m.t.t. tolla.  Á móti áttum við að taka upp regluverk sambandsins um innri markað þess.  Var það réttlætt með sérstöku kjörunum."  

Nú hefur ESB grafið undan þessari röksemdafærslu með téðum fríverzlunarsamningum. Það setur EFTA-löndin í óhagkvæma stöðu. Framkvæmdastjórn ESB gerir tillögu um það til Sameiginlegu EES-nefndarinnar, hvað taka beri upp í landslög EFTA-landanna. Eðlilega einblínir hún í því viðfangi á langöflugasta ríkið á þeim vettvangi, Noreg.  Það, sem á vel við Noreg, á alls ekki endilega vel við Ísland.  Dæmi um það er orkulöggjöf ESB, s.k. Orkupakkar 1-4, þar sem Noegur er tengdur við hin skandinavísku löndin með lofttlínum og við Danmörku, Þýzkaland og Holland með sæstrengjum.  Reyndar voru líka miklar deilur um réttmæti innleiðingar þessarar löggjafar í Noregi, og fyrir Ísland er langsótt að tengja raforkukerfi landsins við Innri markað ESB.  Það er fjölmargt, sem kemur frá Sameiginlegu EES-nefndinni til viðkomandi ráðuneytis og síðan Alþingis, sem er meira íþyngjandi en gagnlegt fyrir okkar litla hagkerfi.  Á grundvelli reynslunnar af víðtækum fríverzlunarsamningi við Bretland væri fróðlegt, að "óháð" stofnun eða fyrirtæki mundi gera samanburð á hagkvæmni líklegrar niðurstöðu samningaviðræðna um víðtækan fríverzlunarsamning við ESB annars vegar og hins vegar á óbreyttri aðild að EES.  

"Fram kemur í svari frá utanríkisráðuneytinu í ágúst 2022 við fyrirspurn frá mér, að áætlað sé, að tollar á íslenzkar sjávarafurðir í gegnum EES-samninginn nemi árlega mrdISK 2,5-2,7.  Í svari ráðuneytisins við annarri fyrirspurn minni árið 2019 kemur hins vegar fram, að án samningsins væri aukinn kostnaður vegna útfluttra sjávarafurða áætlaður að lágmarki mrdISK 4,2 vegna eftirlits og skerts greiðsluþols."

Ávinningur EES-samningsins fyrir sjávarútveginn  að öðru óbreyttu er þannig um 1,6 mrdISK/ár og er þannig frekar rýr í roðinu, og kostnaðurinn af innleiðingu reglugerðafargans ESB fyrir Ísland vafalaust hærri, en taka verður tillit til ávinnings allra útflutningsvaranna, áls og annarra iðnaðarvara og þjónustu ásamt styrkjum, skólasamstarfi o.fl., og verður heildarsamanburðurinn þá líklega EES í vil.

Hins vegar væri fróðlegt að færa kostnaðinn 2,6 mrdISK/ár niður á tonn og bera saman við tollkostnað o.þ.h. við útflutning sjávarafurða á tonn til Bretlands samkvæmt fríverzlunarsamninginum við Breta. 

"Miðað við tölur ráðuneytisins má þannig draga þá ályktun, að ef Ísland gerði víðtækan fríverzlunarsamning við Evrópusambandið í stað EES-samningsins og þyrfti þar með að sæta auknu eftirliti með sjávarafurðum af hálfu sambandsins, en nyti á móti fulls tollfrelsis í þeim efnum, væri viðskiptalegur ávinningur af aðildinni, hvað umræddar vörur varðar, mögulega einungis á bilinu 1,5-1,7 mrdISK/ár." 

Það hafa líklega engar þreifingar farið fram af Íslands hálfu gagnvart ESB um, hvers konar skilmálar væru í boði við gerð víðtæks fríverzlunarsamnings við ESB í stað EES-samningsins, og þess vegna er að svo komnu erfitt að meta hagkvæmni fríverzlunarsamnings í samanburði við EES-samninginn.  Á þrítugsafmæli hans um þessar mundir er tímabært að breyta þessu, enda er mikið valdaójafnvægi fólgið í þessu báðabirgða fyrirkomulagi.  Inn í hagkvæmnisamanburð EES og fríverzlunarsamnings er nauðsynlegt að taka kostnað þjóðfélagsins af hinu ólýðræðislega fyrirkomulagi að senda Alþingi Íslendinga lagasetningu í pósti, þar sem engu má breyta.  Svona fyrirkomulag grefur undan lýðræðinu og sjálfstæðisvitund almennings, enda lítillækkandi. Hjörtur minnist á þetta:

"Taka þarf enn femur með í reikninginn vaxandi tilkostnað vegna íþyngjandi regluverks frá Evrópusambandinu fyrir bæði atvinnulífið og almenning, sem innleiða þarf vegna EES-samningsins.  Óheimilt er að innleiða regluverkið minna íþyngjandi, en fullt svigrúm til þess að gullhúða það, eins og það hefur verið kallað.  Utan EES væri hægt að setja minna íþyngjandi regluverk í stað regluverks sambandsins eða alls ekkert." 

Í ljósi reynslunnar ætti að banna embættismönnum ráðuneytanna að breyta reglugerðum og tilskipunum ESB í meira íþyngjandi átt fyrir atvinnulíf og skattgreiðendur en ESB gefur tilefni til og fitja upp á samtali við ESB um það, að Ísland geti í Sameiginlegu EES-nefndinni gert tillögu um efnislegar breytingar á því, sem frá ESB kemur, í ljósi landfræðilegrar legu og fámennis. Það yrði þarft verk að sníða helztu skavankana af þessu samstarfi EFTA/ESB, en það er ekki einfalt eða auðvelt, á meðan utanríkisáðherra Noregs kemur frá stjórnmálaflokki, sem vill sjá Noreg innanborðs í ESB, en þannig er því varið bæði með Hægri og Verkamannaflokkinn.  Hver trúir því, að Samfylkingin, einn jafnaðarmannaflokka Norðurlandanna, muni ekki vilja dusta rykið af alræmdri aðildarumsókn Össurar Skarphéðinssonar frá 2009 ?