Náttúruauðlind í nauðum

Fiskistofnar í höfum og vötnum heimsins hafa um áratuga skeið látið undan síga vegna of mikillar sóknar og ofveiði, en einnig vegna mengunar.  Hér er um að kenna því, sem enskumælandi kalla "tragedy of the commons" og nefna mætti "harmleik almenningsins", og sannast þar, að það sem allir eiga, það á enginn. 

Í lok síðustu aldar námu veiðar hvers konar fiska og skeldýra yfir 100 Mt/ár (Mt=milljón tonn), en árið 2012 nam aflinn aðeins tæplega 80 Mt.  Var hann úr stofnum, sem metnir voru tæplega 215 Mt, þ.e. afrán veiðimanna var 37 %, sem er mjög hátt m.v. sjálfbæran veiðistuðul, sem fyrir margar tegundir er talinn vera á bilinu 15 % - 25 %.

Vegna rányrkju af völdum allt of mikillar sóknar eru veiðarnar fyrir löngu orðnar óhagkvæmar á heimsvísu.  Þetta eru algeng örlög almenninga.  Lausnarorðið er einkaeignarréttur á auðlindinni eða á afnotarétti hennar.  Þá verða til hagsmunir af að draga úr heildarsókninni til að byggja upp lífmassann og hámarka afraksturinn. 

Stjórnvöld geta hér leikið lykilhlutverk með því að ákvarða aflamark á grundvelli beztu fáanlegu þekkingar.  Varðandi úthöfin vandast málið, því að engin stjórnvöld eiga enn lögsögu þar.  Þá reynir mjög á alþjóðasamstarf og hefur gengið brösuglega. Það er hægt að sýna fram á línulegt samband á milli þess, hversu vel eignarrétturinn er verndaður í mismunandi löndum og hversu vel umhverfið er verndað í sömu löndum. 

Prófessor við Háskóla Íslands, Ragnar Árnason, hagfræðingur, hefur þróað fiskihagfræði og unnið að rannsókn á því fyrir Alþjóðabankann, hvað hægt væri að auka verðmætasköpunina mikið úr fiskistofnum heimshafanna.

Prófessor Ragnar ráðleggur að draga úr sókninni um 44 %, og þá muni lífmassi fiskistofnanna 2,7-faldast upp í tæplega 580 Mt, sem sé hagkvæmasta sjálfbæra staða þeirra.  Hann ráðleggur 16 % nýtingarhlutfall á ári eða hámark sjálfbærs afla tæplega 90 Mt/ár, sem er tæplega 13 % aukning frá núverandi afla.

Mestu umskiptin með þessari breytingu eru í nettó arðsemi veiðanna.  Nú er tap á veiðunum, en þær njóta opinberra styrkja, svo að útgerðirnar sýna 3,0 MUSD/ár í nettó arðsemi á kostnað skattborgara.  Ef fylgt yrði ráðleggingum prófessors Ragnars, telur hann, að nettó arðsemin mundi tæplega þrítugfaldast og verða rúmlega 86 MUSD/ár án niðurgreiðslna. Fyrsta ráðið til að draga úr ofveiði er að stöðva niðurgreiðslur til útgerðanna. Hið opinbera er oft helzti skaðvaldurinn.

Í Morgunblaðinu 9. marz 2017 birtist viðtal við Ragnar Árnason, en þess má geta, að hann var stjórnvöldum hérlendis innan handar við mótun íslenzka fiskveiðistjórnunarkerfisins á sínum tíma, svo að þar réði engin happa og glappa aðferð.  Það leikur ekki á tveimur tungum, að íslenzka fiskveiðistjórnunarkerfið nýtur alþjóðlegrar viðurkenningar fyrir sjálfbærni og skilvirkni, en að auki hefur verið sýnt fram á, að við innleiðingu þess var sýnd sanngirni og meðalhófsreglu var gætt, því að stjórnvöld ýttu þá engum út af miðunum, heldur miðuðu aflahlutdeild við veiðireynslu, eins og er algengast við slíka innleiðingu nú á dögum. 

Grundvöllur að velgengni sjávarútvegsins undir þessu kerfi er sjálfur eignarrétturinn, þ.e.a.s. varanlegur afnotaréttur takmarkaðrar auðlindar.  Útgerðarmenn, sem kaupa sér aflahlutdeild, mega þá eignfæra hann, og hann verður veðsetjanlegur, sem eflir fjárhagslegt sjálfstæði útgerðanna. Reynslan hefur einfaldlega dæmt önnur kerfi, sem komið hafa fram á sjónarsviðið, úr leik. Er það ýmist vegna ofveiði eða slæmrar fjárhagslegrar afkomu útgerðanna. Vítin eru til að varast þau, og stjórnmálamenn ættu að forðast íþyngjandi inngrip í atvinnugrein, sem gengur vel.  Þeir hafa ekki leyfi til að setja grundvallaratvinnugrein í uppnám með því að troða sérsinnaðri og vanhugsaðri hugmyndafræði sinni upp á hana.  Þeir hafa nóg annað þarfara að gera.  Að ýja að því að taka aflóga góss upp hér með stjórnvaldsákvörðun að einhverju leyti stappar nærri sjálfseyðingarhvöt, og verður nú vitnað í prófessor Ragnar: 

"Ég var vísindamaðurinn í þessu verki, en starfsmenn Alþjóðabankans settu skýrsluna í þann endanlega búning, sem Alþjóðabankinn vill hafa á svona vinnu. 

Í framhaldinu hafa forráðamenn Alþjóðabankans kynnt skýrsluna víða um heim.  Þeir eru að berjast fyrir því, að fiskveiðiþjóðir heimsins bæti sína fiskveiðistjórnun.  Með því sé hægt að ná umtalsverðum hluta af þessum miaUSD 83 [hagnaði], sem glatast á hverju ári [samkvæmt niðurstöðu Ragnars].  Það verður ekki gert, nema með því að bæta fiskveiðistjórnun í heiminum, og þar næst ekki umtalsverður árangur, nema með því að taka upp einhvers konar veiðiréttarkerfi.  Á sumum stöðum er hægt að taka upp aflakvótakerfi í líkingu við það, sem við höfum á Íslandi.  Á öðrum stöðum þarf að byggja fiskveiðistjórnun á því, sem kalla mætti sameiginlegan veiðirétt hópa eða byggðarlagarétt.  Slíkur sameiginlegur réttur gæti t.d. verið réttur einstakra fiskiþorpa til að nýta fiskistofna á sínu svæði.  Það er líklegt, að þetta fyrirkomulag geti nýtzt vel í þróunarlöndunum, þar sem erfitt er að koma við aflakvótakerfum, en fiskveiðiþorpin eru hins vegar oft í góðri stöðu til þess að stýra fiskveiðum á sínum svæðum og ráðstafa kvótum úr sameiginlegum fiskistofnum.  Aðalatriðið er, að það þarf að byggja á sterkum réttindum viðkomandi aðila, hvort sem það eru einstaklingar, fyrirtæki eða hópur fiskimanna."

Hér á landi tíðkast byggðakvóti, sem árlega er á valdi hins opinbera. Ráðstöfun hans þarfnast endurskoðunar. Úthlutun hans á báta orkar oft tvímælis veldur þá deilum í byggðarlögum, og það er tímabært að minnka byggðakvótann, þótt 5,3 % hlutfalli heildaraflamarks sé haldið fyrir hina ýmsu "potta", og einskorða byggðakvótann við tímabundnar mótvægisaðgerðir við atvinnulegum áföllum í byggðarlagi, og að byggðakvóti sé einvörðungu til stuðnings "brothættum byggðum", sem Byggðastofnun skilgreinir. 

Nú hefur þeim fækkað, og eru jafnvel teljandi á fingrum annarrar handar, þökk sé gríðarlegri eflingu fiskeldis á Vestfjörðum og Austfjörðum, sem er að snúa til betri vegar öfugþróun byggða, t.d. á sunnanverðum Vestfjörðum.  Ef allt gengur að óskum hjá þessari atvinnugrein, mun hún, ásamt ferðaþjónustu, verða kjölfesta að fjölgun fólks á Vestfjörðum.  Þetta þýðir, að Vestfirðir munu enn á ný bjóða upp á fjölbreytt og samkeppnishæft atvinnulíf og húsnæði verður auðseljanlegt á viðunandi verði. 

Úti fyrir Vestfjörðum eru einnig gjöful fiskimið, svo að þaðan hefur alltaf verið hagstætt að gera út, og svo mun áfram verða.  Á Ísafirði er öflugt tæknisamfélag, svo að framtíð heilbrigðs og fjölbreytts athafnalífs blasir við á Vestfjörðum. Tímabili brothættra byggða lýkur þar sennilega með gagngerum samgöngubótum.

Í lok téðs viðtals við Ragnar Árnason hafði hann þetta að segja um hagkvæmni fiskveiða:

""Síðan gerist það líka, sem er e.t.v. ekki eins augljóst, að ef fiskistofnum er leyft að stækka, verður fiskurinn að meðaltali stærri og yfirleitt verðmætari.  Ofnýttustu stofnarnir í heiminum eru þeir verðmætustu.  Heimsfiskveiðarnar hafa farið úr verðmætum stofnum yfir í síður verðmæta stofna, úr dýrum botnfiskum í uppsjávarfiska, sem eru fæða fyrir botnfiska.  Því er áætlað í skýrslunni, að meðalverð af lönduðum afla muni hækka um 24 %", segir Ragnar [úr 1,26 USD/kg í 1,57 USD/kg].  Um leið geti kostnaður lækkað um 44 %.  Það sé fyrst og fremst vegna þess, að fiskveiðiskipum fækki.  Ragnar segir opinbera styrki til sjávarútvegs eiga verulegan þátt í ofveiði."

 

Arðsemi vatnsaflsvirkjana

Frá Viðreisnarárunum 1959-1971 hefur hugmyndafræðin að baki virkjanastefnu stjórnvalda jafnan verið sú að reisa stórar virkjanir á hagkvæmum virkjunarstöðum og nýta aflgetu þeirra strax að miklu leyti.  Með því að hafa langtímasamning um sölu á megninu af orkugetu viðkomandi stórvirkjunar tilbúinn áður en hún er fjármögnuð, hefur reynzt kleift að lágmarka áhættu og þar með fjármagnskostnað viðkomandi stórvirkjunar, sem skiptir sköpum fyrir raforkuvinnslukostnað virkjunarinnar, en á meginafskriftaskeiðinu nema afskriftir og vaxtakostnaður u.þ.b. 90 % af heildarkostnaði við hverja kílówattstund, kWh. 

Það, sem hékk á spýtunni hjá stjórnvöldum með því að þróa þessa viðskiptahugmynd, var að byggja upp öflugt raforkukerfi og finna leið til að selja almenningi raforku úr þessu kerfi á lágmarksverði og láta virkjunina um leið skila eigendum sínum góðri ávöxtun fjárfestingarinnar.  Þetta hefur tekizt vel með öllum stóru vatnsaflsvirkjununum, þar sem þessari aðferð var beitt, en það virðist hafa farið fyrir ofan garð og neðan hjá sumum, sem síðan verða sér til skammar með því að tjá sig opinberlega um það, sem þeir hafa ekki haft fyrir að kynna sér til hlítar.  Á þessu sviði er allt of algengt, að hver lepji vitleysuna upp eftir öðrum um óarðbærar fjárfestingar og láti eigin fordóma um ráðstöfun orkunnar ráða för.   

Til að tryggja skjóta nýtingu á megninu af fjárfestingunni er nauðsynlegt að semja um raforkusölu við stórnotanda.  Sem dæmi má taka Búrfellsvirkjun #1, sem Landsvirkjun reisti á árabilinu 1966-1972 eftir orkusölusamning við Alusuisse til 45 ára með endurskoðunarákvæðum um raforkusölu til álversins í Straumsvík, ISAL. 

Orkuafhending hófst við frumstæðar aðstæður á miðju ári 1969 frá 2-3 35 MW rafölum um eina 220 kV línu frá Búrfelli til Geitháls og þaðan til höfuðborgarsvæðisins og Straumsvíkur.  Þessi orkuafhending var slitrótt og engan veginn áfallalaus, en hún leysti úr brýnni raforkuþörf almennings á SV-horninu, sem hafði jafnvel mátt búa við skömmtun rafmagns. Álag álversins jókst með fjölgun kera í rekstri, og jafnframt voru fleiri rafalar teknir í notkun í Búrfelli, og árið 1972 varð aflgeta Búrfellsvirkjunar 210 MW og álag ISAL 140 MW.  Afgangurinn fór smám saman allur til almenningsveitna.  Með þessu móti fékkst mjög góð nýting á virkjunina frá upphafi.   

Nú eru bráðum liðin 48 ár frá gangsetningu Búrfellsvirkjunar; lán frá Alþjóðabankanum og öðrum vegna Búrfellsvirkjunar eru fyrir löngu upp greidd, og virkjunin er að mestu afskrifuð, fjárhagslega, en það er samt ekkert lát á orkuvinnslu hennar, og orkuvinnslugetan getur með góðu viðhaldi hæglega haldizt í eina öld. Uppsett afl virkjunarinnar hefur verið aukið í 270 MW, og hún er yfirleitt rekin á fullum afköstum. 

Þar sem vinnslukostnaður raforku í Búrfellsvirkjun er núna nánast einvörðungu fólginn í rekstrarkostnaði virkjunarinnar, má ætla, að hann nemi aðeins um 0,5 kr/kWh.  Ef til einföldunar er gert ráð fyrir, að allar tekjur virkjunarinnar komi frá ISAL, sem nú orðið kaupir um 40 % meiri orku af Landsvirkjun en Búrfell #1 getur framleitt, þá nema tekjur virkjunarinnar um 3,9 kr/kWh, sem þýðir, að hagnaður hennar er 87 % af tekjum, og nemur í peningum 7,5 miaISK/ár.  Lán vegna Búrfellsvirkjunar voru greidd upp á 25-30 árum, og það þýðir, að hún verður hreinræktuð gullmylla í a.m.k. 70 ár, ef svo fer fram sem horfir. 

Þetta er afkomusaga fyrstu stórvirkjunarinnar á íslenzkan mælikvarða, og hið sama gildir um þær allar.  Það er villandi að líta á augnabliksstöðu virkjunarfélagsins, Landsvirkjunar, sem enn stendur í uppbyggingarferli virkjana, og fjargviðrast síðan út af lítilli arðsemi fyrirtækisins. Eiginfjárhlutfallið er þó komið yfir 45 %. Þeir, sem gera sig seka um vanmat á arðsemi raforkukerfisins af þessu tagi, falla í þá gryfju að horfa framhjá eðli vatnsaflsvirkjana.  Þeir hafa sumir horft út fyrir landsteinana og borið afkomuna saman við afkomu orkuvera, þar sem meginvinnslukostnaður er rekstrarkostnaður vegna jarðefnaeldsneytis. Útgjöld slíkra orkuvera eru aðallega háð eldsneytisverði, en nú er tekjuhlið þeirra reyndar í uppnámi vegna offramboðs á raforku og niðurgreiddra vind- og sólarrafstöðva. Líklega er arðsemi eiginfjár Landsvirkjunar af þessum sökum orðin hærri en flestra raforkufyrirtækja innan ESB.

Þessu árangursríka íslenzka viðskiptalíkani á raforkusviðinu er hægt að halda áfram á meðan samið er um nýja raforku til stórnotenda.  Ef ekki er samið við slíka, blasir við, að hagkvæmara verður að ráðast í smærri virkjanir, sennilega 50-100 MW vegna orkuskiptanna, því að dýrast af öllu er að virkja og hafa ekki not fyrir fjárfestingarnar árum saman. Óhjákvæmilega verður að selja orku frá nýjum virkjunum á hærra verði en frá gömlum virkjununum, en heildarvinnslukostnaður kerfisins hækkar ekki vegna mótvægis frá lækkandi kostnaði með lækkandi afskriftum og vaxtakostnaði eldri virkjana, svo að engin raunveruleg þörf er á hækkun raforkuverðs til almennings. 

Jarðgufuvirkjanir eru allt annars eðlis en vatnsaflsvirkjanir, og reynslan hérlendis sýnir, að álagsþol viðkomandi jarðgufuforða er undir hælinn lagt.  Ef afkastagetan fellur hratt eftir gangsetningu virkjunar, situr virkjunareigandinn uppi með offjárfestingu og háan árlegan rekstrarkostnað vegna gufuöflunar og niðurdælingar vökva.  Þetta hefur varanleg og slæm áhrif á afkomu jarðgufuvirkjunar, sem getur aldrei jafnazt á við afkomu vatnsaflsvirkjunar.  Í raun er það einokunarstarfsemi hitaveitunnar, sem bjargar afkomu jarðgufuvirkjunar, sem bæði selur rafmagn og heitt vatn, ef gufutakan reynist ósjálfbær.  Það er nauðsynlegt að fylgja jafnan beztu þekkingu, þegar jarðhitanýting er skipulögð, eins og á öllum öðrum sviðum. 

Elías Elíasson, fyrrverandi sérfræðingur í orkumálum hjá Landsvirkjun, þekkir gjörla viðskiptalíkanið, sem hér hefur verið gjört að umfjöllunarefni.  Hann ritaði 15. marz 2017 grein um þetta viðfangsefni fyrr og nú í Morgunblaðið, "Í leit að vanda":

"Þeir, sem gerðu gömlu stóriðjusamningana, vissu vel, hvað þeir voru að gera.  Þá voru gerðir samningar til 20 ára, sem borguðu upp virkjanir, sem mundu endast í 100 ár.  Þá þótti líka sjálfsagt, vegna minni áhættu, að krefjast minni arðgjafar af vatnsorkuverum en öðrum atvinnurekstri.  Menn sáu fram á það, að þótt arðgjöfin væri lág fyrstu árin, mundi hún hækka, þegar skuldir virkjunarinnar væru horfnar, og stundum haft í flimtingum, að stóriðjan mundi standa undir kerfinu og almenningur fá frítt rafmagn."

Þetta er sama viðskiptahugmynd og blekbóndi lýsti hér að ofan og tók dæmi af Búrfelli #1 til að varpa ljósi á, að hún hefur heppnazt vel og er ekki bara orðin tóm.  Síðar í greininni skrifar Elías:

"Almenningur lítur þannig á orkufyrirtækin, að þau séu stofnuð og rekin til að ná í þessa orku, sem náttúra okkar býður upp á, breyta henni í rafmagn og flytja þannig inn á heimilin.  Orkufyrirtækin eru þannig þjónustufyrirtæki, en þau mega engu að síður vinna meiri orku úr auðlindinni og selja til stóriðju, svo lengi sem þau geta grætt á því og valda ekki hækkun almenns orkuverðs.  Þessa sýn almennings á raforkufyrirtækin og starfsemi þeirra þarf að virða."

Þennan boðskap hefur blekbóndi predikað ótæpilega á þessu vefsetri.  Ætla má, að stór hluti þingheims sé sama sinnis.  Hann ætti að reka af sér slyðruorðið og semja og samþykkja þingsályktun, sem feli iðnaðarráðherra og fjármála- og efnahagsráðherra að leggja drögin að eigendastefnu fyrir fyrirtæki ríkisins á þessu sviði, sem stjórnum fyrirtækjanna verði gert að innleiða og framfylgja.  Eins og dæmin sanna, er ekki vanþörf á því. 

Í lok greinarinnar skrifar Elías:

"Á sínum tíma var almenningi sagt, að orkusala til stóriðju mundi skila lægra almennu orkuverði.  Ef svo er gengið á auðlindina, að meiri sala til stóriðju hækkar orkuverð til almennings, þá er komið nóg.  Orkufyrirtækin eiga skilyrðislaust að virkja, þegar almenning vantar rafmagn.  Sé almennt orkuverð of lágt, má nýta auðlindarentuna til fjárfestinga.  Stjórnmálamenn verða síðan að þræða reglugerðafargan ESB; til þess eru þeir ráðnir."

Að nýta auðlindarentuna til orkuöflunar fyrir almenning er sama stefna og blekbóndi boðaði hér að ofan, þ.e. að notfæra sér lágan vinnslukostnað afskrifaðra virkjana til að vega upp á móti hækkunarþörf til almennings vegna hærri orkuvinnslukostnaðar frá nýjum virkjunum. 

Þetta er hins vegar þveröfugt við það, sem núverandi forstjóri Landsvirkjunar hefur gerzt talsmaður fyrir.  Hann hefur boðað auknar arðgreiðslur til eigandans og hækkað raforkuverð til stóriðju og almennings.

Það er engum blöðum um það að fletta, að almenningi á Íslandi, þ.e. heimilum og fyrirtækjum án langtímasamninga, kemur það mun betur, að raforkuverði verði áfram haldið lágu en tugmilljarða ISK arður verði árlega greiddur í ríkissjóð eða í vasa framtíðareigenda.  Þetta er almenningi sérlega mikilvægt á tímum orkuskipta. Um 2025-2030 mun Landsvirkjun geta hvort tveggja; að halda orkuverði lágu og greiða yfir 10 miaISK/ár í "Stöðugleikasjóð". 

Af allt öðru sauðahúsi en téður Elías eru 2  höfundar greinarinnar, "Orkuáhersla ferðamálaráðherra", sem fengu hana birta á sömu blaðsíðu og samdægurs og grein Elíasar.  Þeir hafa allt á hornum sér varðandi raforkugeirann á Íslandi og leiða nú til vitnis danska ráðgjafarfyrirtækið Copenhagen Economics, sem Landsvirkjun fékk nýlega til að skrifa fyrir sig skýrslu í óburðugri tilraun til að skjóta stoðum undir áróður sinn um nauðsyn raforkuverðshækkunar á Íslandi, því að annars mundi enginn nenna að virkja fyrir almenning.

Tvímenningarnir segja dönsku ráðgjafana hafa svarað tveimur spurningum:

"Annars vegar um, hvort orkuöryggi á Íslandi væri tryggt og hins vegar, hvort verðmætasköpun orkugeirans sé nægileg. Svar dönsku ráðgjafanna við síðari spurningunni var á sömu leið og annarra, sem eitthvað hafa rannsakað orkugeirann; arðsemi hans er óásættanleg."

Þarna kveða háskólaprófessorarnir upp sleggjudóm, sem ætti að varða bæði kjóli og kalli, því að sannleiksleit hafa þeir augljóslega ekki að leiðarljósi, heldur sjá þarna færi á að skjóta falsrökum undir fordóma sína gegn vatnsaflsvirkjunum og sölu á orku frá þeim með langtímasamningum til  iðnfyrirtækja. 

Það eru sem sagt ósannindi að halda því fram, að allir, sem kynnt hafa sér raforkugeirann af hlutlægni hafi komizt að þeirri niðurstöðu, að arðsemi hans sé og hafi verið "óásættanleg".  Er óásættanlegt, að starfsemi skili venjulegri arðsemi, að teknu tilliti til áhættu fjárfestingarinnar, fyrstu 30 ár starfseminnar og um 85 % hagnaði næstu 70 árin ? 

Hvað telja þessir prófessorar óásættanlegt við starfsemi, sem útvegar viðskiptavinum sínum ódýra og nauðsynlega þjónustu á samkeppnishæfu verði m.v. útlönd og skilar eigendum sínum þar að auki bullandi gróða yfir starfstíma sinn ?  Ætla menn ekki að fara að láta af þeim einfeldningslega ósið að lepja bullið hver upp eftir öðrum ?

Téðir prófessorar, sem telja sig eiga erindi við almenning með birtingu greinar í víðlesnu dagblaði, skilja augljóslega ekki þá hugmyndafræði, sem góður árangur íslenzka raforkugeirans er reistur á og lýst er í þessari vefgrein.  Þeir eru algerlega úti að aka með því að tönnlast á skuldum geirans, sbr eftirfarandi tilvitnun í grein þeirra:

"Sú fallvatnsorka, sem seld hefur verið til stóriðju, hefur skilað óverulegum hagnaði og fyrirséð er, að hún mun ekki gera það, nema dregið verði úr skuldsetningu raforkufyrirtækjanna.  Núverandi stórnotendur borga ekki hærra verð, enda ekki skuldbundnir til þess.  Árið 2016 skulduðu Landsvirkjun, Orkuveita Reykjavíkur og HS Orka miaISK 487,5, sem er nærri hálf önnur milljón á hvert mannsbarn í landinu."

Þarna sést svart á hvítu, að tvímenningarnir botna ekkert í því, sem þeir skrifa um, því að fullyrðingin í fyrstu málsgreininni er algerlega úr lausu lofti gripin, eins og sýnt hefur verið fram á í þessari vefgrein, og til þess eins sett fram að koma níðhöggi á íslenzka raforkugeirann.  Auðvitað er hann skuldsettur.  Það leiðir af eðli máls, en hann stendur mjög vel undir skuldum sínum, enda er framlegð vatnsaflsvirkjana yfir 80 % af tekjum, og greiðslugeta Landsvirkjunar, sem er aðalseljandi orku til iðnaðar, mæld í Skuldir/EBITDA=6,5 árið 2016, sýnir, að fyrirtækið ræður mjög vel við skuldir sínar. 

Tvímenningarnir leggja illt eitt til s.k. stórnotenda raforku, og halda því fram, að samningar við þá séu óhagganlegir.  Það er líka rangt hjá þessum prófessorum, eins og dæmin sanna með ISAL, Norðurál og Elkem (Járnblendifélagið).   

Nú reisir Landsvirkjun tvær virkjanir á sama tíma og greiðsluflæði fyrirtækisins dugar til að fjármagna þær.  Það er þess vegna of seint í rassinn gripið hjá hinum utanveltu prófessorum að boða það hjálpræði Landsvirkjun til handa að hætta að virkja til að skuldirnar lækki.

Í téðri grein tvímenninganna, sem rituð er af miklum vanefnum, eins og sýnt hefur verið fram á, reka þeir hornin í nýjan ráðherra ferðamála, iðnaðar og nýsköpunar, Þórdísi Kolbrúnu Reykfjörð Gylfadóttur:   

"Þórdís K.R. Gylfadóttir, ráðherra iðnaðar-, en einnig ferðamála og nýsköpunar, ávarpaði morgunverðarfundinn og sagði: "Í stuttu máli þá verður ekki annað sagt en við leggjum okkur mjög fram við að kanna til hlítar, hvort hægt sé að finna einhverjar ástæður til að virkja ekki."  Ekki er hægt að líta svo á, að þessi orð snúi að þeim orkuskorti, sem blasir við á svæðum utan suðvesturhornsins.  Ef hann er vandinn, þá er hann auðleystur með uppbyggingu dreifikerfis."

Ja, nú setti fjandinn  heldur betur upp á sig skottið.  Í fyrsta lagi blasir orkuskortur við.  Skýrt merki um það er, að verð á ótryggðri orku hefur margfaldazt, sem er fyrsta viðleitni orkuvinnslufyrirtækjanna til að draga úr raforkunotkun.  Í öðru lagi blasir við ný raforkuþörf vegna orkuskiptanna.  Ef fjöldi rafbíla árið 2025 verður 25 % af heildarfjölda fólksbíla og jeppa (í Noregi verður hann þá yfir 50 %), þá munu þeir þurfa tæplega 400 GWh, sem er 10 % aukning á almennri raforkunotkun í landinu.  Til að leysa allan innflutning á jarðefnaeldsneyti af hólmi, 800 kt/ár, þarf 6 TWh/ár af raforku, sem er um þriðjungsaukning á heildarraforkunotkun í landinu.  Að gera lítið úr orðum ráðherrans um hindranir á vegi nýrra virkjana vitnar um skilningsleysi höfundanna á þeim mikilvægu og miklu verkefnum, sem framundan eru í þessum efnum. 

Þeir láta eins og hægt sé að leysa úr orkuskortinum, sem hrjáir flesta landshluta, með einu pennastriki.  Staðreyndin er hins vegar sú, að styrking flutningskerfisins, 66 kV og ofar, er langt á eftir áætlun, Byggðalína er víða fulllestuð, og enginn veit, hvort af bráðnauðsynlegri tengingu Norður- og Suðurlands getur orðið vegna andstöðu við framkvæmdir af þessu tagi.  Þetta stendur þróun atvinnulífs á öllu norðanverðu landinu fyrir þrifum.  Þróun dreifikerfis sveitanna um allt land gengur allt of hægt, en hún felst í því að leysa eins, tveggja og þriggja víra loftlínur af hólmi með þriggja fasa jarðstrengjum.  RARIK ætti að fá heimild til að taka lán fyrir flýtingu framkvæmda og ljúka verkefninu árið 2022, enda er það arðsamt, þar sem orkuviðskiptin munu aukast og rekstrarkostnaður mun lækka við slíka fjárfestingu.   

 

 

Íslenzk og erlend raforkumál

Víða í Evrópu er raforkumarkaðurinn í sárum vegna opinberra niðurgreiðslna á mannvirkjum til raforkuvinnslu úr endurnýjanlegum orkulindum. Rótgróin raforkufyrirtæki, sem áður fyrr voru eftirsóknarverðir fjárfestingarkostir, berjast nú í bökkum. Gríðarlegum upphæðum hefur verið varið í þróun vind- og sólarhlaða, sem sáralítið munar enn um.  Það hefur verið farin Krýsuvíkurleið að því að leysa jarðefnaeldsneytið af hólmi.  Betra hefði verið að setja féð í þróun stórra raforkuvera, sem gengið geta stöðugt.  Orkumál Evrópu eru af þessum sökum í ólestri, og yfirvöldin virðast allsendis ófær um að móta sjálfbæra orkustefnu.   

Raforkukerfi Evrópu er þannig upp byggt, að þegar hillir undir skort á raforkumarkaði, þá hækkar raforkuverðið, sem á endanum verður fyrirtækjum nægur hvati til að reisa nýtt orkuver.  Menn hafa þá valið þess konar raforkuver, sem framleiða með lægstum jaðarkostnaði hverju sinni.  Hefðbundið hefur þetta jafngilt því að velja hagkvæmasta eldsneytið, t.d. að reisa gaskynt raforkuver. Þetta gekk þokkalega vel upp áður en hið opinbera raskaði jafnvæginu á þessum markaði með því að draga taum endurnýjanlegra orkulinda, sem þó geta ekki leyst jarðefnaeldsneytið af hólmi með núverandi tækni.   

Til skjalanna eru komin sól og vindur með miklum opinberum fjárhagslegum stuðningi.  Slík orkuver eru með mjög lágan breytilegan kostnað, því að hvorki kosta sólargeislar né vindgustur fé enn sem komið er.  Fastur kostnaður þeirra er hins vegar svo hár, að slík orkuver hafa hingað til verið ósamkeppnisfær án stórfelldra opinberra niðurgreiðslna.  

Af þessum ástæðum geta orkuver endurnýjanlegrar orku bolað hefðbundnum eldsneytisverum út af markaðinum, þegar byrlega blæs eða sólin skín.  Þeim er samt ekki lokað, af því að rekstur hinna er stopull og háður birtu og lofthraða, eins og kunnugt er.  Þessi breytti rekstrarhamur eldsneytisorkuveranna hefur kippt fótunum undan arðsemi þeirra, og enginn hefur áhuga á að endurnýja þau án opinberra styrkja. Raforkukerfi Evrópu er komið á opinbert framfæri.   

Allt hefur þetta leitt til ofgnóttar raforku á evrópskum orkumarkaði með þeim afleiðingum, að raforkuverð er með lægsta móti nú, enda er hvorki hagvexti né mannfjöldaaukningu til að dreifa yfirleitt í þessum ríkjum.  Í þessu ljósi er eftirfarandi staðhæfing hins fullyrðingasama forstjóra Landsvirkjunar, Harðar Arnarsonar, við Trausta Hafliðason á Viðskiptablaðinu, sem birtist þar 2. marz 2017 undir fyrirsögninni:

"Hillir undir milljarða króna arðgreiðslu",

ankannaleg:

"Ég tel, að álverð sé enn of lágt.  Það hefur líka verið sveifla upp á við annars staðar, eins og t.d. á olíu-, raforku- og stálmarkaði."

Olíuverð hækkaði mun minna en olíusjeikarnir ætluðust til, þegar þeir drógu úr framboði jarðolíu um síðast liðin áramót. Olíuverð fer nú lækkandi með vorinu á norðurhveli.

 Hvar hefur raforkuverð hækkað annars staðar en á Íslandi undanfarið ?  Er forstjórinn hér enn einu sinni að slá um sig með innistæðulitlum fullyrðingum ? 

Sami forstjóri hefur rofið álverðstenginguna í orkusamningi við ISAL, og sama verður líklega uppi á teninginum 2019 hjá Norðuráli, þegar nýr orkusamningur fyrirtækjanna tekur gildi.  Með þessu hefur þessi forstjóri rænt Landsvirkjun ávinningi af hækkuðu álverði, nema með orkusölu til Fjarðaáls.  Jafnframt gerir hann viðkomandi álfyrirtækjum mjög erfitt að standast öðrum snúning, þegar álverð er lágt. Umhyggja hans fyrir álverunum á Íslandi er einskær hræsni.

 Það er til lítils að kaupa skýrslur um íslenzk orkumál frá útlöndum, ef þær þjóna ekki öðru hlutverki en að planta hér staðleysum um eðli íslenzks orkukerfis og að koma hér á framfæri falsboðskap um nauðsyn orkuverðshækkunar hérlendis, sem er algerlega út úr kú við íslenzkar aðstæður.  Það eru kolrangar greiningar á orkukerfinu hérlendis, sem leiða til slíkrar niðurstöðu.  Núverandi forstjóri Landsvirkjunar er búinn að gera margar misheppnaðar atrennur að slíkum tillöguflutningi, en aðeins maurapúkar eru líklegir til að kaupa þær, og er þá mikið sagt.

Nýlega kynnti Landsvirkjun enn eina skrýtnu útlendu skýrsluna og nú frá danska ráðgjafarfyrirtækinu Copenhagen Economics varðandi fyrirkomulag íslenzkra orkumála.  Það var rétt hjá Dönunum, að nauðsynlegt er að setja varnagla í lög um, að hlutlaus aðili á markaði, t.d. Orkustofnun, gæti hagsmuna almennings og aðvari opinberlega um yfirvofandi skort á afli og/eða raforku, og geti sá aðili þá tekið upp viðræður við orkufyrirtækin um, hvernig þjóðhagslega er hagkvæmast að ráða bót á slíkri stöðu. Á þetta hefur áður verið bent, m.a. á þessu vefsetri, svo að þetta er ekki ný hugmynd.

Óbeint er jafnframt lýst stuðningi við auðlindagjaldtöku, sem í tilviki orkufyrirtækjanna íslenzku mundi verða á formi fasteignagjalds fyrir vatnsréttindi og jarðhitaréttindi, en útfærslu á slíku hefur blekbóndi lýst á þessu vefsetri. Stjórnvöld þurfa hins vegar að koma á samræmdu fyrirkomulagi um gjaldtöku af vatnsréttindum, jarðhitaréttindum, vindréttindum o.s.frv.  Þessi mál hafa þegar þroskazt nóg í meðförum hagsmunaaðila og dómstóla til að tímabært sé að reka endahnútinn á þau.    

Landsvirkjun fékk Copenhagen Economics til þessara skýrsluskrifa, en það er eins og fyrri daginn, þegar kemur að skrifum útlendinga um íslenzk orkumál, að þau draga um of dám af venjubundnu umhverfi höfundanna, sem ekki hafa kynnt sér aðstæður hér á landi til hlítar.  Þannig virðast þeir telja, að raforkuverð hérlendis sé of lágt og að það verði að hækka til að orkufyrirtækin fáist til að virkja. Það er kerfið, sem gilt hefur á meginlandi Evrópu og víðar og lýst er hér að ofan.

Raforkuverð virkjunareigenda hérlendra hlýtur að ráðast af vegnum meðalkostnaði orku frá öllum virkjunum þeirra.  Vinnslukostnaðurinn er lægstur í elztu virkjununum og hæstur í nýjustu virkjununum.  Þetta kemur ekki fram í túlkun Dananna á hækkunarþörfinni, sem er eins og búktal frá Herði Arnarsyni, og felur þess vegna ekki í sér nein nýmæli.  

Það eru tvenns konar verðlagskraftar í gangi hérlendis fyrir raforku.  Sá fyrri er, að yfirleitt eru nýir virkjanakostir dýrari í kr/kWh (föstu verðlagi) en hinir eldri.  Þetta virkar til hækkunar á orkuverði til almennings og hækkunar á orkuverði í nýjum langtímasamningum. 

Sá seinni er sá, að vinnslukostnaður í starfræktum virkjunum fer lækkandi eftir því, sem afskriftir þeirra lækka.  Má sem dæmi nefna Búrfell #1, sem er 46 ára gömul virkjun og að mestu fjárhagslega afskrifuð, þó að hún framleiði á fullu með sáralitlum tilkostnaði, eða e.t.v. 0,2 kr/kWh.

Þessi seinni kraftur er að verða öflugri en hinn vegna vaxandi vægis eldri virkjana í heildarsafni virkjana, og þess vegna er engin ástæða til að hækka raforkuverð til almennings, þótt jaðarkostnaður fari hækkandi. Ef nýjar virkjanir þyrfti ekki, ætti orkuverð til almennings að lækka af þessum sökum. 

Á Íslandi hefur sú stefna verið við lýði að selja megnið af raforku frá nýjum virkjunum í heildsölu samkvæmt langtímasamningum á verði, sem standa mundi vel undir kostnaði við þá orkuvinnslu í viðkomandi nýrri virkjun með ákveðinni ávöxtunarkröfu, og almenningur nyti jafnframt góðs af sömu virkjun með lægra orkuverði en ella vegna hagkvæmni stærðarinnar.

Þetta líkan er alls ekki fyrir hendi erlendis og hefur augljóslega ekki verið útskýrt fyrir Dönunum, því að þeir enduróma bara falskan tón verkkaupans, Landsvirkjunar, um hagkvæmni sæstrengs til Bretlands og nauðsyn mikillar raforkuverðhækkunar á Íslandi. Er ekki betri einn fugl í hendi en tveir í skógi, þ.e.a.s. er ekki hagsmunum almennings á Íslandi betur borgið með lágu raforkuverði, eins og hann býr við nú, en háu raforkuverði og fjárhagslega mjög áhættusömum framkvæmdum tengdum aflsæstreng til Bretlands ?

Til fróðleiks og samanburðar við skrýtinn málflutning Landsvirkjunarforystu um framtíðina hérlendis er hér snaraður útdráttur úr grein í The Economics 25. febrúar 2017,

"Clean Energy´s dirty secret":

"Næstum 150 árum eftir frumhönnun ljósrafhlöðunnar (e. photovoltaic cell) og vindrafstöðvar þá framleiða þau enn aðeins 7 % af raforkunotkun heimsins.  Samt er nokkuð eftirtektarvert að gerast í þessum efnum. Þessar orkustöðvar hafa tekið stakkaskiptum á síðast liðnum 10 árum frá því að gegna smávægilegu hlutverki í orkukerfum heimsins yfir í að sýna mesta vöxt allra orkulinda fyrir raforkuvinnslu, og fallandi kostnaður á orkueiningu gerir þær nú samkeppnishæfar við jarðefnaeldsneyti. Olíurisinn BP býst við, að þessar endurnýjanlegu orkulindir muni standa undir helmingi aukningar raforkunotkunar heimsins á næstu 20 árum.  Það er ekki lengur langsótt, að handan við hornið sé hrein, ótakmörkuð og ódýr raforka; og kominn tími til.

Það er þó triUSD 20 hindrun í veginum (triUSD 1=miaUSD 1000), þar sem er fjárfestingaþörf á allra næstu áratugum til að leysa af hólmi reykspúandi orkuver og styrkja orkuflutningskerfið.  Fjárfestar hafa gjarna fjármagnað verkefni í orkugeiranum, af því að þau hafa skilað traustum arði, en græna orkan er með böggum hildar.  Því meira sem fjárfest er í þessari grænu orku, þeim mun meira lækkar verðið frá öllum orkulindunum.  Þetta veldur erfiðleikum við orkuskiptin, því að allar orkulindir þurfa að skila ágóða á meðan á orkuskiptunum stendur, ef hindra á afl- og orkuskort.  Ef þessum markaðsvanda er ekki kippt í liðinn, munu niðurgreiðslurnar fara vaxandi."

Af þessari frásögn af orkumálum heimsins, sem á algerlega við Evrópu, geta Íslendingar dregið 2 mikilvægar ályktanir og samræmist hvorug áróðurstilburðum Landsvirkjunar, sem er á mjög einkennilegri vegferð sem ríkisfyrirtæki:

Í fyrsta lagi er raforkuverð í Evrópu ekki á uppleið, og í öðru lagi verður þar enginn hörgull á umhverfisvænni raforku eftir um 10-20 ár.

Af þessum ástæðum eru það falsspámenn, sem reyna að telja Íslendingum trú um hið gagnstæða.  Sæstrengur er svo dýr, að hann verður ekki fjárhagslega sjálfbær um fyrirsjáanlega framtíð.  Á þetta er margbúið að sýna fram á með útreikningum, m.a. á þessu vefsetri.

Það er svo önnur saga, að m.v. þriðju útgáfu Rammaáætlunar verður engin raforka aflögu til beins útflutnings sem hrávara um sæstreng.  Íslendingar munu þurfa á öllum sínum orkulindum að halda innanlands til að knýja vaxandi atvinnulíf á landi, samgöngutæki og atvinnutæki á láði, lofti og legi. 

Það eru falsspámenn, sem boða, að aðeins þurfi að virkja svo sem 250 MW rafafl fyrir 1300 km sæstreng.  Nauðsynlegri viðbót megi ná út úr kerfi, sem annars er ætlað til innlendrar notkunar.  Það er fífldjörf áhættusækni að ætla að keyra orkukerfið í þrot hér (tæma miðlunarlónin) og ætla síðan að reiða sig á "hund að sunnan".  Bili hann, sem töluverðar líkur eru á, þegar verst gegnir (lögmál Murphys), eins og dæmin annars staðar frá sanna, myrkvast Ísland. 

Það þarf ekki að fjölyrða um það neyðarástand, sem hér mun þá verða. Halda menn, að forstjóri Landsvirkjunar eða einhver stjórnmálamaður, sem þetta glapræði kynni að styðja, sé sá bógur, að hann geti tekið ábyrgð á slíku ástandi ?  Þeir munu þá ekki þurfa að kemba hærurnar.  Það færi bezt á því, að henda öllum sæstrengsáformum á bálið og einbeita sér þess í stað að raunhæfum verkefnum. Nóg hefur verið bullað um ávinning þess að virkja lítils háttar og græða síðan stórkostlega á raforkuútflutningi um sæstreng, sem er svo dýr, að flutningskostnaður einn og sér verður miklu hærri per MWh en fæst fyrir þá MWh (megawattstund) á Englandi. 

Síðan heldur The Economist áfram að lýsa ömurlegri stöðu orkumála í Evrópu.  Er þá ekki við hæfi að fá "sérfræðinga að sunnan" til að kenna oss, fávísum og "jaðarsettum" ?:

"Í fyrsta lagi hafa rausnarlegar opinberar niðurgreiðslur, um miaUSD 800 síðan 2008 (100 miaUSD/ár) afmyndað markaðinn. Þær komu af virðingarverðum ástæðum - til að vinna gegn gróðurhúsaáhrifunum og örva þróun dýrrar tækni, þ.á.m. vindrafstöðvar og sólarhlöður.  Niðurgreiðslurnar fóru að bíta á sama tíma og stöðnun tröllreið raforkumörkuðum þróaðra landa vegna bættrar orkunýtni og fjármálakreppunnar 2008.  Afleiðingin varð offramboð á raforku, sem hefur mjög komið niður á tekjum raforkuframleiðendanna á heildsölumarkaði raforku og fælt þá frá fjárfestingum.

Í öðru lagi er græn orka slitrótt.  Breytileiki vinda og sólskins - sérstaklega í löndum óheppilegs veðurfars fyrir þessar rafstöðvar - hefur í för með sér, að vindmyllur og sólarhlöður framleiða raforku bara stundum.  Til að viðhalda orkuflæði til viðskiptavinanna þarf að reiða sig á hefðbundin orkuver, s.s. kolaver, gasver eða kjarnorkuver, að þau fari í gang, þegar endurnýjanlega orkan bregst. Þar sem þau standa ónotuð í löngum lotum, hafa fjárfestar lítinn áhuga á þeim.  Til að halda þeim við og tiltækum þurfa þau þá opinberan stuðning. 

Allir í orkugeiranum verða fyrir áhrifum af þriðja þættinum: raforkuver endurnýjanlegrar orku hafa hverfandi eða engan rekstrarkostnað - af því að vindur og sólskin kosta ekkert.  Á markaði, sem metur mest raforku, sem framleidd er á lægsta skammtíma kostnaði, taka vind- og sólarorkuver viðskipti frá birgjum með hærri rekstrarkostnað, eins og kolaorkuverum, þrýsta niður raforkuverði og þannig lækka tekjur allra birgjanna á þessum markaði."

Af þessari tilvitnun sést, að staða orkumála í Evrópu er algerlega ósjálfbær.  Í Evrópu eykst losun koltvíildis vegna raforkunotkunar þessi misserin, þótt orkunotkunin vaxi ekkert.  Þetta er vegna misheppnaðrar orkustefnu og ákvörðunar um að draga úr notkun kjarnorkuvera áður en þróaðir hafa verið umhverfisvænir valkostir til að taka við af henni, t.d. "þóríum-kjarnorkuver", en slys af þeirra völdum eru enn ólíklegri en af völdum öruggustu úraníum-vera, og helmingurnartími úrgangsins er aðeins nokkrir áratugir. 

Beitum heilbrigðri skynsemi.  Raforkukerfi landsins á að þjóna atvinnulífinu hérlendis og fólkinu, sem hér býr.  Raforkukerfi landsins á ekki að nota í braski með orku inn og út af um 1200 MW sæstreng til útlanda.  Hvers vegna gefur Alþingi stjórn Landsvirkjunar ekki til kynna, að hún sé á kolrangri braut með tilraunum til að skjóta falsrökum undir áróður fyrir sæstreng og nauðsyn mikillar hækkunar á raforkuverði til almennings ? 

    

 

Ósjálfbært hneyksli á Hellisheiði

Það er að bera í bakkafullan lækinn að minnast á oflestun gufuforðans í iðrum jarðar vegna Hellisheiðarvirkjunar.  Afleiðing gösslaragangs við uppbyggingu þessarar stórvirkjunar gegn ráðum jarðvísindamanna er skelfileg fyrir afkomu þessarar virkjunar og eigenda hennar, sem að stærstum hluta eru Reykvíkingar. Rýrnun á afkastagetu upprunalegs gufuforðageymis virkjunarinnar, ásamt háum rekstararkostnaði vegna gufuöflunar, er svo mikil, að ávöxtun fjármagns í 303 MW virkjunarfjárfestingu er minni en 4 %/ár, sem jafngildir stórtapi á virkjun, þar sem gera verður a.m.k. 9 %/ár ávöxtunarkröfu til verkefna með viðlíka rekstraróvissu. 

Til að kóróna vitleysuna var OR (Orkuveita Reykjavíkur) skuldbundin með langtímasamningi til að afhenda megnið af raforkunni. Hellisheiðarvirkjun reyndist ekki geta staðið undir þeim skuldbindingum um forgangsorkuafhendingu. Það virðist á sinni tíð algerlega hafa verið horft framhjá möguleikanum á því, að innstreymi gufu kynni að verða ónógt til að vega upp á móti brottnámi gufunnar um borholurnar.

Nú er hins vegar komið í ljós, að jarðgufunýtingin lýtur lögmáli námuvinnslu, og enginn veit, hvenær námuna þrýtur örendi.  Þannig súpa eigendurnir seyðið af flausturslegum ákvörðunum stjórnmálamanna Reykvíkinga, sem véluðu um fjárhag þeirra og málefni Hellisheiðarvirkjunar á blómaskeiði R-listans, alræmda.

Í fróðlegri frétt Svavars Hávarssonar í Fréttablaðinu, 23. febrúar 2017,

"Hverahlíð bjargaði rekstri á Hellisheiði",

þar sem fléttað er inn viðtali við núverandi forstjóra OR og stjórnarformann ON, Bjarna Bjarnason, kemur fram, hversu gríðarlega var offjárfest í vinnslugetu virkjunarinnar, þar sem afkastageta virkjunarinnar virðist hafa verið komin niður í 224 MW áður en holurnar í Hverahlíð voru tengdar við Hellisheiðarvirkjun. Enginn veit, hvort áframhaldandi gufuöflunaráform ON duga, en þau eiga að vega upp á móti 8,5 MW/ár rýrnun, sem er um 3,0 %/ár rýrnun gufustreymisins.   

Orkuveita Reykjavíkur (OR) var á gjaldþrotsbarmi árið 2010.  Meginskýringin á þeim ósköpum er líklega offjárfesting á Hellisheiði og allt of litlar tekjur af virkjuninni m.v. fórnarkostnað hennar.  Þá þegar var orkuvinnslugeta virkjunarinnar farin að láta á sjá, sem leiddi til lakari nýtingar virkjunarinnar, sem OR bætti upp með auknum orkukaupum af Landsvirkjun til að uppfylla þarfir viðskiptavina sinna, m.a. til að uppfylla skuldbindingar sínar í langtímasamningi um raforkuafhendingu. 

Þá var samt enn ekki kominn fram af fullum þunga aukinn rekstrarkostnaður Hellisheiðarvirkjunar vegna mjög mikillar viðhaldsþarfar á gufuöflun og niðurdælingar á jarðvökva.  Þeim vanda var ýtt á undan sér til ársins 2013, þegar hætt var við að reisa virkjun í Hverahlíð, en ákveðið að nýta 50 MW afl, sem þar var þá þegar fyrir hendi í boruðum holum, inn á hverfla Hellisheiðarvirkjunar. Þetta kostaði auðvitað sitt og jók vinnslukostnað virkjunarinnar enn meira, en annars hefði orðið orkuskortur í landinu og skaðabótakröfur frá aðalviðskiptavininum, Norðuráli, getað vofað yfir.

Árið 2014 fundu menn út, að orkuforði Hellisheiðarvirkjunar dvínaði þrefalt hraðar en árið áður eða um 20 MW/ár (6,6 % af uppsettu afli), og stefndi þetta orkuöryggi landsins og fjárhag OR í algert óefni.  Var þá gerð neyðaráætlun um borun á 23 holum á Hellisheiði fyrir miaISK 24 á 5 árum.  Sýnir þetta, hvers konar kviksyndi eitt stórt jarðgufuverkefni getur orðið, þegar varkárni er ekki gætt og bezta fáanlega þekking er ekki nýtt.

Árið 2016 voru Hverahlíðarholurnar tengdar við Hellisheiðarvirkjun, og hafði það fljótlega jákvæð áhrif á dvínunarhraða gufuaflsins, sem nú virðist vera 8,5 MW/ár eða 58 % hægari en áður.  Dvínunin er þá um 3,0 % á ári, sem er trúlega meira en það, sem búast má við af slíkum virkjunum, svo að virkjunin er alls ekki sjálfbær.  Afköst upprunalega svæðisins virðast núna vera 235 MW eða 78 % af uppsettu afli, en jafnvægisástand með undir 2 %/ár rýrnun gæti verið við nýtingu á 200 MW eða 66 % af uppsettu afli.  Það er offjárfesting um 100 MW eða um MUSD165 í boði meirihluta borgarstjórnar Reykjavíkur á sinni tíð. 

OR var bjargað frá gjaldþrotsbarmi með fjöldauppsögnum, eignasölum og stórfelldri hækkun á öllum töxtum OR til almennings.  "Leiðrétting á verðskrá" hefur t.d. þýtt hækkun á raforku og dreifingu hennar um 55 % á tímabilinu 2010-2016, þegar vísitala neyzluverðs hækkaði um 23 %.   S.k. leiðrétting felur í sér oftöku fjár af viðskiptavinum, sem er ósanngjörn á sama tíma og megintapið af Hellisheiðarvirkjun virðist stafa af langtímasamningi við Norðurál.  Samningurinn er á huldu, en ekki verður annað séð en forsendubrestur hafi orðið, hvað hann varðar, vegna hremminganna á Hellisheiði.  Ekkert heyrist þó um endurskoðun á þessum samningi.  Er ekki tímabært að hefja þá vinnu nú og fylgja þar fordæmi Landsvirkjunar, þar sem þó voru minni hagsmunir í húfi en hjá OR ? 

Á sviði orkusölu rafmagns á að heita, að frjáls samkeppni ríki, og þar er ON (Orka náttúrunnar-dótturfélag OR) í vandræðum, þegar kemur að vinnslukostnaði á Hellisheiði, sem er þeirra aðalvirkjun. 

Vinnslugeta upphaflega vinnslusvæðis Hellisheiðarvirkjunar hafði rýrnað úr u.þ.b. 303 MW og niður í 224 MW fyrir tengingu við Hverahlíð, en virðist vera 235 MW eftir þá tengingu.  Rýrnun vinnslugetu um tæplega 70 MW hefur auðvitað mikil áhrif til hækkunar á vinnslukostnaði í virkjun reiknað á orkueiningu, þar sem fjárfest er fyrir 303 MW afkastagetu.  Árlegur fórnarkostnaður fjármagns í 303 MW jarðgufuvirkjun er 8,1 miaISK (m.v. 1 USD=110 ISK), og árleg orkuvinnsla m.v. 235 MW er 1850 GWh, svo að stofnvinnslukostnaður raforku með tiltækri gufu úr upprunalega svæðinu er 4,4 ISK/kWh.

Þetta er auðvitað ekki eini fórnarkostnaður fjármagns þarna, því að reikna má með, að gufuöflun í Hverahlíð á gufu, sem gefur 50 MW, nemi miaISK 7,0, og tenging Hverahlíðar við Hellisheiðarvirkjun kostaði miaISK 3,5, svo að stofnkostnaður Hverahlíðar til að nýta gufu hennar í mannvirkjum Hellisheiðar nam miaISK 10,5.  Árlegur fórnarkostnaður þessarar nýtingar er miaISK 1,1, og hún gefur 390 GWh/ár.  Stofnvinnslukostnaður Hverahlíðar er þá 2,8 ISK/kWh.

Heildarvinnslukostnaður í samtengdri Hellisheiðarvirkjun og Hverahlíð er 7,2 ISK/kWh án rekstrarkostnaðar. Þetta er hár kostnaður, en þá er eftir að taka tillit til mjög hás rekstrarkostnaðar, svo að sagan er engan veginn öll sögð. 

Rekstrarkostnaður jarðgufuvirkjunar er viðhaldskostnaður á búnaði, t.d. vegna tæringar, viðhaldsboranir, tengingar nýrra hola og niðurdæling.  Viðhaldskostnaður jarðguvirkjana er tiltölulega mun hærri en af annars konar virkjunum á Íslandi vegna tæringar í hverflum og lögnum af völdum ætandi jarðefnasambanda. Þá eru rekin á Hellisheiði gufuhreinsivirki, sem eiga að draga úr losun skaðræðisgasa á borð við brennisteinsvetni, H2S.  Sú hreinsun virðist þó vera meira eða minna í skötulíki, því að ef veður dreifir ekki gösunum, heldur þau leggur með austanstæðri golu til höfuðborgarsvæðisins, þá slá mælar strax upp fyrir heilsuverndarmörk, 50 ug/m3.  Hvers konar "húmbúkk" er þessi hreinsun eiginlega og eftirlitið með henni ?  Er niðurdæling koltvíildis, CO2, við virkjunina á sömu bókina lærð ?   Afar varlega áætlaður viðhaldskostnaður á búnaði Hellisheiðarvirkjunar er 0,7 miaISK/ár.

Ráðgerður gufuöflunarkostnaður til að vega upp á móti áætlaðri aflrýrnun um 8,5 MW/ár eftir tengingu Hverahlíðargufu við Hellisheiðarvirkjun er 15 miaISK/6 ár=2,5 miaISK/ár.  Þá kemur niðurdælingarkostnaður vegna jarðhitavökva til viðbótar, en hann er um 0,8 miaISK/ár.  Alls nemur þá rekstrarkostnaðurinn 4,0 miaISK/ár, sem þarf til að viðhalda gufu til að framleiða W=1850+390=2240 GWh/ár af raforku í samtengdri Hellisheiðarvirkjun og Hverahlíð.  Þetta gefur þá rekstrarkostnað á orkueiningu 1,8 ISK/kWh.

Til að finna út heildarvinnslukostnað Hellisheiðarvirkjunar og samtengdrar Hverahlíðar þarf að leggja saman stofnvinnslukostnaðinn og rekstrarkostnaðinn.Þá fæst:

K=4,4+2,8+1,8=9,0 ISK/kWh.

Í bandaríkjadölum talið er þetta rúmlega:

K = 80 USD/MWh.

Til samanburðar má ætla, að vinnslukostnaður raforku í vindmyllulundi á Íslandi sé nú kominn niður í 60 USD/MWh, svo að orkan frá Hellisheiði er nú þriðjungi dýrari en frá vindmyllulundi, t.d. við Blöndu, og 2-3 sinnum hærri en í nýju vatnsorkuveri yfir 100 MW.   

Almenningur fær orku frá ON fyrir 5,7 ISK/kWh án VSK eftir hækkun á orkuverði um síðast liðin áramót, sem mörgum kom spánskt fyrir sjónir í ljósi gríðarlegra verðhækkana undanfarinna ára langt umfram hækkun vísitölu neyzluverðs. Til að fá þann vinnslukostnað á Hellisheiði, sem er aðalvirkjun ON, þarf að lækka ávöxtunarkröfu fjármagns, sem í fjárfestinguna þar er lagt, úr 9 % og niður fyrir 4 %.  Þetta sýnir, að á meðan afskriftir þessarar fjárfestingar standa yfir, sem verður til u.þ.b. 2030, þá verður þjóðhagslegt tap á þessari orkuvinnslu og raunverulegt tap, nema lánin vegna mannvirkjanna séu á óvenju hagstæðum kjörum. 

Þetta dæmi sýnir, hvílíkt glapræði það er að gera langtímasamning um heildsölu á rafmagni frá jarðgufuvirkjun áður en haldgóð þekking fæst á álagsþoli gufuforðageymisins, sem virkjaður er.  Í þessu tilviki jafngildir offjárfestingin líklega 100 MW m.v. innan við 2 % niðurdrátt á ári, og stjórnendur virkjunarfélagsins verða að hafa sig alla við að bora efir gufu með ærnum tilkostnaði til að geta uppfyllt skilmála um raforkuafhendingu.  Enginn veit, hversu stöðugt núverandi gufuaðstreymi verður. 

Það má draga enn víðtækari ályktun af því kviksyndi, sem OR (ON) hefur ratað í á Hellisheiði.  Ef jarðfræðilegur vafi leikur á um orkuvinnslugetu jarðgufuvirkjunarsvæðis, og þannig háttar yfirleitt alltaf til, þá er glapræði að gera bindandi samning til áratuga um stöðuga hámarksorkuafhendingu frá jarðgufuvirkjun.  Þessu flöskuðu stjórnmálamennirnir á, sem gerðu orkusamninginn við Norðurál á sinni tíð.  Vonandi háttar öðru vísi til í samskiptum Landsvirkjunar og PCC á Bakka, því að þar virðist aðeins vera komin á skuldbinding fyrir innan við helming af áætluði vinnsluþoli Þeistareykja.     

Megnið af orku ON frá Hellisheiðarvirkjun fer til Norðuráls í Hvalfirði.  Ekki hefur verið upplýst um orkuverðið.  Það hefur hækkað síðan í fyrra með álverðinu og gæti verið komið upp í 25 USD/MWh.  Ef reiknað er með, að það komist senn í 30 USD/MWh, þá verður tap ON 50 USD/MWh, sem sýnir kviksyndið, sem OR er komið út í eftir síðustu þróun á Hellisheiði. 

 

 

Stórfelld repjuræktun

Repjuræktun gefur meira af sér nú en áður vegna hærri lofthita og aukinnar eftirspurnar afurðanna.  Þær eru aðallega olía, t.d. á dísilvélar, og kjarnfóður, sem hentar laxeldinu o.fl. vel.  Ávinningurinn við þessa ræktun hérlendis er binding koltvíildis á nægu landi, jafnvel óræktarlandi, og gjaldeyrissparnaður vegna minni innflutningsþarfar dísilolíu og kjarnfóðurs. Ræktun og vinnslu má líklega stunda á samkeppnishæfan hátt  hérlendis með lítilsháttar ívilnunum fyrstu 10 árin í nafni gjaldeyrissparnaðar, byggðastefnu og umhverfisverndar. Það getur varla talizt goðgá.   

Kunn eru áform Evrópusambandsins (ESB) um að minnka losun gróðurhúsalofttegunda innan sinna vébanda um 40 % m.v. árið 1990. Þar er Ísland samferða varðandi stóriðju og flug. Nú áforma menn þar á bæ (Brüssel) að setja ESB markmið um 80 % minnkun árið 2050.  Það hentar Íslandi ágætlega að taka þátt í því vegna þess, að orkukerfi landsins er nánast kolefnislaust og nægt landrými er til ræktunar og bindingar kolefnis. Ísland nýtur að þessu leyti sérstöðu og náttúrulegs forskots til að verða kolefnishlutlaust árið 2050. Það mun þó ekki gerast áreynslulaust.

Aðalstjórnvaldstækið til að beina starfsemi á kolefnisfríar brautir verður álagning koltvíildisskatts á fyrirtæki, sem losa gróðurhúsalofttegundir út í andrúmsloftið. Þann 15. febrúar 2017 samþykkti ESB-þingið, að hann skyldi fyrst um sinn verða 30 EUR/t af CO2.  Til að jafna samkeppnisstöðu fyrirtækja innan og utan ESB er ætlunin að leggja koltvíildisskatt á innflutning til ESB-landa.  Þá verður kolefnisspor vörunnar áætlað og lagt á sama kolefnisgjald og gildir innan ESB á hverjum tíma, og það mun sennilega hækka á næstu árum.

Hér er um hagsmunamál fyrir íslenzk útflutningsfyrirtæki að ræða, t.d. sjávarútveg og áliðnað.  Þau geta jafnað út sín kolefnisspor með ódýrari hætti en að borga kolefnisskatt með samningum um landgræðslu, t.d. við Skógrækt ríkisins eða Héraðsskóga, en olíunotendur á borð við útgerðirnar geta einnig með hagkvæmum hætti fyrir þær samið um kaup á "kolefnishlutlausri" repjuolíu, sem ræktuð yrði á Íslandi.  Minna kolefnisspor en hjá öðrum mun veita samkeppnisforskot. Með langtíma sölusamninga í farteskinu yrði fjármögnun repjuolíuverksmiðju ódýrari en ella (minni vaxtakostnaður).

Eins og fram kemur í viðtali Helga Bjarnasonar í Morgunblaðinu 23. febrúar 2017 við verkfræðingana Jón Bernódusson og Gylfa Árnason undir fyrirsögninni: "Repjuræktun heppilegur kostur",

þá er raunhæft að áforma hérlendis framleiðslu á 50 kt/ár af repjuolíu.  Til þess þarf að rækta 150 kt af repju á 50 kha (50 þúsund ha = 500 km2), sem er allt að þúsundföldun á núverandi framleiðslu.  Skiptiræktun er æskileg, þar sem repja er ræktuð á 2/3 ræktunarlandsins í einu, svo að leggja þarf 75 kha (750 km2) undir þessa ræktun. Þetta er aðeins rúmlega fimmtungur af öllu þurrkuðu og óræktuðu landi hérlendis, svo að hér er aðeins um lítið brot af öllu óræktuðu, ræktanlegu landi að ræða, þegar t.d. sandarnir eru teknir með í reikninginn. 

Af hverjum hektara lands fást um 3,0 t af repjufræjum.  Í repjuverksmiðju verða m.a. til afurðirnar repjuolía: 1,0 t og repjumjöl: 2,0 t.  Olíuna, 50 kt/ár, má bjóða útgerðunum, sem nota um þessar mundir tæplega þrefalt þetta repjuolíumagn sem flotaolíu á skipin. 

Fiskeldisfyrirtækin framleiddu árið 2016 um 15 kt af markaðshæfum fiski og nota líklega núna um 50 kt/ár af fóðri.  Ekki er ósennilegt, að framleiðsla þeirra muni hafa tvöfaldazt árið 2025.  Það verður góður markaður fyrir kjarnfóðurafurð verksmiðjunnar, 100 kt/ár, hjá innlendum landbúnaði og laxeldisfyrirtækjunum.  Þau gætu þannig að langmestu leyti sneitt hjá kolefnisskatti ESB eða annarra fyrir sinn útflutning frá Íslandi, en laxeldisfyrirtækin flytja nánast alla sína framleiðslu utan. 

Eru þetta loftkastalar eða arðsöm starfsemi ?  Um það er fjallað á sama stað og stund í Morgunblaðinu í viðtali við Vífil Karlsson, hagfræðing hjá Samtökum sveitarfélaga á Vesturlandi, undir fyrirsögninni:

"Hugað verði að eldsneytisöryggi":

"Áætlað er, að stofnkostnaður verksmiðju, sem gæti framleitt 5000 t af lífdísli á ári, verði um 500 MISK.  Samkvæmt viðskiptaáætlun, sem Ólöf Guðmundsdóttir, ráðgjafi, og Vífill Karlsson, hagfræðingur hjá Samtökum sveitarfélaga á Vesturlandi, hafa gert fyrir Samgöngustofu, myndi verksmiðjan skila 15 % hagnaði m.v. gefnar forsendur."

Þetta er ágætis arðsemi fyrir verksmiðju af þessu tagi, og tífalt stærri verksmiðja, sem henta mundi vel innanlandsmarkaði, ætti að verða enn arðsamari vegna meiri framleiðni. Gylfi Árnason hefur hins vegar orð á því í téðu viðtali, að hagkvæmni olíuframleiðslu úr repju sé tvísýn hérlendis m.v. núverandi verð á jarðefnaeldsneyti, en hækkun á heimsmarkaðsverði á olíu mundi breyta stöðunni. 

Blekbóndi hefur lauslega reiknað út heildarframleiðslukostnað og heildartekjur 50 kt/ár repjuolíuverksmiðju og fundið út, að m.v. jarðolíuverð (crude oil) 55 USD/tunnu og koltvíildisskatt 30 EUR/tonn CO2 (=3600 ISK/t olíu), þá stendur reksturinn í járnum.  Það er þess vegna áhugavert fyrir hagsmunaaðila að safna saman meiri upplýsingum um þetta verkefni og reikna hagkvæmnina nákvæmar. 

Slíka verksmiðju væri kjörið að staðsetja í Húnavatnssýslu við hafnaraðstöðu, því að beggja vegna við sýsluna eru öflugir útgerðarstaðir og útgerðir yrðu líklega aðalviðskiptavinirnir.  Repjan kæmi hvaðanæva að af landinu, og raforkan kæmi eftir jarðstreng frá næstu aðveitustöð. Vegna nálægðarinnar við Blönduvirkjun, ætti Byggðalínan að vera aflögufær á þessu svæði.   

    

Hvað mun knýja bíla í framtíðinni ?

Helztu aflgjafar í bílum núna eru vélar knúnar rafmagni, metani eða vetni, auk hinna hefðbundnu benzín- og dísilvéla. Á Íslandi er rafmagnið aðgengilegast af umhverfisvænu orkuberunum, þar sem því er dreift nánast alls staðar þangað, sem búseta er.  Metani er ýmist tappað af sorphaugum eða framleitt úr fönguðu koltvíildi, CO2, sem annars slyppi út í andrúmsloftið með öðrum gastegundum úr efnaferlum, og vetni, sem framleitt er hérlendis úr vatni með rafgreiningu.  Með koltvíildisskatti á losun getur þetta framleiðsluferli verið samkeppnishæft.  Algengast er erlendis að vinna vetni úr jarðgasi, og um þessar mundir er það ódýrari aðferð en rafgreiningin.  Ekki má gleyma því, að nú þegar er að verða arðbært að vinna olíu úr repju, ræktaðri á Íslandi, brenna henni í dísilvélum og fóðra eldislaxa með kjarnfóðri, sem er aukaafurð repjuvinnslunnar. 

Nú virðist teningunum hafa verið kastað, og margir bílaframleiðendur hyggjast halda út í sitt Rúbicon-fljót að hætti herforingjans Júlíusar Caesars forðum og ná forskoti á keppinautana með þeirri fyrirætlun sinni að leysa dísilbíla af hólmi með rafmagnsbílum. 

Fyrir þessari stefnubreytingu eru tvær meginástæður.  Sú fyrri er hækkandi kostnaður bílaframleiðenda við að fullnægja útblásturskröfum yfirvalda á öllum helztu viðskiptasvæðum bílaframleiðenda, þ.á.m. í Kína, þar sem milljónir manna deyja nú orðið árlega ótímabærum dauða af völdum megunar lofts, láðs og lagar. Mengun er þar orðið eldfimt, pólitískt mál.

Í Kína voru 400´000 nýir rafbílar (alraf og tengilraf) skráðir árið 2016, og árið 2018 munu yfirvöld krefjast þess af bílasölum, að 8 % allra nýrra bíla verði knúnir rafmagni að öllu leyti eða benzíni og rafmagni saman(tengiltvinn). 

 Talið er, að strangar NOx (köfnunarefnis-oxíð eiturgös) -kröfur muni stöðva framleiðslu dísilknúinna bíla árið 2025.  Þetta mun hafa mest áhrif í Evrópu, þar sem markaðshlutdeild dísilknúinna fólksbíla og jeppa er víðast hvar yfir 50 %, enda hafa búrókratar í Brüssel hvatt  bílaframleiðendur í 25 ár til að leggja áherzlu á þróun dísilvélarinnar til að draga sem mest úr losun koltvíildis á hvern ekinn km.  Búrókratana skorti tæknilegt innsæi og e.t.v. dómgreind til að ráða markaðinum heilt í þessum efnum.  

Eins og kunnugt er, hafa sumir, kannski flestir, framleiðendur beitt bellibrögðum til að ná gildandi mörkum við staðlaðar mæliaðstæður, en nú verður eftirlit hafið á vegum úti og mælingar gerðar við raunaðstæður, eins og tíðkað er sums staðar í BNA.  Allt þetta mun hafa í för með sér verðhækkun dísilbíla og hækkun á rekstrarkostnaði þeirra.  Framleiðendur, e.t.v. þó ekki allir, hafa þess vegna dæmt dísilbíla úr leik, en þetta á ekki við vinnuvélar, sem flestar eru dísilknúnar. 

Bílaframleiðendur margir hverjir hafa þegar ákveðið að láta rafmagnsbílinn leysa dísilbílinn af hólmi. Þeir hafa jafnframt ákveðið að veðja á álið í rafbúnaði bílanna vegna minnkandi framboðs á kopar.  Afleiðingin eru væntingar um aukna álnotkun umfram eldri spár, og þar af leiðandi er nú að koma fram verðleiðrétting á álmörkuðum 20 % upp á við. 

Aðalástæðan fyrir sigurgöngu rafbílsins er hröð verðlækkun á aflrafgeymum fyrir bíla.  Þannig nam verð þeirra árið 2009 850 EUR/kWh (100 %), árið 2017 200 EUR/kWh (24 %), og spáð er verðinu 150 EUR/kWh (18 %) árið 2025.  Þetta þýðir, að m.v. gengið EUR/ISK=112, kosta 30 kWh rafgeymar kISK 670, og á 17 ára tímabili nemur meðalverðlækkun rafgeyma rúmlega 40 EUR/ár eða um 8 %/ár. 

Bílaframleiðendur boða, að fyrir árið 2025 verði rafbílar jafndýrir í framleiðslu og eldsneytisbílar.  Þegar það gerist, geta yfirvöld á Íslandi að nýju lagt virðisaukaskatt á rafbíla, en skynsamlegt væri að sleppa vörugjaldinu áfram á öllum bílum án losunar gastegunda annarra en vatnsgufu til að efla hvatann til orkuskipta.  Þá verða bæði stofnkostnaður og rekstrarkostnaður rafbíla lægri en eldsneytisbílanna, sem á að verða nægur hvati. 

Bjartsýni bandarískra bílaframleiðenda, og er þá ekki bara átt við rafmagnsverkfræðinginn Musk, Teslueiganda, fyrir hönd rafmagnsbíla, er á svo háu stigi, að þeir búast við, að árið 2025 muni bílakaupendum bjóðast rúmgóður 5 manna rafmagnsbíll á kUSD 30 í BNA, drægni hans verði 500 km og endurhleðslutíminn muni ekki nema klukkustundum, heldur mínútum. 

Ef hægt verður að hlaða rafgeyma fyrir 500 km akstur á 5 mínútum, jafngildir það byltingu í rafgeymatækni. Árið 2016 voru opinberir hleðslustaðir rafbíla 40´000 talsins í BNA, sem gæti hafa verið verið hlutfallslega meira en á Íslandi, en það snýst væntanlega við í ár.  Enn er framleiðsla rafbíla með tapi í flestum verksmiðjum og verður svo, þar til tilskildum fjölda fyrir samkeppnishæfa framleiðslu verður náð, sem verður líklega ekki fyrr en 2025-2030. 

Um þessar mundir er aðeins um 1,0 % seldra nýrra bíla rafknúinn á heimsvísu, en þetta hlutfall var 5,6 % á Íslandi árið 2016, og 7,3 % nýrra má telja umhverfisvænan.  Á sama tíma var 29 % nýrra bíla rafknúinn í Noregi, en norska ríkið er með öflugustu hvatana til að beina fólki í þessa átt og er talið hafa fórnað miaNOK 3,0 árið 2016, sem eru jafnaðir út við ríkiskassann með greiðslum úr olíusjóði Norðmanna.  Í Noregi njóta rafbílar forréttinda.  Fyrir þá er frítt í stæði, þeir mega aka á sérakreinum strætisvagna, og þeir eru ekki rukkaðir um vegatoll, en margir slíkir rukkunarstaðir eru t.d. í og við Ósló, svo að nokkuð sé nefnt.  Árið 2020 er því spáð, að 70 % allra nýrra bíla verði rafdrifinn í Noregi, og þeir eru jafnvel að íhuga bann við innflutningi eldsneytisknúinna bifreiða eftir 2025.  Þetta er alveg mögnuð frammistaða í olíulandinu Noregi, sem þeir hafa  reyndar fjármagnað með olíuauðinum. 

Spár standa til, að árið 2025 hafi heimshlutfall nýrra bíla ferfaldazt í a.m.k. 4 %, og á Íslandi er alls ekki óraunhæft að reikna með sjöföldun upp í 50 % nýrra, enda spáir Morgan Stanley sjöföldun í heiminum, 7 % og 7 milljón seldum nýjum rafbílum árið 2025.  Mark Fields, forstjóri Ford, spáir, að fyrir 2032 verði fleiri rafbílar en eldsneytisbílar seldir, svo að Íslendingar verða kannski 7 árum á undan heiminum í heild að ná því marki, þó að þeir séu 5 árum á eftir Norðmönnum.  

Volkswagen-samsteypan, sem varð fyrir "hnjaski" út af NOx losun dísilbíla sinna árið 2015, undirbýr nú leiftursókn með rafbílum inn á markaðinn, og ætlar VW að setja 30 nýjar rafbílategundir á markaðinn 2020-2025, og verða 25 % framleiddra bíla þeirra rafknúnir árið 2025, en samt er ekki búizt við hagnaði af sölu þeirra fyrr en árið 2028.  Hjá Daimler Benz er markmiðið 20 % rafbíla af heild árið 2025.  

Íslendingar verða á undan flestum í þessari þróun vegna umhverfisvænnar og hagkvæmrar raforku sinnar.  Norðmenn eru í sömu stöðu, en um 5 árum á undan Íslendingum í rafbílavæðingu, og munu vafalítið ljúka henni fyrr, eins og að ofan greinir. Í Noregi er mikið reiðuafl fyrir hendi í vatnsaflsvirkjunum, nema í mestu kuldum, en hús eru þar flest rafhituð.  Notkunin er dempuð með því að hækka orkuverðið. Í Noregi eru heldur engir viðlíka flöskuhálsar í orkuflutningskerfinu og hérlendis. Þá ætla Norðmenn að spara vatn í miðlunarlónum sínum með vindmyllum. Norska raforkukerfið er af öllum þessum sökum betur í stakkinn búið fyrir orkuskipti í samgöngum en hið íslenzka sem sakir standa.  Hvaða áhrif mun fjölgun rafbíla hafa á orkubúskap Íslendinga árið 2025 m.v. 2016 ?

Vegna hraðrar tækniþróunar má búast við, að í landinu verði 65 þúsund rafknúnir bílar árið 2025. Flest hleðslutækin verða þriggja fasa og að afli um 20 kW til að anna fullri hleðslu á tiltölulega skömmum tíma. Endurhleðslutími rafgeymanna styttist mjög m.v. núverandi endurhleðslutíma, og m.v., að 15 % hleðslutækjanna sé á fullu álagi á sama tíma, verður hámarksálag rafbíla á raforkukerfi landsins um 200 MW á þessum tíma, sem er 8 % aukning toppálags. Slíkt reiðuafl er ekki fyrir hendi í kerfinu núna og brýnt að bregðast við því. Bygging Þeistareykjavirkjunar, 90 MW, og Búrfells 2, 100 MW, er til að anna annarri notkun.

Margir, sem um þessi mál fjalla, vanmeta orkuþörf rafbílanna um allt að 50 %, sem er til óþurftar og tefur einvörðungu fyrir réttum viðbrögðum.  Gera þessir villuráfandi sauðir þá grundvallarskyssu að kokgleypa upplýsingar framleiðendanna um orkunýtni í akstri.  Slík tala er í mörgum tilvikum 0,20 kWh/km.  Hún er hins vegar fengin við kjöraðstæður, og annarri orkunotkun en að knýja bílinn áfram er sleppt, s.s. loftupphitun, rúðuhitun, sætahitun og lýsingu.  Eðli máls samkvæmt verður þá orkunýtni lakari á veturna, en mælingar blekbónda á orku inn á hleðslutæki tengiltvinnbíls benda til, að meðalorkunotkun hans sé um 0,38 kWh/km, eða 90 % hærri en nettó-orkunotkunin.  M.v. meðalakstur dísilbíla um þessar mundir, verður þá orkuþörf rafbíla árið 2025 (k = 1000) samkvæmt eftirfarandi útreikningi:

E = 0,38 kWh/km x 16 kkm/ár x 65k = 395 GWh/ár  

Þetta er rúmlega 11 % aukning á orkuþörf almenningsveitnanna og svarar til meðalálags 45 MW yfir árið, sem jafngildir fyrsta áfanga Þeistareykjavirkjunar og er um 10 MW meira en einn kísilofn tekur hjá United Silicon í Helguvík eða PCC á Bakka.  Ef ekki verður virkjað til að anna sérstaklega þessu aukna álagi á raforkukerfið, sem reyndar dreifist um allt land, þá mun myndast orkuskortur snemma á næsta áratugi, svo að ekki sé nú minnzt á garminn Ketil, skræk, orkuflutningskerfið, sem víða ræður ekki við neina viðbót að deginum. 

Það mundi leysa úr bráðasta vandanum að beina þessu nýja álagi á lágálagstíma sólarhringsins með markaðslegum aðgerðum, en það kostar fjárfestingu í nýjum orkumælum með tveimur teljaraverkum.  Eins og staðan er núna, er flotið sofandi að feigðarósi, af því að enginn er ábyrgur samkvæmt lögum að virkja til að forðast orkuskort af þessu tagi, heldur er aðeins virkjað til að uppfylla langtíma orkusamninga.  Hér þurfa yfirvöld orkumála að bregðast snöfurmannlega við.  Annars munu margir "sitja með skeggið í póstkassanum", eins og Norðmenn kalla sofandahátt og glópsku.

Núna er árlegur eldsneytisinnflutningur vegna landfarartækja um 260 kt.  Ofangreind orkuskipti munu draga úr þessari innflutningsþörf um 60 kt árið 2025 eða 23 %, sem jafngilda gjaldeyrissparnaði um 60 MUSD m.v. 55 USD/tu eða um miaISK 6,6.  Fyrir þetta þarf að fjárfesta í virkjunum fyrir upphæð, sem nemur um sjöföldum árlegum eldsneytissparnað, sem gefur góða arðsemi fjárfestingar til kynna, sem afskrifa má á allt að 40 árum. 

Þá má ekki gleyma, að þessi orkuskipti draga úr losun koltvíildis um allt 200 kt/ár og úr losun NOx eiturefna um u.þ.b. 1000 t/ár. 

Það eru til fleiri leiðir til að ná svipuðum árangri með hagkvæmum hætti.  Ein er skógrækt á um 40 kha lands.  Önnur er endurheimt á 10 kha votlendis (1,7 % þurrkaðs lands).  Sú þriðja er ekki sízt áhugaverð vegna arðsamrar nýbreytni í íslenzkum landbúnaði, sem skapa mundi fjölbreytilegan iðnað.  Þar er repjuræktun á 50-60 kha lands, sem gefur af sér allt að 60 kt repjuolíu og mararolíu á ári og allt að 120 kt af repjumjöli, sem íslenzku laxeldisstöðvarnar mundu væntanlega borga vel fyrir sem umhverfisvottaða afurð.    

Verkefnastjórnun hér og þar

Þann 31. október 2016 var með ljósasýningu utan á nýrri tónleikahöll á hafnarbakka í Hamborg við mynni Saxelfar myndað þýzka orðið "fertig" eða tilbúin til merkis um langþráð verklok.  Harpa þeirra Hamborgara heitir "Elbphilharmonie" eftir ánni Elbe, Saxelfi. 

Hamborgarar drógu andann léttar, því að lengi framan af verkefninu sá ekki til lands í þessu ofboðslega metnaðarfulla, nánast ævintýralega verkefni, sem hefur sett alls konar met.  Húsagerðarlistin setti ný verkfræðileg og framleiðsluleg viðmið, og úrlausnirnar urðu dýrari og tímafrekari en dæmi eru um á seinni tímum með tónleikahöll.  Verkefnisstjórnunarlega er hins vegar um hneyksli að ræða, þó að hljómburðurinn þyki framúrskarandi, því að raunkostnaður varð tífaldur áætlaður kostnaður, og verkefnið tók 7 árum lengri tíma en áformað var. Þetta er saga til næsta bæjar í Þýzkalandi.  

Árið 2003 hljóðaði kostnaðaráætlunin upp á MEUR 77, en verkefnið endaði í um MEUR 770 og hafði þá staðið yfir í meira en tvöfalt lengri tíma en áætlun stóð til.  Harpa kostaði um MEUR 250 og er minni að rúmtaki og ekki viðlíka verkfræðilegt undur og Elbphilharmonie, sem er hæsta bygging Hamborgar, og öll áheyrendasæti eru í innan við 30 m fjarlægð frá hljómsveit.  Það er undur. 

Menn hljóta að spyrja sig, hvernig það hafi gerzt, að verkefnið fór svo algerlega úr böndunum, og það er vert að velta vöngum yfir því í ljósi þess, að hægt er að beita alþekktri og þróaðri aðferðarfræði, kerfisbundinni verkefnastjórnun, á öll verkefni, og ráðlegast er að gera það, þegar um háar fjárhæðir er að tefla, tíminn er naumur og/eða flókin úrlausnarefni eru framundan. 

Fræði verkefnastjórnunar eru einmitt samin til að koma í veg fyrir verkefnastjórnunarlegt slys af því tagi, sem að ofan er nefnt.  Það skal taka fram, að ánægja ríkir nú í Hansaborginni Hamborg með nýju tónleikahöllina, enda er hún verkfræðilegt afrek og þegar orðin tákn borgarinnar.  Afrek eru hins vegar oft bæði dýr og tímafrek, og þar sem Hamborg er rík milljónaborg, verður fjárhagsbaggi íbúanna (eigendanna) minni en reyndin varð með Hörpu og eigendur hennar.  Die Elbphilharmonie er nú þegar orðið megintákn Hamborgarar, og hljómgæðin hafa komið öllum þægilega á óvart m.v. byggingarlagið, sem er mjög á hæðina og með sveigða fleti. 

Þann 18. febrúar 2017 rituðu 2 verkfræðingar um verkefnastjórnun almennt í Morgunblaðið og nefndu grein sína:

"Hvernig stjórnun - til að tryggja samkeppnisfærni íslenzks atvinnulífs ?"

Eins og fyrirsögn Helga Þórs Ingasonar og Sigurðar Ragnarssonar á grein þeirra ber með sér, á greinin brýnt erindi og varðar hagsmuni allra:

"Verkefnastjórnun er tæki til að koma breytingum í framkvæmd, og Íslendingar geta tryggt og eflt stöðu sína með eflingu verkefnastjórnunar á öllum stigum samfélagsins."

Ein undirgreina verkefnastjórnunar er reyndar breytingastjórnun, og hún er yfirleitt vanrækt í fyrirtækjum og stofnunum, t.d. þegar fyrirhugað er að skipta um búnað eða að setja upp viðbótarbúnað, eða skipulagsbreyting er á döfinni. Framkvæmd verkefnis getur verið vel heppnuð að öðru leyti en því, að mjög skorti á samráð við húsráðanda og starfsmenn á vinnustaðnum, þar sem breytingin fór fram.  Þá hefur breytingastjórnun mistekizt og hætt við, að innleiðing verði tímafrekari og dýrari en ella, sem gefur annars tæknilega vel heppnuðu verkefni slæman blæ í byrjun. 

"Áherzlan á verkefnastjórnun hefur um langa hríð verið áberandi í mörgum öflugum íslenzkum fyrirtækjum, sem starfa í kröfuhörðu, alþjóðlegu samkeppnisumhverfi. [Þetta á t.d. við um fyrirtæki, sem stofnsett eru hérlendis með beinum erlendum fjárfestingum, og er kerfisbundin verkefnastjórnun dæmi um þekkingu, sem berst hingað og þróast fyrir tilstilli erlendra fyrirtækja - innsk. BJo.] 

En verkefnastjórnun er ekki einungis stjórnunaraðferð fyrirtækja, sem skila virði til viðskiptavina í formi verkefna.  Hún er í raun mikilvægari sem tæki til að bæta árangur, draga úr sóun, bæta skilvirkni, auka nýtni, draga úr orkunotkun [á hverja framleidda einingu - innsk. BJo], innleiða nýja tækni, styrkja innviði og vinna markaði.  Þessi upptalning snýst einmitt um kjarna málsins, um þá hugmyndafræði, sem stjórnendur innleiða, um þá menningu, sem þeir byggja upp innan fyrirtækja sinna. Þeir verða að byggja upp menningu, sem styður við bætta samkeppnisfærni, og þar með getu fyrirtækja sinna til að standa sig betur en samkeppnin, þegar þau bjóða vörur sínar og þjónustu á markaði, hvort heldur sem hann er hér heima eða alþjóðlegur."

Verkefnastjórnun er með öðrum orðum lausnarmiðað verkfæri fyrir hvern sem er til að ná markmiðum sínum, og það er oft árangursríkt að brjóta stórt viðfangsefni upp í undirverkefni með sértækum markmiðum.  Einfalt dæmi um það, er deildaskipt fyrirtæki, sem nær heildarmarkmiði með því, að hver deild setji sér undirmarkmið og setji af stað sín verkefni til að ná þeim. Öll undirmarkmiðin eiga að styðja við heildarmarkmiðið. 

"Til að tryggja samkeppnisfærni íslenzks atvinnulífs dugar ekki að eiga dæmi um nokkur verkefnamiðuð fyrirtæki, sem standa sig vel á alþjóðamarkaði.  Sú menning, sem vísað var til hér á undan, þarf að vera ríkjandi menning í öllum fyrirtækjum og stofnunum.  Við kjósum að kalla þetta verkefnamenningu.  Í slíkri menningu er fyrir hendi getan til að sjá viðfangsefnin fyrir sér sem afmörkuð verkefni með skýr markmið og með upphaf og endi.  Þessi verkefni eru undirbúin, ef þau eru í samræmi við stefnu fyrirtækisins og í sátt við viðhorf helztu hagsmunaaðila."

Af nýrri sögu stórverkefnis frá Hamborg, sem minnzt var á í upphafi, sjáum við, að jafnvel í hinu tæknilega og verkefnalega þróaða og árangursríka samfélagi Þýzkalands er pottur brotinn í þessum efnum.  Það er vert að hafa í huga, að jafnvel þótt fylgt sé formlega stjórnkerfi verkefnastjórnunar, getur verkefni farið í handaskolum, ef hugur fylgir ekki máli hjá aðstandendum verkefnis eða þess er ekki gætt, að rétt fagþekking sé fyrir hendi innan verkefnisstjórnarinnar, eða verkefnisstjórinn gengur með böggum hildar til leiks. 

Líklega eru algengustu mistökin við verkefnastjórnun að kasta höndunum til undirbúningsins. Verkefni, sem eru rækilega undirbúin, eru sögð vera "front end loaded" á ensku eða framhlaðin.  Þar eru 3 undirbúningsáfangar og "hlið" í lok hvers, sem hagsmunaðilar opna eftir vandlega rýni á kynningu verkefnisstjórans, ef þeir samþykkja fjárveitingu til  næsta áfanga. 

Við fyrsta hliðið er hugmyndin kynnt rýnihópi hagsmunaaðila, veikleikar, styrkleikar, ógnanir og tækifæri, metnir ásamt kynningu á grófri kostnaðar- og tímaáætlun.  Við annað hliðið er fýsileikakönnun (e. feasibility study) kynnt ásamt áhættugreiningu og sundurliðaðri kostnaðaráætlun.  Við þriðja hliðið er framkvæmdaáætlun kynnt með nákvæmri kostnaðar- og tímaáætlun, sem reist er á takmarkaðri verkhönnun og viðræðum við verktaka. Ef rýninefndin opnar þetta 3. hlið, hefur þar með kynnt hönnun, kostnaðar- og tímaáætlun, verið samþykkt, og þar með er veitt fé til verkefnisins samkvæmt greiðsluflæði kostnaðaráætlunar.  Þar með getur hönnun til útboðs og gerð verklýsinga hafizt fyrir alvöru. 

Þegar áætlanir verkefnisstjórnar standast jafnilla og í tilviki Elbphilharmonie eða Hörpunnar, hefur undirbúningur verkefnisins örugglega ekki verið sannarlega framhlaðinn.  Það er enn of algengt að samþykkja verkefni á grundvelli ófullnægjandi gagna, þar sem hönnun er svo skammt á veg komin, að slembilukku þarf til að gera kostnaðaráætlun innan +/- 5,0 % skekkjumarka.  Almennileg kostnaðaráætlun verður aðeins gerð, ef forhönnun hefur verið gerð og skýr mynd fengizt af helztu verkþáttum. 

Mesta verkefnisáhættan er fyrir hendi, þar sem um brautryðjendaverk er að ræða.  Ef um hernaðarlegt verkefni er að ræða, gefa menn sér iðulega ekki tíma til vandaðs undirbúnings, heldur eru reikningar greiddir á þeim hraða, sem þeir streyma inn.  Um borgaraleg verkefni gildir hins vegar reglan að hanna fyrst og framkvæma svo, þó að misbrestur verði á að fylgja henni, og þá fer kostnaðurinn nánast alltaf úr böndunum.   

Sum verkefni eru óneitanlega þannig vaxin, að óvænt vandamál er ekki unnt að forðast án mjög kostnaðarsamra rannsókna, sem menn þá eðlilega veigra sér við, láta þá slag standa og hefja verkefnið. Þetta kann t.d. að eiga við um Vaðlaheiðarverkefnið, þótt blekbóndi hafi ekki kannað það sérstaklega.  Óvíst er, að meiri tilraunaboranir hefðu skilað upplýsingum, sem leitt hefðu til annarrar staðsetningar ganganna, og nú munu þau fyrirsjáanlega verða a.m.k. miaISK 3,2 eða  30 % dýrari en kostnaðaráætlun hljóðaði upp á, og tafir af völdum vatnsagans, heits og kalds, nema tveimur árum. 

Afleiðingin af ófyrirséðum vandamálum við framkvæmd þessa verkefnis ætti að verða, að dýrara verði að fara um göngin en áformað var. Ökumenn hafa í þessu tilviki val um aðra leið, Víkurskarð, nema það sé ófært.  Verður í sambandi við gjaldtökuna að benda á, að slit vega fylgir öxulþunga í 4. veldi.  Þetta þýðir, að stór bíll með tífaldan öxulþunga á við lítinn bíl, slítur vegi 10 þúsund sinnum meira en sá litli í hvert sinn, og það ætti að endurspeglast að meira leyti en nú tíðkast í gjaldtöku af umferð og opinberum gjöldum af farartækjum.   

 

 

Orkuöflun og -flutningar

"Þegar kyndugur kemur til kæns, hefur kænn ekki við", segir máltækið.  Kyndug frásögn birtist í Morgunblaðinu, 7. febrúar 2017, skrifuð af Þorsteini Ásgrímssyni undir fyrirsögninni:

"Aðgerða þörf í orkumálum",

um skýrslu erlendra sérfræðinga fyrir Orkustofnun, Landsvirkjun og Landsnet.  Af frásögninni að dæma spannar skýrslan aðallega "selvfölgeligheder", einföld, vel þekkt sannindi, og meira eða minna hæpnar niðurstöður höfundanna.  Frásögnin hófst þannig:

"Haldi almennur vöxtur í raforkunotkun áfram hér á landi á næstu árum án þess, að fjárfest verði í frekari orkuframleiðslu, munu Íslendingar standa frammi fyrir mögulegum vanda varðandi orkuöryggi á komandi árum.  Þetta kemur fram í skýrslu, sem unnin var af sérfræðingum frá háskólastofnununum MIT í Bandaríkjunum og IIT Comillas á Spáni um orkuöryggi fyrir Orkustofnun, Landsvirkjun og Landsnet."

Það lýsir ótrúlegu ráðleysi og vandræðagangi á raforkumálasviðinu hérlendis, að talin skuli vera þörf á því að semja sennilega rándýra skýrslu í útlöndum um framboð og eftirspurn raforku á Íslandi.  Það blasir við, að vegna rafvæðingar samgöngutækja á landi einvörðungu muni almenn raforkunotkun á Íslandi vaxa um 40 % á næstu 20 árum, og er þá ótalin rafvæðing skipaflotans og flugflotans á árunum 2030-2050.  Þessu til viðbótar blasir við í nánustu framtíð álagsaukning upp á 525 MW vegna rafvæðingar framleiðsluferla og nýrra verksmiðja til kísilframleiðslu. Þetta nýja álag, 525 MW, jafngildir fjórðungsaukningu núverandi vetrarálags.  Á móti þessu virðast aðeins vera á döfinni virkjanir að aflgetu 480 MW (Þeistareykir, Búrfell 2, Tungufljót, Reykjanes, Hvammsvirkjun, Bjarnarflag, Krafla 2, Blönduveita), svo að staðan er óbjörguleg. Þessar viðbætur fela í sér nánast enga aukningu miðlunargetu sunnan heiða. Um það er hægt að vera skýrsluhöfundunum sammála, að orkuskortur blasir við, en dugir ekki heilbrigð skynsemi til að segja mönnum það.  Ef heilbrigð skynsemi hefur ekki hrifið, þá gerir útlend skýrsla það varla heldur. 

Ætlar Landsvirkjun kannski að halda uppteknum hætti og fæla menn frá rafvæðingu, eins og hún hefur hagað sér gagnvart fiskimjölsverksmiðjunum með þreföldun raforkuverðsins ?  

Eigandinn verður að grípa í taumana, þegar viðhaldið er orkuskorti með litlu framboði til þess að spenna upp verðið á ótryggðu rafmagni.  Þessi bolabrögð ná engri átt.  

Ritstjórn Morgunblaðsins hefur áhyggjur af varasamri og viðkvæmri stöðu raforkumálanna, og það er góðra gjalda vert, en áhyggjurnar þurfa að ná til æðstu stjórnar ríkisins og krystallast í raunhæfum viðbrögðum.  Forystugrein Morgunblaðsins,

"Orkuöryggi er forgangsmál",

þann 10. febrúar 2017, endar þannig:

"Sjálfsagt er orðið að leggja ríka áherzlu á að bæta bæði flutningskerfi og framleiðslu orku hér á landi.  Það felur óhjákvæmilega í sér, að leggja þarf línur og byggja virkjanir.  Slíkt þarf að gera, svo að vel fari í umhverfinu, en orkuöryggið verður að vera forgangsmál."

Allt er þetta satt og rétt, og blekbóndi getur auk þess fullyrt, að það er tæknilega mögulegt og fjárhagslega viðráðanlegt að sameina þetta tvennt, þ.e. að sjá öllum landslýð fyrir nægri orku af beztu gæðum án stórkarlalegra inngripa í ásýnd landsins á viðkvæmum stöðum.  Vilji og pólitísk forysta er allt, sem þarf.

Eitt af vandamálunum er, að það er enginn ábyrgur að lögum gagnvart því, að hér verði ekki afl- og orkuskortur.  Það væri engin goðgá að fela stærsta leikaranum á sviðinu, Landsvirkjun, þetta hlutverk með lagasetningu, um leið og fyrirtækinu væri mörkuð eigendastefna, en hana vantar sárlega núna, enda örlar á vindhanahegðun í æðstu stjórn fyrirtækisins.

"Ignacio J. Perez-Arriaga, prófessor við MIT, kynnti skýrsluna og sagði vandamálið hér á landi vera rafmagnskerfi, sem er einangrað og geti þar af leiðandi lent í vandræðum, ef upp koma vandamál við orkuframleiðslu, t.d. ef vetur er hlýr og lítið um vatn til að fylla miðlunarlón.  Sagði hann einnig flutningskerfið hér ekki vera nægilega gott, þar sem stífla gæti myndazt á milli vestur- og austurhlutans." 

Blekbóndi er helzt á því, að téður prófessor við MIT í Boston taki hér rangan pól í hæðina.  Með auknum hlýindum á Norður-Atlantshafi búast flestir við aukinni úrkomu á eyjunum þar.  Ef frá er talin veiking Golfstraumsins, virka loftslagsbreytingarnar til aukinnar vinnslugetu raforku í vatnsaflsvirkjunum og fremur minna álags en hitt vegna hlýinda, þegar lónsstaðan er lægst. 

Öllum var ljóst fyrir útkomu þessarar skýrslu, að Akkilesarhæll íslenzka raforkukerfisins er flutningskerfi Landsnets.  Fyrirtækið kemst hvorki lönd né strönd með nauðsynlegar framkvæmdir sínar, af því að skilningsleysi er of útbreitt í þjóðfélaginu á mikilvægi þeirra og gríðarlegum þjóðhagslegum kostnaði af því, að Byggðalínan skuli vera fulllestuð árum saman og geti þannig ekki flutt afl að viðbótar álagi.   Fyrirtækið ber þó vafalaust sína sök á því framkvæmdaleysi, sem leitt hefur til stórtjóns í samfélaginu.  Kannski hefur það ekki verið í stakkinn búið stjórnkerfislega og fjárhagslega til að leysa málin.  Því verður að breyta strax, enda fer hættan á hagsmunaárekstrum vegna óeðlilegs eignarhalds Landsnets ekkert á milli mála.

 Ef ætti hins vegar að tengja rafkerfið við útlönd, mundi það þýða gríðarlegar línubyggingar frá virkjunum og niður að landtökustað sæstrengs eða sæstrengja. Að koma í veg fyrir orkuskort á Íslandi með því að leggja sæstreng til Skotlands er "overkilling", sem líkja má við að skjóta gæs með eldflaug. Slíkt er algert óráð, og er betur látið ógert. Ef erfitt er að fá leyfi til að styrkja núverandi stofnkerfi fyrir innanlandsnotkun, þá mun nú seint sækjast að fá leyfi fyrir línulögnum þvers og kruss að landtökustað sæstrengs.  Um hann er algerlega tómt mál að tala.  Því fyrr sem stjórnvöld átta sig á því, þeim mun betra. 

Hvað er til ráða með Landsnet ?  Fyrirtækið er á milli steins og sleggju og eiginlega á milli vita, því að það er í eigu 4 stærstu raforkufyrirtækja landsins, Landsvirkjunar (64,7 %), RARIK (22,5 %), OR (6,8 %) og OV (6,0 %), en "stjórn Landsnets skal vera sjálfstæð gagnvart öðrum fyrirtækjum, sem stunda vinnslu, dreifingu eða sölu raforku".  Þessi tvískinnungur hefur verið við lýði frá stofnun fyrirtækisins árið 2005, og gæti hafa staðið því fyrir þrifum. Mál er að linni, enda aldrei ætlað að vara til frambúðar. 

Landsnet starfar samkvæmt sérleyfi á markaði, þar sem engin samkeppni er leyfð.  Við slíkar aðstæður er eðlilegast, að ríkissjóður yfirtaki eignarhaldið hið fyrsta á fyrirtækinu með samningum við gömlu eigendurna um afsal eigna og fjármögnun kaupanna á 10 árum með arðgreiðslum frá orkufyrirtækjum, sem það á eða á hlut í. 

Það þarf að efla fjárhag Landsnets samhliða þessu og veita því jafnframt svigrúm til skuldabréfaútgáfu og lántöku, svo að hægt verði að auka fjárfestingar verulega og borga þær niður á löngum tíma í stað gegndarlausra hækkana á gjaldskrá, eins og verið hafa, sem eiga ekki úr þessu að verða umfram byggingarvísitölu, til almennings.

Með þessum hætti fær fyrirtækið fjárhagslegt svigrúm til að semja við heimamenn um raunhæfar lausnir á flutningaleiðum raforku, sem nú eru meira og minna strandaðar.  Það verður ekki hægt að leysa flutningsvandamálin án meira af jarðstrengjum á 132 kV og 220 kV en verið hafa á döfinni, og slíkt kostar meira fé í bráð, en afhendingaröryggi gæti vaxið í kjölfarið og viðhaldskostnaður minnkað. 

Byggðalínan verður að fara  víða í jörðu í byggð, og tæknilega og fjárhagslega verður hægt að koma á nauðsynlegri tengingu á milli Norður- og Suðurlands með jafnstraumsstreng "undir" hálendið á næsta áratugi.  Leysa má fyrst úr bráðum vanda Eyjafjarðar og Norð-Austurlands með meiri orkuvinnslu í Þingeyjarsýslum og flutningi orku þaðan í vestur, norður og austur með nýjum loftlínum og jarðstrengjum.  Þar með verður létt á flutningsþörf eftir Byggðalínu frá Vesturlandi til Norðurlands. Vestfirðir með hratt vaxandi laxeldi og íbúafjölgun þarfnast hringtengingar innan 5 ára á 132 kV.  

Ennfremur er haft eftir prófessor Perez-Arriaga: 

""En með vaxandi eftirspurn þurfið þið að framleiða meira rafmagn", segir hann og vísar þar til lítilla og meðalstórra notenda.  [Þetta er eins víst og 2x2=4 og mikils vert að fá staðfestingu á því eða hitt þó-innsk. BJo]  "Vandamálið með uppbygginguna hér er að hans sögn, að það vantar oft frumkvæðið, auk þess sem engin opinber orkustefna er til um, hvert stefna skuli í þessum efnum, þ.e. hvort auka eigi framleiðslu og þá hversu mikið, og hvernig orkuvinnsla eigi að vera í forgangi.""

Þetta er hárrétt athugað hjá skýrsluhöfundum og má þá segja, að glöggt sé gests augað.  Orkustofnun veitir virkjanaleyfi, en ræður ekki tímasetningu virkjunar.  Hún ætti að fá slíka þvingunarheimild gagnvart Landsvirkjun, ef stefnir í óefni með orku- eða afljafnvægið.  Orkustefnu ríkisins er brýnt að móta nú á kjörtímabilinu að beztu manna yfirsýn og í kjölfarið, einnig á kjörtímabilinu, eigendastefnu ríkisins fyrir Landsvirkjun, svo að þeir gríðarlegu fjármunir ríkisins, sem þar eru bundnir, nýtist á þjóðhagslega hagkvæmastan hátt. Er það með sæstrengsdaðri og vindmyllulundum ? 

Það er tvennt af því, sem þarf að leiða til lykta með ofangreindri vinnu.  Þegar orkustefna landsins verður mótuð, er brýnt að taka Verkefnastjórn Rammaáætlunar til endurskoðunar, svo að meira faglegt jafnvægi verði í mati á röðun virkjanakosta.  Orkustofnun gæti hæglega yfirtekið þessa vinnu. 

Prófessor Perez-Arriaga skriplar á skötunni í lok frásagnarinnar:

"Perez-Arriaga segir, að miðað við stöðuna í dag og áætlaða þróun í raforkunotkun ættu Íslendingar að geta stundað "business as usual" áfram til 2020 og að ekki sé hætta á skertu orkuöryggi, nema í algerum undantekningartilvikum, t.d. ef komi mjög hlýir vetur eða þurrir og ef ekki næst að safna nægjanlegu miklu í miðlunarlónin yfir sumartímann."

Þetta er mjög vafasöm framsetning á stöðu raforkuafhendingar og jafnvægis á milli framboðs og eftirspurnar til 2020.  Í fyrsta lagi fara ekki saman hlýir vetur og vatnsskortur, eins og áður er bent á, í öðru lagi er atvinnulífið á öllu norðanverðu landinu nú þegar svelt af völdum flutningsfyrirtækisins og Landsvirkjunar (allt of dýr ótryggð orka) og í þriðja lagi verður afljafnvægið í járnum á veturna eftir að Thorsil kemur inn með fyrri áfanga sinn, 87 MW, þangað til næsta heilsársvirkjun á eftir Þeistareykjum kemst í gagnið. (Búrfell 2 er bara sumarvirkjun.) 

Nýr iðnaðarráðherra og þar með orkuráðherra þarf að láta hendur standa fram úr ermum og brjóta blað að hálfu ríkisvaldsins í málaflokki, þar sem ríkið er beinn gerandi og örlagavaldur um mikla hagsmuni.   

 

 

Í leit að loðnu

Það er loðnubrestur í ár, og enginn veit af hverju.  Það er þó varla ofveiði um að kenna, og aflamarkið núna, 299 kt, aðeins rúmlega 20 % af því, sem ætla má, að hnúfubakurinn éti, en það gæti verið allt að 1,5 Mt/ár.

Það er of lítil þekking hjá Hafrannsóknarstofnun á þessari mikilvægu tegund okkar Íslendinga, loðnunni, og sú þekking fæst aðeins með rannsóknum. Farnar hafa verið 3 ferðir, og við hverja nýja ferð hækkar aflamarkið. Þekkingarskorturinn kemur berlega fram í ráðgjöfinni.  Reglan er sú, að skilja á eftir 150 kt af kynþroska loðnu í sjónum með 95 % öryggismörkum.  Það eru hins vegar 516 kt skilin eftir, sem eru 3,44 sinnum óskgildið.   Það bendir til stórs staðalfráviks og mikillar óvissu mælinganna.  Aðeins með frekari rannsóknum er unnt að minnka mælingaróvissuna og gera sér vonir um hærra aflamark.

 Rannsóknir kosta skildinginn, því að senda þarf hafrannsóknarskip á miðin.  Slík loðnuleitarferð hafrannsóknarskips kostar um MISK 40, og var ekki við það komandi hjá sjávarútvegsráðherra að útvega Hafrannsóknarstofnun nauðsynlegt fjármagn til að senda rannsóknarskip á miðin.  Lýsir það skilningi á stöðunni og trausti á vísindalegri þekkingu hjá ráðherranum ?  Nei, þvert á móti. Hún vildi heldur sitja með hendur í skauti og láta sitja við 12 kt aflaúthlutun loðnu til Íslendinga.

Dómgreind útgerðanna var betri, og gripu þær til þess ráðs að fjármagna 3. loðnuleitarleiðangurinn á þessu fiskveiðiári, 2016/2017, sjálfar.  Þann 14. febrúar 2017 kom í ljós, að þrátt fyrir varfærna aflareglu, þar sem aðeins er leyft að veiða 37 % af 815 kt af mældri kynþroska loðnu, ráðlagði Hafrannsóknarstofnun 242 kt aukningu aflamarks upp í 299 kt. 

Aflahlutdeild Íslands eykst við þetta úr 12 kt í 208 kt (12+196), sem er meira en 17 földun.  Loðnuvertíðinni er þar með bjargað í hendur Íslendinga, og það er útgerðunum að þakka, en ekki ríkisvaldinu, eins og fiskveiðistjórnunarkerfið þó gerir ráð fyrir og er grundvöllur veiðigjaldsins.    Ríkisvaldið brást, og hlutur sjávarútvegsráðherrans er óskaplega rýr, vegna þess að söluandvirði þess, sem hafðist upp úr krafsinu, ef allt næst, er tæplega miaISK 20, sem er 500_faldur rannsóknarkostnaðurinn.

  Í ljósi þess, að í hlut ríkissjóðs falla um 40 % af andvirðinu, eins og rakið er hér að neðan, veldur það gríðarlegum vonbrigðum, hversu hörmulega lélegan vörð ráðherrann stendur um hagsmuni ríkissjóðs.   

Rannsóknarkostnaðurinn er í þessu tilviki um 0,2 % af tekjuaukningunni, og tekjuaukningin verður reyndar enn meiri, ef hin erlendu skip, sem veiða mega 19 % aukningarinnar, munu leggja upp hérlendis að einhverju leyti. 

Sjávarútvegsráðherra, sem horft hefur aðgerðarlaus upp á miaISK 100 tap þjóðarbúsins af völdum sjómannaverkfalls, ætti að íhuga vandlega að með Hafrannsóknarstofnun að loknu verkfalli, hvort frekari rannsónir séu líklegar til að skila enn meiri aukningu, og fjármögnun Hafrannsóknarstofnunar til lengdar þarf að endurskoða strax.  Eðlilegast er, að andvirði veiðigjaldanna renni í sjávarútvegssjóð, sem m.a. styðji fjárhagslega við Hafrannsóknarstofnun, svo að annar eins vandræðagangur og undanfarið með fjármögnun rannsókna sjáist ekki aftur.  

  Með slíkum rannsóknarleiðangri á þessum árstíma mundu vafalaust fást mikilsverðar upplýsingar um hitastig, átu, torfudreifingu,fisk við ísrönd o.s.frv., þótt ekki finnist meiri loðna.  Verði hægt að minnka óvissu stofnmælingar loðnu, mundi reyndar ríkissjóður fá mest allra aðila í sinn hlut. Tekjuskiptingin verður nokkurn veginn þannig samkvæmt Hagstofu:

1. Rekstrarkostnaður nemur um 42 %, og rennur sennilega tæpur helmingur af honum til ríkisins á formi skatts af launum af veittri þjónustu og sem virðisaukaskattur, þ.e.a.s 20 % af heild.
2. Launatekjur 18 % og lífeyrisgreiðslur 4 % nema um 22 % eftir skatta, og þá á ríkið eftir að innheimta tekjuskatt við útgreiðslu lífeyris. Skattspor fyrirtækjanna nemur um 21 %, þar af til sveitarfélaganna 4 %, og ríkissjóðs 17 % af heild. 
3. Framlegð af þessu aflamarki er um 10 % og fer í afborganir og fjármagnskostnað, um 5 %, og arðgreiðslur til hluthafa. 
4. Ríkissjóður fær líklega í sinn hlut tæplega 40 % af andvirði aflamarksaukningar á loðnu. Það er ekki gott stjórnvald, sem situr með hendur í skauti og aðhefst ekkert, þegar tækifærin kunna að vera innan seilingar, og fleygir frá sér endurskoðunarrétti sínum á skiptireglu takmarkaðra loðnuheimilda.  Ef lausn sjómannaverkfallsins tengist "egói" sjávarútvegsráðherrans, þá er virkilega illa komið vorum hlut.

Um slæma stöðu Íslendinga á loðnumörkuðunum núna segir Sigurgeir Brynjar Kristgeirsson í Fiskifréttum 2. febrúar 2017, "Loðnubrestur í skugga Eurovision":

"Loðna og loðnuveiðar varða ekki einungis hagsmuni samfélagsins, sjávarútvegsins og starfsfólks í sjávarútvegi til skamms tíma, heldur framtíðarhagsmuni á afurðamörkuðum til langs tíma. 

Nú ríkir mikill skortur á frosinni loðnuhrygnu og loðnuhrognum á mörkuðum um allan heim.  Loðnubrestur í ár og hugsanlegur loðnubrestur á næsta ári eyðileggur einfaldlega markaði, þar sem Íslendingar eiga um helmingshlutdeild í frosinni loðnu og nær alla markaðshlutdeild í loðnuhrognum. 

Fari allt þetta forgörðum, verður tjón þjóðarinnar talið í tugum milljarða króna, líkast til það svari til þess, sem kostar að reisa eitt stykki nýjan Landsspítala.  Munar um minna, eða hvað ?"

Í þessu ljósi verður ljóst, hversu arfaslök frammistaða það er hjá sjávarútvegsráðherra að úthluta megninu af upphafsaflamarki loðnunnar, 57 kt, til annarra þjóða, sem við eigum í samkeppni við á mörkuðunum.  Veldur ráðherrann embættinu ?  Um það eru réttmætar efasemdir, og meiri efasemdir hafa vart verið um hæfileika ráðherra síðan á dögum vinstri stjórnar Kötu & Co., sem gerði verstu samninga sögunnar við útlendinga. 

Eftir loðnuleitarleiðangur nr 3 var aflamark loðnu aukið um 242 kt, og af því fá Íslendingar samkvæmt skiptireglunni 196 kt, og ef aflamarkið næst, verður afli íslenzkra skipa um 208 kt eða um 70 % af heildaraflamarkinu.  Íslendingar munu þó markaðssetja meira af loðnu, ef allt gengur upp, vegna erlendra skipa, sem leggja upp hérlendis.

 

Ráðherra og loðnan

Íslenzkir framleiðendur loðnuafurða hafa átt stóra markaðshlutdeild á loðnumörkuðum, enda hafa íslenzkar útgerðir lengi veitt meira af loðnu en útgerðir annars staðar. Þar af leiðandi eru hagsmunir Íslendinga meiri en annarra þjóða við Norður-Atlantshaf á loðnumörkuðum, og þar með ábyrgð gagnvart viðskiptavinum.

 Nú er svo komið, að íslenzki sjávarútvegsráðherrann hefur fært Norðmönnum frumkvæði á þessu sviði og virðist ekkert frumkvæði ætla sjálf að sýna, þegar miklir hagsmunir landsins eru í húfi.  Það er alvarlegur sofandaháttur að hafa ekki krafizt endurskoðunar á skiptisamningum við Norðmenn um loðnu í landhelgi Íslands og þorsk í Hvítahafinu, þegar gildandi samningar skyndilega veita Norðmönnum yfirburðastöðu á loðnumörkuðunum.  Vegna loðnubrests eru forsendur þessara samninga fallnar, en ráðherrann virðist skorta dug til að reisa burst gagnvart frændum okkar, sem eru harðdrægir sem kunnugt er.  Það verður stundum að berja í borðið til að standa á rétti sínum. Hverra hagsmunum er hún eiginlega að þjóna í sínu háa embætti ?

Það hefur ekki farið ýkja hátt, að í lok janúar 2017 úthlutaði sjávarútvegsráðherra Norðmönnum bróðurpartinum, 70 %, af því litla aflamarki, sem Hafrannsóknarstofnun ráðlagði í fyrstu atrennu á þessu ári, 57 kt, og í hlut Íslendinga koma aðeins 21 % af 81 %, sem er okkar skiptahlutfall í samningum um deilistofna.  Er þessi ráðherra ekki í vinnu hjá okkur ?

  Málið er, að þessi samningur við Norðmenn um 31 kt til þeirra á grundvelli "Smugusamningsins" er meingallaður, því að enginn varnagli er í honum um minni loðnuheimildir til handa Norðmönnum í loðnubresti.  Ráðherrann skilur ekki, að nú eru uppi aðstæður, sem útheimta, að hún stigi á neyðarhemlana, eða hún hreinlega nennir því ekki, en skrifar heldur undir einhverja bölvaða vitleysu í ráðuneytinu, sem að henni er rétt, og vill helzt reka "business as usual"  í stað þess að brjóta blað. Situr illa forritaður róbóti í ráðherrastóli ?

Stefán Friðriksson, forstjóri Ísfélags Vestmannaeyja, sagði eftirfarandi í viðtali við Guðjón Einarsson á Fiskifréttum 2. febrúar 2017:

"Þorskkvóti Íslendinga í Barentshafi minnkar og stækkar í samræmi við ástand þorskstofnsins þar.  Þegar loðnustofninn við Ísland er stór, eru ákvæði Smugusamningsins kannski í lagi, en þegar illa árar í loðnunni, eins og núna, hljóta allir að sjá, að það er ekki eðlilegt, að svona stór hluti af loðnukvóta Íslendinga fari í að borga Norðmönnum veiðiheimildir í Barentshafi.  Enginn, sem er með veiðiréttindi í loðnu, sér vitglóru í því, að svona stór hluti af þeim sé notaður í milliríkjasamningi um tegundir, sem þeir hafa enga aðkomu að.  Það er augljóslega vitlaust gefið."

Sjávarútvegsráðherra er algerlega úti að aka í þessum málum.  Ef hún stæði í ístaðinu, hefði hún sagt við sinn norska starfsbróður, að gagnkvæmniregla yrði að gilda í skiptum á veiðiréttindum í íslenzkri lögsögu og í Hvítahafinu, sem þýðir t.d., að Norðmenn geta ekki fengið meira en sín umsömdu 8 % af aflamarki loðnu, á meðan það er undir 100 kt.  Við aflamark 100 kt fái þeir 10 kt + 8 %, og við 200 kt aflamark loðnu í íslenzkri lögsögu fái þeir sín 31 kt + 8 % gegn umsömdum réttindum Íslendinga í Hvítahafinu.  Hvaða erindi á Þorgerður Katrín í embætti sjávarútvegsráðherra, ef það er ekkert bein í nefinu á henni ?  Nú vill svo vel til, að í dag, 14. febrúar 2017, var aflamarkið hækkað í 299 kt, og verður þá heildarhlutur Íslendinga 208 kt.

Núgildandi skiptiregla á loðnu í íslenzkri lögsögu á milli strandríkja er þessi (tonnafjöldi í sviga m.v. 57 kt (k=1000) aflamark: 

• Ísland fær 81 % (46,17 kt)
• Grænland fær 11 % (6,27 kt)
• Noregur fær 8 % (4,56 kt)

Nú láta Íslendingar frá sér 31,165 kt til Norðmanna og verða að taka því, ef Norðmenn girða fyrir þorskveiðar Íslendinga í Hvítahafi, fái þeir þetta ekki, enda hafa þorskveiðar braggast hér við land, síðan "Smugusamningurinn" var gerður. 

Það er meira virði að hindra Norðmenn í að yfirtaka loðnumarkaðinn.  Norðmenn eru með tangarsókn inn á hann, því að þeir hafa gert samning við ESB um vænan skerf af aflahlutdeild Grænlendinga.  Þannig næstum tífalda Norðmenn skerf sinn af loðnu í íslenzku lögsögunni og standa nú með pálmann í höndunum og um 40 kt, og Íslendingar fá aðeins 21 % í stað 81 % eftir að hafa afhent Færeyingum 2,85 kt.  Það er grátlegt að horfa upp á sjávarútvegsráðherra kissa á vöndinn, og hún virðist ekki einu sinni skilja, að um vönd er að ræða.