Af sæstreng-ólíku saman að jafna

Raforkumál landsins eru í megnasta ólestri.  Arfur vinstri stjórnarinnar í þeim efnum er orkuskortur, svo að nú gæti stefnt í enn eina raforkuverðshækkunina og í þetta sinn vegna orkuskorts, sem þá verður í boði Svandísar Svavarsdóttur, sem dæmd var af Hæstarétti fyrir að misfara með vald sitt gagnvart sveitarfélögum með skipulagsvald við Þjórsá sem Umhverfisráðherra og svaraði þá snúðug, að hún væri í pólitík. 

Téð Svandís skaðaði Rammaáætlun #2 með því að hafa forgöngu um að virða faglegt mat að vettugi, en setja í staðinn inn sitt eigið pólitíska mat um, hvaða virkjanir ættu að vera í framkvæmdaflokki og hverjar í bið.  Þegar átti að vinda ofan af þessu á síðasta þingi, umturnaðist hún og lagðist í skæruhernað gegn þingræðinu, enda er hún af því pólitíska sauðahúsi, sem alltaf hefur traðkað á þingræðinu og haft það að fótaþurrku, þegar það hefur þjónað "hagsmunum flokksins". Á þeim bænum helgar tilgangurinn jafnan meðalið í þágu flokksræðisins. (Der Erfolg berechtigt den Mittel.)

Af þessum sökum er nú komin upp sú staða, að orkuafhending til nýrra verksmiðja, sem Landsvirkjun er langt komin með eða búin að semja um skilmála orkuafhendingar fyrir, er í uppnámi.  Til þess eru refirnir einmitt skornir. VG mundi ekki gráta það, þótt vegna orkuskorts mundu glatast um ISK 200 milljarðar í beinum erlendum fjárfestingum. Þau vilja hins vegar þenja ríkisgeirann út stjórnlaust, en skilja ekki, hvernig verðmæti verða til, og að nýjan útflutningsiðnað þarf á móti viðbótar útgjöldum, því að annars er sjálfbærni hagkerfisins og stöðugt myntgengi í uppnámi. Af hverju halda menn, að svo sé komið fyrir Grikkjum sem raunin er ?  Jafnaðarmenn og sameignarsinnar þöndu út velferðarkerfið og fjármögnuðu með erlendum lánum, en hunzuðu undirstöður verðmætasköpunar í landinu. 

Það er alveg kostuleg pólitísk staða á Íslandi, að víglínan á milli hægri og vinstri skuli liggja um nýja atvinnusköpun fyrir verkamenn, iðnaðarmenn og háskólamenntað fólk af fjölbreytilegu tagi.  Afturhald hefur það alltaf heitið, sem gegn slíku berst, og minnir á afturhald síðmiðalda, sem engu vildi breyta í atvinnuháttum landsins, þó að ný tækni og markaðir blöstu við landsmönnum. Miðaldaafturhaldið tafði framþróun landsins, sem tók ekki almennilega við sér fyrr en á síðasta fjórðungi 19. aldar.     

Um er að ræða orku til iðjuvera Thorsil í Helguvík og Silicor Materials á Grundartanga.  Til þess voru refirnir skornir hjá afturhaldinu á Alþingi, sem er andsnúið aukinni fjölbreytni atvinnulífs á landinu, nema í kjördæmi Steingríms, og andsnúið styrkari stoðum undir gjaldeyrissköpun og lífskjarabótum í landinu.  Vinstrið þrífst aðeins á öfund og óánægju og eygir ekki möguleika á valdatöku, nema með því að skapa þjóðfélagslega ólgu, atvinnuleysi og verðbólgu. Vinstrið þrífst á vandræðum. Þetta lið þarf að fá að kynnast því, hvar Davíð keypti ölið.  Á það duga engin vettlingatök.  Þingræðið verður að verja með hörku, og þingviljinn verður að fá að koma fram. Til hvers ættum við að velja okkur meirihluta á þing, ef lenzka verður að bera hann ofurliði í lykilmálum ? Að láta ábyrgðarlausan og sumpart ruglaðan þingminnihluta ná að valda hér stórtjóni á formi glataðra tækifæra til tekjuöflunar og minnkunar á losun gróðurhúsalofttegunda á heimsvísu, nær engri átt.

Við þessar aðstæður er kindugt að lesa aðsenda grein í Fréttablaðinu 23. júní 2015 frá Óla Grétari Blöndal, framkvæmdastjóra Þróunarsviðs Landsvirkjunar, undir fyrirsögninni:

"Sæstrengur þyrfti ekki að kalla á stórfelldar virkjanir".

Þar er látið að því liggja, að 2000 GWh/a séu til í núverandi kerfi, og Óli kallar þetta óhönduglega "Strandaða orku vegna einangrunar íslenzka raforkukerfisins". 

Þetta eru um 11 % af núverandi raforkuvinnslu á landinu eða 228 MW að jafnaði yfir árið.  Þar sem rúmlega 40 MW vantar nú upp á að unnt sé að verða við óskum bæði Thorsil og Silicor, er furðulegt, ef hægt er að losa um 228 MW með sæstreng án þess að flytja nokkra orku inn. Dýrindis naglasúpa kemur óneitanlega upp í hugann, enda ævintýrablær yfir málflutningi Landsvirkjunarmanna, þegar hinn alræmda sæstreng ber á góma. 

Í téðri grein gerir Óli Grétar ráð fyrir, að orkuútflutningur um 1000 MW sæstreng mundi nema að jafnaði 5,0 TWh/a. Ef þetta er inn á strenginn, er reiknað með útrúlega lítilli nýtingu á strengnum, en sé þetta út af honum, er reiknað með býsna ríflegum töpum m.v. eðlilega nýtingu.  Það er grundvallar atriði fyrir tekjur af sæstrengnum og þar með arðsemi, að hann sé sem lengstan tíma á hverju ári á sem næst fullum afköstum og ekki skemur en 6000 klst/a, en þarna er reiknað með 5000 klst/a. 

Í íslenzka raforkukerfinu er mjög lítið umframafl í virkjunum, stundum ekkert umfram nauðsynlegt reiðuafl, stundum 100-200 MW. Þessi mikla nýting kerfisins stafar af því, að álag iðjuvera er mjög jafnt árið um kring, og það er um 80 % af heildinni.  Virkjanir og miðlunarlón ofan við eru nú samþætt.  Ef núverandi virkjanir verða stækkaðar, versnar nýtingin á hinum, og stórhætta er á, að virkjunarfyrirtækið, Landsvirkjun í flestum tilvikum, tæmi lónin í sölugríð til útlanda um sæstreng.  Vilja menn þá reiða sig á "hund að sunnan" ?  Hver ætlar að taka á sig ábyrgð af skömmtun rafmagns, ef "hundurinn" bilar og miðlunarlónin eru tóm á sama tíma ?  Hætt er við, að stóráföll af þessu tagi yrðu fylgifiskur sæstrengslagningar, og rýrnar þá röksemdin um aukið afhendingaröryggi. Niðurstaðan veltur á bilanatíðni sæstrengsmannvirkjanna eða öllu heldur tiltækileika ("up-time") þeirra á ári hverju.

Óli Grétar fer með gamla tuggu Landsvirkjunar um 2,0 TWh/a, sem sé fyrir hendi núna í íslenzka raforkukerfinu, en sé ekki hægt að koma í lóg, nema um sæstreng.  Þetta stenzt þó ekki rýni. Hann skrifar:

"Sérkenni sæstrengs fyrir Ísland er, að hann veitir aðgang að nýjum stórum og sveigjanlegum markaði fyrir útflutning á rafmagni, sem þegar er til, en er nú læst inni vegna einangrunar íslenzka markaðarins.  Með bættri nýtingu kerfisins, án nýrra virkjana, væri hægt að fá um 2,0 TWh eða 40 % af orkuþörf sæstrengs." 

Þetta er um 11 % af núverandi orkuvinnslu á Íslandi, sem að 30 % kemur frá jarðgufuvirkjunum og 70 % frá vatnsaflsvirkjunum.  Það er kunnara en frá þurfi að segja, að engin umframorka er fyrir hendi í jarðgufuvirkjunum.  Þvert á móti standa rekstraraðilar í basli með að framleiða upp í samninga vegna niðurdráttar í gufuforðabúri virkjunar og viðhaldsþarfar á búnaði vegna útfellinga og tæringar. Hafa vatnsaflsvirkjanir upp á síðkastið hlaupið þar undir bagga. Líklega er þó um undantekningartilvik núna að ræða, þar sem ON dró mótvægisaðgerðir úr hömlu vegna "sparnaðarátaks", en enginn veit, hvernig þróun óstöðugs gufuforðabúrs verður á Hellisheiði.  Þetta er þó áhætta fyrir "umframorku" í íslenzka raforkukerfinu.

Síðan kemur tilraun Óla Grétars Blöndal Sveinssonar til að útskýra 10 % slaka, en þar skýzt honum heldur betur:

"Til að tryggja orkuöryggi á Íslandi miðast hönnun raforkukerfisins [ætti þá að vera vatnsorkukerfisins-innsk. BJo] við, að hægt sé að tryggja orkuafhendingu í þurrum og köldum árum.  Af þessum sökum renna að jafnaði um 10 % af vatni ónotuð framhjá virkjunum til sjávar í fullseldu kerfi, og fer framhjárennsli vaxandi með aukinni hlýnun jarðar."

Á grundvelli langra rennslisraða eru vatnsmiðlunarmannvirki hönnuð miðað við að fyllast síðsumars 27 ár af hverjum 30 árum (3 ár af 30 fyllast þau þá ekki) og að geta alltaf annað 90 % af hámarks orkugetu sinni.  Þetta er svo nefnd forgangsorka. Í 3 ár af 30 er miðlunargetan á bilinu 90 % - 100 %.  Orkusamningar á milli Landsvirkjunar og álfyrirtækjanna á Íslandi spila inn á þetta náttúrufyrirbrigði með sveigjanlegum afhendingarskilmálum raforku þannig, að 90 % umsaminnar orkuafhendingar á ári er forgangsorka, sem er óskerðanleg, og 10 % er afgangsorka, sem skerða má með ákveðnum skilmálum. 

Hvað þýðir þetta ?

Iðjuverin kaupa um 80 % af orkunni, og af því leiðir, að í þokkalegu vatnsári renna ekki 10 % lónsvatns framhjá, heldur má ætla, að það sé nær 2 %. Miðlunargetan jafngildir um þessar mundir um 13800 GWh/a, svo að umframorka, sem stundum væri nýtanleg fyrir sæstreng, mundi vera nálægt 0,02 x 13800 =  280 GWh/a, ef ekki þyrfti að nýta hana innanlands til að vega, tímabundið, upp á móti niðurdrætti í holum jarðgufuvirkjana. Að jafnaði á 30 ára tímabili er umframorka kerfisins af þessum sökum þá 250 GWh/a, sem menn skyldu bera saman við tölu Landsvirkjunar, 2000 GWh/a. Hún er áttföld á við það, sem við blasir.

Keisarinn sprangar sem sagt rétt einu sinni um nakinn, þegar umframorka íslenzka kerfisins fyrir sæstreng er annars vegar.  Ísland hefur enga orku í handraðanum til að selja inn á sæstreng. Það eru engar slíkar offjárfestingar í kerfinu, sem sæstrengur gæti virkjað, og Ísland hefur þess vegna ekkert að bjóða Bretum í þessum efnum í mótsetningu við Norðmenn, sem eru með mikið umframafl í sínu kerfi vegna eðlis síns álags. Skrif um 2000 GWh/a á Íslandi í þessu samhengi eru því miður fleipur eitt.

Skúli Jóhannsson, verkfræðingur, er ómyrkur í máli um téða grein Landsvirkjunarmannsins í Morgunblaðinu 1. júlí 2015. Hann saknar haldgóðra tæknilegra gagna um sæstrenginn og lagningu hans, því að án þeirra verði umræðan reist á ágizkunum.  Við þau atriði, sem hann nefnir, að vanti, má bæta rekstrarpennu þessa flutningskerfis.  Vandamálið er, að nægilega þolin plasteinangrunarefni fyrir þá háu jafnspennu (rakspennu), sem um 1200 km vegalengd útheimtir, hafa enn ekki verið markaðssett.  Þar stendur hnífurinn í kúnni, tæknilega.

Skúli skrifar, að hann sé sammála Landsvirkjun um að gera ekki ráð fyrir innflutningi raforku um téðan streng.  Samt er gert ráð fyrir gríðarlegum viðbótar búnaði til að geta flutt orku í sitt hvora áttina.  Skúli kallar eftir líkindadreifingu á tölum, sem "strandaða orkan", 2,0 TWh/a, er samsett úr.  Það er til að geta gert sér grein fyrir líklegum árlegum innflutningi á orku, því að það er alveg öruggt, ef ganga á nær núverandi kerfi og á mismikinn varaforða, sem jafnan er nú eftir í miðlunarlónum að vori, þá munu þau tæmast sum árin, kannski flest árin, og þá verður að grípa til innflutnings á hvaða verði, sem brezka markaðinum þóknast þá að bjóða.  Þá mun gerast hið sama og í Noregi.  Raforkuverðið rýkur upp úr öllu valdi. Við þær aðstæður grípa Norðmenn til viðarkyndingar, svo að ólíft verður í þéttbýli í lygnu veðri fyrir reykbrælu.  Íslendingar yrðu hins vegar að bjarga sér með eigin rafala, t.d. úr rafmagnsbílnum sínum, og hlaða rafgeyminn með hjálp bensínhreyfils.  Þetta er ekki fögur framtíðarsýn í landi, sem vinnur yfir 99,9 % raforku sinnar með lágmarksmengun og að mestu leyti með sjálfbærum hætti.  Sæstrengur frá Íslandi til útlanda yrði afturför í umhverfislegum efnum, og talan 99,9 % að ofan yrði lægri, kannski 90 %.  Með sæstreng yrði haldið í mikla óvissuferð, þar sem fjárfestingar gætu hæglega fljótlega orðið "strandaðar fjárfestingar", ef Bretar hlypu út undan sér. Á Bretlandi eru ekki einvörðungu "gentlemen"; það fengum við síðast sannreynt 2008-2012 í tengslum við íslenzka banka á Englandi.

Skúli skrifar:

"Vafasamt er, að við núverandi aðstæður verði hagkvæmt að auka afl starfandi virkjana, nema þá helzt Búrfellsvirkjunar.  Nær væri að nota fjármagnið í að reisa vatnsaflsvirkjanir á nýjum virkjunarstöðum."

Þetta blasir við þeim, sem þekkja kostnaðarmynztur vatnsaflsvirkjana og vita, að vinnslukostnaður þeirra er háður uppsettu afli og framleiddri orku á ári.  Draumórar um miklu hærra verð orku úr íslenzkum virkjunum, sem seld yrði beint utan um sæstreng en til stóriðju á Íslandi, eiga sér enga stoð í raunveruleikanum, þegar litið er til lækkandi verðs grænnar orku á Bretlandi og gríðarlegs flutningskostnaðar um sæstreng og endamannvirki hans að meðreiknuðum töpum.  Þar að auki bendir Skúli á, að líklega er orka úr gömlum og stækkuðum virkjunum ekki gjaldgeng í niðurgreiðslukerfi Breta á grænni orku.

Það er engu líkara en Landsvirkjun hafi gripið æfingaverkefni menntskælings á lofti og gert að sínu hjartans máli, en verkfræðilega stendur ekki steinn yfir steini, þegar málið er krufið.  Menntskælingurinn gæti hafa gert sér mat úr verkefninu og fengið góða einkunn fyrir frumlega hugsun, en ríkisfyrirtækið Landsvirkjun fær -23 á Örsted einkunnakvarðann, sem einu sinni var við lýði í Verkfræðideild Háskóla Íslands. 

 

 

 

    

 

Athugasemdir

[Gunnar Heiðarsson, 12.7.2015 kl. 21:31]

Meðan ekki þarf meira til en ágætis sólbaðssumur, eins og sumrin 2011 og 2012, eða að vorin hér á landi verði "óvenjuköld" eins og í vor, þ.e. að frost haldist á jöklum út maí mánuð, meðan ekki þarf stærri atriði til að lón Landsvirkjunnar nái ekki að fyllast og fyrirtækið getur af þeim orsökum ekki afhennt þá orku sem það hefur skuldbundið sig til, þá er allt tal um umframorku í kerfinu sem aumkunnarvert rugl.

[Bjarni Jónsson, 12.7.2015 kl. 21:55]

Með snjóþyngsli á hálendingu og frekar hlýtt sumar sunnan heiða held ég reyndar, að það sé óþarfa svartsýni hjá Landsvirkjun að efast um, að Þórisvatn nái ekki að fyllast með haustinu.  Málflutning um "strandaða orku" hefur rekið á sker.  Hann mun ekki nást þaðan á næsta stórstraumi.