Makríllinn er messu virði

Furðumikil átök tengjast makrílnum, enda er hann flökkustofn, sem er að vinna sér nýjar lendur í hlýsævi hér norður frá. Þjóðir á borð við Íra og Skota horfa langeygir á eftir honum hingað norður. Hann lét þó standa á sér í sumar, enda hlýnaði sjórinn seint að þessu sinni. Allt lífríki sjávar er óvissu undirorpið, og þekking á því af of skornum skammti miðað við hagsmunina. Nú hafa Rússar aukið við nýtingaróvissu þessarar nýju tegundar í lögsögu Íslands með hótun um innflutningsbann á makríl frá Íslandi.  Það yrði vissulega tilfinnanlegt og visst stílbrot í viðskiptasögu Rússlands og Íslands.

Vinstri stjórnin 2009-2013 heyktist á að kvótasetja makrílinn, eins og henni þó bar samkvæmt lögum, eins og Umboðsmaður Alþingis að eigin frumkvæði hefur bent á.

Sjávarútvegsráðherra núverandi ríkisstjórnar olli miklum úlfaþyt með framlagningu frumvarps um kvótasetningu makríls í stað þess að styðjast við gildandi lög um fiskveiðistjórnun og gefa út reglugerð um varanlegar aflahlutdeildir makríls á grundvelli veiðireynslu áranna 2012-2014. Verður ekki séð, að frágangssök sé í því sambandi, þó að samningur um aflahlutdeild Íslands hafi ekki enn náðst.

Aðferðarfræði ráðherrans varð loddurum tilefni til að fiska í gruggugu vatni og halda því tilefnislaust fram, að "grundvallarbreyting verði á úthlutun veiðiheimilda í makríl, þar sem ekkert ákvæði er í frumvarpinu um þjóðareign kvótans né heldur um það,að úthlutunin myndi ekki eignarrétt eða óafturkallanlegt forræði einstakra aðila yfir veiðiheimildum.   

Þar með festi frumvarpið í sessi, að útgerðarmenn þurfi ekki að greiða eðlilegt leigugjald til þjóðarinnar fyrir afnot af sameigninni sem og, að fordæmi myndist í þá veru að úthluta aflaheimildum til lengri tíma en eins árs, eins og nú er raunin." 

Í gæsalöppunum á undan greinaskilunum hér að ofan er verið að mála skrattann á vegginn, vegna þess að í makrílfrumvarpinu var vísað til gildandi laga um fiskveiðistjórnunina, svo að ráðherrann ætlaði alls ekki út á nýjar brautir, hvað eignarhald kvótans áhrærir. Það er ímyndun Jóns Steinssonar, hagfræðings, eða vísvitandi rangtúlkun hans til að efna til múgæsingar. Þessi hagfræðingur leggur sig hvað eftir annað í framkróka við að blása í glæður tortryggni og vantrausts með vænisýki sinni.  

Eins og fram kemur í gæsalöppunum á eftir greinaskilunum, þá virðist Jón Steinsson haldinn ranghugmyndum um eignarhald fisksins í sjónum.  Óveiddan fisk á enginn, af því að miðin eru almenningur, og svo hefur verið frá öndverðu.  Til að verja stofnana og til að hámarka afraksturinn hefur ríkið hins vegar með réttu tekið sér vald til að stjórna veiðunum.  Það er gert á grundvelli umdeilanlegrar aflareglu og úthlutun ótímabundinna aflahlutdeilda á grundvelli þriggja ára veiðireynslu.  Við þetta myndast nýtingarréttur, sem er eitt form eignarréttar og er veðsetjanlegur og framseljanlegur. Þetta er með öðrum orðum markaðsdrifið stjórnkerfi fiskveiða, sem hefur hámarkað skilvirkni útgerðanna á heimsvísu.  Það, sem er gott fyrir útgerðina, er gott fyrir landið allt, því að útgerðin myndar ekki lokað hagkerfi, heldur nýtir sér þjónustu fjölmargra og greiðir sína skatta, eins og aðrir, og meira til (veiðigjöldin).  Það er eintóm óskhyggja Jóns Steinssonar o.fl., að ríkið eigi óveiddan fisk í sjónum og geti þess vegna ráðstafað honum að eigin vild.

Varðandi makrílinn ætlaði ráðherrann hins vegar illu heilli að hafa nýtingarréttinn takmarkaðan til 6 ára, en Jón vill hafa hann til eins árs og helzt bjóða veiðiréttindin upp á markaði árlega. 

Þetta er alveg arfaslök hagfræði, því að hvaða fjárfestir vill festa fé í skipi, búnaði og mannskap til eins árs, hafandi enga vissu um, hvort hann fái nokkuð að veiða að ári ? Hér vantar hvatann til athafna, og eignarrétturinn er fótum troðinn.  Kenningin fellur þess vegna vinstri mönnum í gerð, en það er ekki heil brú í henni fremur en í sameignarstefnu Karls Marx.

Aðgerðin er ólögleg, því að það getur enginn boðið upp það, sem hann á ekki, og ríkið á ekki óveiddan fisk í sjó, eins og Jón Steinsson, hagfræðingur, gefur sér og reisir falskenningu sína á. Hann er þess vegna eins konar falsspámaður, sem nokkrir hafa þó tekið trú á.

Það hefur myndazt mikill múgæsingur um grundvallarmisskilning Jóns á eðli fiskveiðistjórnunarkerfisins, og hann leiddi til undirskriftasöfnunar, þar sem skorað var á forseta lýðveldisins að synja öllum lögum staðfestingar, þar sem kveðið væri á um lengri úthlutun aflahlutdeildar en til eins árs. 

Með þessu er verið að heimta, að framvegis verði útgerðarmönnum mismunað alveg herfilega, því að þeir sem munu gera út á nýjar tegundir, fá þá aðeins úthlutað til eins árs, en hinir hafa ótímatakmarkaða úthlutun.  Þetta væri skýlaust brot á atvinnuréttindum og þess vegna Stjórnarskrárbrot.  Forseti lýðveldisins mun áreiðanlega sjá þessa alvarlegu meinbugi ásamt hinu hagfræðilega glapræði, sem í þessu felst, og haga staðfestingu slíkra laga samkvæmt því.

Um hið hagfræðilega glapræði hefur hinn kunni prófessor í hagfræði, Ragnar Árnason, þessi orð:

"Að mínu mati ber að úthluta aflaheimildum í makríl varanlega - annað er í raun lögbrot."

Það verður í raun og veru ekki séð, hvers vegna ríkið ætti að hafa úthlutun tímabundna, þegar horft er til hinna hagfræðilegu kosta ótímabundinnar úthlutunar og jafnræðis útgerðarmanna og sjómanna við aðrar atvinnugreinar. Hvers vegna að fórna meiri hagsmunum fyrir minni ?

Í helgarblaði DV 25.-29. júní 2015 undir fyrirsögninni: 

" Þessi arður mun sjálfvirkt dreifast um allt hagkerfið",

segir Ragnar um hugmyndir Jóns Steinssonar um uppboð aflaheimilda:

"Ég skil eiginlega ekkert í Jóni að halda þessu fram.  Það er óumdeilt á meðal hagfræðinga, að aflamarkskerfi sé efnahagslega hagkvæmt.  Það er ríkjandi kerfi hjá vestrænum þjóðum og fleirum.  25 % af heildaraflanum á heimsvísu eru veidd innan þess kerfis, og þróun er í þá átt, að það hlutfall vaxi.  Kerfið gefur af sér góða efnahagslega reynslu, og það sem er ekki síður mikilvægt er, að það viðheldur og styrkir fiskistofna", segir Ragnar og bendir á, að erfitt sé að reka útgerð, ef óvissa er fyrir hendi, hver kvótinn verður. Því sé það hans skoðun, að úthluta beri aflaheimildum til eins langs tíma og hægt er.

Fjárfestingar í greininni eru til langs tíma; sá sem fjárfestir í skipi gerir það til 30 ára eða meira og í fiskvinnslu, svo að ekki sé minnzt á, að markaðsþróun er fjárfesting til enn lengri tíma.  Það að ætlast til þess, að sjávarútvegsfyrirtæki séu í sífelldri óvissu um aflarétt, er eins og að reyna að reka áliðnað, þar sem álfyrirtækin hafa aðeins framleiðslurétt til árs eða fárra ára í senn."

Ekkert álfyrirtæki gæti þrifizt við þessar afkáralegu aðstæður, og hér er um að ræða einhvers konar "útúrboruhagfræði", sem stríðir gegn heilbrigðri skynsemi og enginn alvöru hagfræðingur mundi skrifa skilmálalaust undir.  Orð hagfræðiprófessorsins, Ragnars, ættu hins vegar að vera hverjum manni auðskilin.  Öll hagfræðileg og þjóðhagsleg rök hníga að því, að Íslendingar hafi þróað bezta fáanlega fiskveiðistjórnunarkerfið fyrir sínar aðstæður, sem eru verðmæt efnahagslögsaga og veiðigeta, sem er langt umfram veiðiþol nytjastofnanna í þessari lögsögu.

  Íslenzkar útgerðir og fiskvinnslufyrirtæki standa í harðri samkeppni við norska kollega og aðra, og stjórnmálamenn geta auðveldlega stórskaðað samkeppnisstöðu Íslendinga á erlendum mörkuðum, t.d. með álagningu verulega íþyngjandi veiðigjalda (þau eru núna líklega tvöfalt of há miðað við það, að þau tíðkast ekki hjá samkeppnisaðilunum). 

Í þessu sambandi er rétt að vísa í gagnorða forystugrein í Morgunblaðinu 23.05.2015 undir heitinu "Öfugmælaumræða á Alþingi",

en þar sagði m.a.:

"Það er mikið alvörumál, að þingmenn skuli ítrekað með ábyrgðarlausu tali grafa undan helzta undirstöðuatvinnuvegi þjóðarinnar og halda rekstri hans í stöðugri óvissu.  Og það er ekki síður áhyggjuefni, að þeir virðast ekki átta sig á helztu kostum þess fiskveiðistjórnarkerfis, sem verið hefur við lýði í um aldarfjórðung, varanleika og framseljanleika aflaheimilda." 

Þá er augljóst, að fíflagangur á borð við kenningar Jóns Steinssonar, hagfræðings, um úthlutun aflahlutdeilda til eins árs í senn eða jafnvel árlegt uppboð aflahlutdeilda mun fæla fjárfesta frá greininni, sem mundi strax leiða til þess, að greinin koðni niður og hætti að greiða hluthöfum arð og hætti að hafa nokkurt bolmagn til að greiða í sameiginlega sjóði landsmanna. Hver er eiginlega bættari með slíkri breytingu ?  Fyrir ríkissjóð væri þetta eins og að míga í skóinn sinn.

Hinn virti og kunni hagfræðiprófessor, RÁ, þvertekur fyrir órökstuddar og óskiljanlegar fullyrðingar Jóns Steinssonar, hagfræðings, um, að með núverandi framkvæmd kvótakerfisins sé í raun verið að hlunnfara íslenzku þjóðina: 

"Nánari athuganir sýna, að þorri arðsins rennur beint til þjóðarinnar.  Aflakvótakerfi sparar kostnað við fiskveiðar og hækkar verðmæti aflans, sem landað er, þannig að nettó útflutningsframleiðsla úr sjávarútvegi verður hærri en áður.  Innflutningurinn til sjávarútvegsins minnkar, þ.e.a.s. olía og annað, og útflutningsverðmæti verður hærra.  Það þýðir hærra gengi krónunnar að öðru óbreyttu.  Hærra gengi krónunnar þýðir, að kaupmáttur ráðstöfunartekna verður þeim mun hærri.  Helmingur þess, sem íslenzk heimili kaupa, er innflutningur, þannig að 1 % hækkun á gengi þýðir einfaldlega 0,5 % kjarabót fyrir fólkið í landinu. Þetta er gríðarlega stórt atriði", sagði Ragnar.

Í grein í Morgunblaðinu 24. júlí 2015,

"Makríll utan ESB - uppgjöf Grikklands",

notaði Björn Bjarnason, fyrrverandi ráðherra, makrílinn til að varpa ljósi á meðferð valdsins í Berlaymont á smáríkjum, en ein af firrum ESB-aðildarsinna á Íslandi hefur löngum verið, að hagsmunum smáríkja sé betur borgið innan múra ESB ("Festung Europa") en utan.

Hann telur útflutningsverðmæti frysts makríls og mjöls undanfarinn áratug hafa numið a.m.k. ISK 120 milljörðum.  Í ár verði Íslendingum heimilt að veiða meira en nokkru sinni fyrr eða um 172 kt í íslenzkri lögsögu, og að við ákvörðun afla miði sjávarútvegsráðherra við 17 % af ráðgjöf Alþjóða hafrannsóknarráðsins, eins og verið hefur. 

ESB og Norðmenn vildu hins vegar búa svo um hnútana, að 90 % veiðiheimildanna féllu þeim í skaut og að Íslendingar, Færeyingar og Rússar skiptu með sér 10 %. Þannig yrði hlutdeild Íslands e.t.v. 3,5 % í stað 17 %, og ofangreindar útflutningstekjur hefðu þá orðið um ISK 100 milljörðum lægri.  Þetta er bara sýnishorn af þeim kostnaði, sem fullveldisframsal Íslands til ESB hefði í för með sér.  

Til að gera sér grein fyrir þeim fjandskap, sem Ísland mundi mæta innan ESB, þar sem hagsmunaárekstrar yrðu, verður aftur vitnað í grein Björns Bjarnasonar:

"ESB-menn, einkum Skotar, sýndu mikla andstöðu við makrílveiðar íslenzkra skipa. Skozki ESB-þingmaðurinn, Struan Stevenson, sneri sér t.d. sumarið 2010 að Maríu Damanaki, sjávarútvegsstjóra ESB, á málþingi á vegum ESB-þingsins í Brussel og spurði:

"Ég er undrandi á því, að Íslendingar biðji okkur um að draga fram rauða dregilinn og fagna sér sem aðilum að ESB; þakkir þeirra felast í því að neita að greiða [Icesave-] skuldir sínar, loka loftrými okkar vikum saman með eldfjallaösku og reyna nú að eyðileggja makrílveiðar okkar.

Þetta er fyrir neðan allar hellur, og ég treysti því, að framkvæmdastjórnin segi þeim afdráttarlaust, að ESB láti ekki undan í þessu máli og að við samþykkjum ekki svo ábyrgðarlausa framkomu."

Þarna opnaðist Íslendingum sýn inn í hugarheim ESB-manna og viðtekin viðhorf í Berlaymont til Íslands og hagsmuna þess.  Í stuttu máli geta Íslendingar étið það, sem úti frýs fyrir ESB-mönnum, og hagsmunir lítillar þjóðar norður í Atlantshafi kemur ekki mál við þá. Það er gamla sagan með óðalið og kotið. Íslendingar verða í fjárhagslegum efnum sem þjóð og hver og einn að reiða sig á sjálfa sig.  

Þetta er í algerri mótsögn við málflutning umsóknarráðherrans (olíumálaráðherrans, eins og hann gjarna kallaði sig), Össurar Skarphéðinssonar, og smáþjóðafræðingana í hópi stjórnmálafræðinga við Háskóla Íslands, en þeir hafa löngum fimbulfambað fótalaust um öryggið, sem fælist í því að vera aðili að "smáþjóðasambandinu" ESB. Þetta er í bezta tilviki lágkúruleg pilsfaldapólitík, en í raun stórhættuleg tálsýn. Ekkert er fjær sanni en stórþjóðirnar láti hagsmuni smáþjóða njóta forgangs.  Það færði makríllinn okkur heim sanninn um, og það hefur Grikklandsfárið sýnt okkur í hnotskurn upp á síðkastið.  

Í hvorugu tilvikinu eru sjónarmið lítilmagnans nokkurs metin.  Stóru ríkin í ESB ráða algerlega ferðinni, og þau framfylgja sáttmálum Evrópusambandsins, t.d. hinni sameiginlegu landbúnaðar- og fiskveiðistefnu ESB, og bera mjög fyrir brjósti varðveizlu evru-samstarfsins, sem nú er í hers höndum; nema hvað ?  Barnaskapurinn ríður ekki við einteyming.

Toppurinn á þeim ísjaka er Grikkland, en ekkert evruland Suður-Evrópu þrífst með sama gjaldmiðil og Þýzkaland.  Raunar er hvergi hamingja með þann gjaldmiðil, enda var undirstaðan ranglega fundin og er nú orðin feyskin.     

 

 

 

 

   

 

 

 

 

 

  

 

   

 

   

 

    

 

 

 

 

     

 

Þjoðfélag markaðshagkerfis með félagslegu ívafi

Þjóðverjum gengur mjög vel innan evru-svæðisins eftir að vaxtaverkjum Endursameiningar Þýzkalands l990 linnti upp úr aldamótum, og þeim gekk reyndar líka mjög vel allt frá innleiðingu þýzka marksins í árdaga Sambandslýðveldisins.  Um leið og þýzka markið kom til sögunnar, var efnahagshöftum aflétt á einni nóttu, og stefna Markaðshyggju með félagslegu ívafi var innleidd af Konrad Adenauer, fyrsta kanzlara Sambandslýðveldisins Þýzkalands, og dr Ludwig Erhard, efnahagsráðherra hans og föður þýzka efnahagsundursins (Wirtschaftswunder). 

Margir, þar á meðal bandaríski hernámsstjórinn, efuðust um efnahagslegan stöðugleika Vestur-Þýzkalands í kjölfar þessa, en efnahagsráðherrann í ríkisstjórn Konrads Adenauers réði þessu, og aðgerðin tókst fullkomlega.  Svarti markaðurinn og vöruskorturinn hurfu sem dögg fyrir sólu, og gríðarlega öflugt hagvaxtarskeið tók við á hernámssvæðum Vesturveldanna í Þýzkalandi, m.a. fyrir tilstuðlan Marshall-aðstoðar Bandaríkjamanna og aðkomumanna (Gastarbeiter), því að blóðtaka þjóðarinnar í styrjöldinni 1939-1945 hafði verið geigvænleg.  

Erhard treysti markaðinum til að finna jafnvægi, og það gekk eftir, sem sýnir, að stjórnvöldin í Bonn, höfuðborg Vestur-Þýzkalands, höfðu skapað nauðsynlegar aðstæður til að markaðskerfið gæti virkað.  Flest, sem Erhard tók sér fyrir hendur í efnahagsmálum, gekk upp. Hann ritaði bækur um hagfræðileg hugðarefni sín, m.a. "Hagsæld fyrir alla", þar sem hann lýsir stefnumálum sínum.

Þjóðverjar höfðu slæma reynslu af markaðsráðandi stórfyrirtækjum á árunum fyrir báðar stórstyrjaldir 20. aldarinnar.  Stjórnmálastefnan um Markaðshagkerfi með félagslegu ívafi var mótuð eftir heimsstyrjöldina síðari af Adenauer, Erhard o.fl. til að vera valkostur við óheft auðvaldsskipulag og jafnaðarstefnu/sameignarstefnu.  Þessi stefna varð árið 1949 hryggjarstykkið í efnahagsstefnu hægriflokkanna CDU og CSU.  CDU starfar í öllum fylkjum Sambandslýðveldisins, nema Bæjaralandi, þar sem systurflokkurinn, CSU, starfar á hægri vængnum, og hefur hann oftast verið með meirihluta á fylkisþingi Bæjaralands og farið með forræði fylkisstjórnarinnar frá stofnun Sambandslýðveldisins 1949. Það er skoðun blekbera þessa vefseturs, að kjarni þessarar stefnu mið-hægri flokka Þýzkalands henti Íslandi ágætlega (= á gott), og þess vegna er ekki úr vegi að reifa hana:

"Markaðshyggja með félagslegu ívafi spannar peningastefnu, skattastefnu, lántökustefnu, viðskiptastefnu, tollastefnu, fjárfestingarstefnu og félagsmálastefnu í landsmálum með það fyrir augum að skapa hagsæld handa öllum.  Með því að draga úr fátækt og dreifa auðnum til stórrar millistéttar er búinn til grundvöllur fyrir almenna þátttöku á fjármagnsmarkaðinum.

Frjálst framtak er grunnstoð markaðshagkerfisins, og opinberri stjórnun og ríkisafskiptum skal beita til að tryggja frjálsa samkeppni og til að tryggja jafnvægi á milli hagvaxtar, lágrar verðbólgu, góðra vinnuskilyrða,velferðarkerfis og opinberrar þjónustu." 

Samkvæmt Markaðshyggju með félagslegu ívafi ber ríkisvaldinu að stuðla að frjálsri samkeppni á öllum sviðum samfélagsins, þar sem henni verður við komið, og eins raunverulegri samkeppni og kostur er.  Þetta er mótvægið við frjálsa framtakið, sem eðli máls samkvæmt leitast við að ná undirtökum á markaðinum, en fákeppni eða einokun er sjaldnast hallkvæm neytendum.

Úr íslenzka umhverfinu má nefna nokkur dæmi, er lúta að þessu:

Verðlagsnefnd búvara er barn síns tíma og ætti að afnema með nýrri lagasetningu um verðlagsmál landbúnaðarins.  Nýlega ákvað nefndin hækkun á mjólkurvörum, og fengu bændur þá aðeins fjórðung hækkunarinnar.  Ekki virðist þetta vera sanngjarnt, og ættu bændur að taka afsetningu afurða sinna meir í sínar hendur, enda hefur opinberlega komið fram óánægja úr þeirra röðum með téða hækkun.  

Íslenzkar mjólkurvörur eru í samkeppni við innflutning á alls konar ígildi mjólkur úr soja, hrísgrjónum, möndlum o.fl., og íslenzkt viðbit keppir við jurtasmjör.  Kjöt keppir innbyrðis og við fisk, og grænmetið er í samkeppni við innflutning.  Það er þess vegna mikil samkeppni á matvörumarkaðinum um hylli neytenda, þó að innflutningur kjötvara sé takmarkaður, þegar nóg framboð er af svipuðu innlendu kjöti.  

Upplýsingum til neytenda er hins vegar ábótavant að hálfu kaupmanna.  Merkja þarf uppruna matvæla betur, t.d. í kjötborði, og geta þess, hvort sýklalyf hafi verið gefin sláturdýrunum, og varðandi grænmetið þarf að geta um, hvort skordýraeitur og tilbúinn áburður voru notuð, svo og allt annað, sem máli skiptir fyrir heilnæmi matvörunnar.  Neytandinn á rétt á þessum upplýsingum, og slík upplýsingagjöf er sanngjörn gagnvart framleiðendum. 

Pottur er hins vegar brotinn, þar sem einn aðili er ríkjandi á markaðinum, eins og t.d. MS.  Það er ótækt, að búvörulögin geri MS kleift að starfa með takmörkuðum afskiptum Samkeppniseftirlitsins.  Slík lagaákvæði eru óviðeigandi um hvaða starfsemi sem er.  Stjórnvöld með Markaðshyggju með félagslegu ívafi mundu tryggja með afnámi undanþágulaga, að engin fyrirtækjastarfsemi eða stofnanastarfsemi, þar sem samkeppni verður við komið, sé undanþegin eftirliti með hegðun á markaði, eins og samkeppnislögin reyndar gera ráð fyrir.   

Í Markaðshagkerfi með félagslegu ívafi skakkar ríkisvaldið leikinn og dregur tennurnar úr risanum á markaðinum.  Í þessu tilviki þarf ríkið að sjá til þess, að samkeppnisaðilar MS geti keypt ógerilsneydda og ópakkaða mjólk af MS á sama verði og bændur fá fyrir mjólkina að viðbættum flutningskostnaði.  Verðið til bænda er núna 82,92.  Flutningskostnaður frá bændum er 3,50 kr/l, svo að aðrir vinnsluaðilar, sem ekki kjósa að kaupa af bændum beint, ættu að fá hana hjá MS á 86,42 kr/l, en þurfa að greiða 5,08 kr/l hærra verð, sem er tæplega 6 % hærra en efni standa til. Því fer víðs fjarri, að samkeppni um úrvinnslu vöru frá bændum eða öðrum framleiðendum geti ógnað framleiðendum á einhvern hátt.  Saga MS er þyrnum stráð t.d. varðandi ísframleiðsluna.  Samkeppni er bezta vörn neytandans.

Raforkumarkaðurinn er anzi stífur á Íslandi, enda er yfir 90 % raforkuvinnslunnar í höndum hins opinbera, ríkis og sveitarfélaga.  Miðað við löggjöfina, sem um þennan markað gildir, er þetta óeðlilega mikil opinber þátttaka á samkeppnismarkaði. Einkum má telja hlut ríkisins of stóran, en hann er rúmlega 70 % vegna 100 % eignarhalds ríkisins á Landsvirkjun.  Landsvirkjun hefur ekki haldið aftur af verðhækkunum á markaðinum.  Þvert á móti hefur risinn á markaðinum gengið á undan með slæmu fordæmi.  Er nú svo komið, að orkuverð Landsvirkjunar til almenningsveitna ætti að lækka um 2,0 kr/kWh, ef sanngirni væri gætt í garð almennings m.v. vinnslukostnað og meðalverð til stóriðju.  Vegna hlutfallslegrar stærðar Landsvirkjunar á markaði er samkeppnisstaðan skökk, og við slíkar aðstæður ber ríkisvaldinu að grípa inn með leiðréttandi aðgerð til varnar neytendum. 

Þrátt fyrir mikla opinbera þátttöku á þessum markaði stefnir nú í orku- og aflskort á næstu misserum vegna fyrirhyggjuleysis við öflun orku og byggingar flutningsmannvirkja. Þetta er sjálfskaparvíti, sem koma mun alvarlega við pyngju notenda og hefur þegar valdið tugmilljarða kr þjóðhagslegu tapi í glötuðum tækifærum til atvinnuuppbyggingar.  Þá kemur jólasveinn ofan af fjöllum um hásumar og kveður næga fyrirhyggju vera að finna hjá Landsvirkjun og næg orka muni verða, því að orkusamningur á milli Landsvirkjunar og Norðuráls verði líklega ekki endurnýjaður.  Hvort á að hlæja eða gráta við uppákomu af þessu tagi ?

Í Markaðshagkerfi með félagslegu ívafi mundi ríkisstjórnin bregðast við þessu óeðlilega ástandi með fyrirmælum til stjórnar fyrirtækisins.  Það er jafnframt æskilegt að draga úr eignarhaldi ríkisins með því að bjóða út um 40 % af eignarhaldi á Landsvirkjun á 4 árum með fororði um forkaupsrétt íslenzku lífeyrissjóðanna, þ.e. að þeir geti gengið inn í hæsta verð.  Væri ekki úr vegi að fjármagna nýjan Landsspítala - háskólasjúkrahús með þessu fé og greiða niður skuldir ríkissjóðs með afganginum.

Sæstrengsverkefni til útlanda er ekki í verkahring Landsvirkjunar samkvæmt lögum, sem um hana gilda.  Ef ríkisstjórnin vill, að haldið verði áfram rannsóknum og undirbúningi þessa verkefnis, ætti að einskorða þann undirbúning við nýtt sjálfstætt fyrirtæki, en Landsvirkjun komi ekki að því. Mundu þá hljóðna gagnrýnisraddir um sæstreng til Bretlands, ef ríkið kæmi ekki nærri því ævintýri, nema með óbeinu eignarhaldi á hluta Landsnets. 

Sömu sögu er að segja um vindmyllulundina.  Sjálfstætt fyrirtæki ætti að sjá um alla þætti þeirrar starfsemi, enda verður ekki séð, hvers vegna ríkið ætti að vera þátttakandi í fjárhagslega óhagkvæmri orkuvinnslu. Það eru engin góð rök fyrir vindmyllum á Íslandi, ef þær eru ekki samkeppnishæfar.  

Kljúfa ætti jarðgufuvirkjanir Landsvirkjunar frá meginfyrirtækinu, sem þá hefði eivörðungu vatnsaflsvirkjanir á sinni könnu.  

Með þessum hætti væri sérhæfing á hverju sviði virkjanastarfseminnar tryggð í hverju fyrirtæki, og þetta væri viðleitni til að stemma stigu við fákeppni á raforkumarkaðinum.

Markaðshyggja með félagslegu ívafi tryggir sjálfstæði Seðlabanka Íslands, sem taki sér peningamálastjórn Bundesbank (eins og hún var á tímum DEM) til fyrirmyndar.  Efnahagsráðherra skipi í bankaráðið til 5 ára samkvæmt tilnefningum ASÍ, SA, HÍ, Alþingis og Efnahagsráðherra skipi þann fimmta, sem verði formaður.  Bankaráðið ræður þrjá í bankastjórn, sem skulu bera allar stefnumarkandi ákvarðanir undir bankaráðið, s.s. vaxtaákvarðanir. Aðalmarkmið bankans sé að halda verðbólgu sambærilegri við verðbólgu í helztu viðskiptalöndum, þ.e. að verðbólga á 12 mánaða tímabili fari í mesta lagi 1,0 % yfir vegið meðaltal verðbólgu sama tímabils samkvæmt viðskiptakörfu landsins.  Bankinn fái völd yfir viðskiptabönkunum til að stjórna peningamagni í umferð og vægi verðtryggingar verði minnkað til að gera vaxtatól bankans beittara.

Þýzki vinnumarkaðurinn er þekktur fyrir samheldni vinnuveitenda og launþega og samstarf um sameiginleg markmið fremur en átök á borð við verkföll og verkbönn, og árangurinn er góður.  Þessi úreltu fyrirbrigði eru þó ekki óþekkt þar í landi. 

Vegna Endursameiningar Þýzkalands varð verðbólga meiri um aldamótin síðustu en annars staðar á evru-svæðinu.  Þá sammæltust aðilar vinnumarkaðarins um stöðvun launahækkana í ein 5 ár.  Þetta dró strax úr verðbólgu, og varð hún lægri en annars staðar á evru-svæðinu.  Þetta, ásamt miklum fjárfestingum í austurhéruðunum, varð undirstaða firnasterkrar samkeppnisstöðu Þýzkalands, sem landið býr enn að.

Hegðun af þessu tagi þurfum við hérlandsmenn að taka okkur til fyrirmyndar.  A.m.k. árlega þurfa  fulltrúar ASÍ, SA og Ríkissáttasemjari ásamt fulltrúa ríkisstjórnarinnar að hittast og bera saman bækur sínar um kaupmáttarþróun, verðlagshorfur, þróun raungengis og samkeppnisstöðu útflutningsatvinnuveganna.  Samstaða þarf að nást á vinnumarkaðinum um, að launabreytingar markist af stöðu útflutningsatvinnuveganna.  Með því að rýna afkomutölur þessara fyrirtækja undir stjórn Ríkissáttasemjanda þarf að nást sameiginleg sýn á það, hvernig verðmætasköpuninni beri að skipta á milli fjármagnseigenda og launþega. Síðan fylgi aðrar greinar í kjölfarið, en auðvitað koma síðan vinnustaðasamningar til skjalanna.  Á stórum vinnustöðum ætti að fylgja fordæmi álveranna um einn kjarasamning per vinnustað fyrir margar stéttir. Það er ekkert óeðlilegt við það, þegar vel gengur, að arðgreiðslur fyrirtækja vaxi, enda vaxi þá jafnframt kaupmáttur launa.  Það er hins vegar óeðlilegt, ef þessar stærðir breytast ekki í takti.

Sérkenni þýzks vinnumarkaðar er "Mitbestimmung", þ.e. fulltrúar launþeganna eiga sæti í stjórnum fyrirtækja yfir ákveðinni stærð og hafa atkvæðisrétt þar.  Hérlendis er vísir að þessu kerfi með eignarhlutdeild lífeyrissjóða í allmörgum fyrirtækjum og stjórnarþátttöku fulltrúa lífeyrissjóða, og þar með launþega, í krafti eignarhlutarins. Þetta er jákvætt, enda samtvinnast með þessu hagsmunir fjármagnseigenda og launþega.  Þetta fyrirkomulag ýtir undir frið á vinnumarkaði, enda er þá góð afkoma fyrirtækisins orðin beintengd fjárhagslegum hagsmunum launþega og snertir ekki einvörðungu atvinnuöryggi þeirra. Þetta er íslenzka útgáfan af "meðákvörðunarrétti" launþega.

Markaðshagkerfi með félagslegu ívafi getur ekki síður gefizt vel á Íslandi en í Þýzkalandi.  Það má reyndar geta sér þess til, að það höfði til margra hérlendis, sem telja sig borgaralega sinnaða, en eru ekki hallir undir sameignarstefnu í einni eða annarri mynd. 

Sjálfstæðisflokkurinn var myndaður árið 1929 við sameiningu Íhaldsflokksins og Frjálslynda flokksins.  Hann hefur alla tíð stutt einkaframtakið dyggilega og jafnframt stofnað til og stóreflt almannatryggingar.  Þó að flokkurinn mundi gerast merkisberi Markaðshyggju með félagslegu ívafi hérlendis, væri engrar stefnubreytingar þörf hjá honum, að því er bezt verður séð.  Með slíkum áherzlum mundu hins vegar ýmis vopn verða slegin úr hendi andstæðinga flokksins, og slíkt mundi móta með skýrum hætti valkost við engilsaxneska frjálshyggju og norrænan kratisma. Hér hefur aðeins verið stiklað á stóru í yfirgripsmiklu og mikilvægu máli, og það er flokksmanna að ræða þessa stefnu og laga að íslenzkum aðstæðum, ef hugur þeirra stendur til þess.   

 

 

 

 

   

 

 

 

 

  

 

   

 

 

Af sviðsmyndum og ómyndum

Sitt sýnist hverjum um það, hvort raforkusala um sæstreng frá Íslandi til Bretlands geti orðið arðsöm, eins og nú horfir með heimsmarkaðsverð á raforku, en það hefur hríðfallið frá því, að Bandaríkjamenn náðu undirtökunum á gas- og olíumörkuðum árið 2014 með jaðarframboði á grundvelli nýrrar vinnslutækni, þ.e. setlagasundrun með vatni, sandi og aðskotaefnum undir þrýstingi (e."fracking") til að vinna eldsneytisgas og olíuvinnsla úr tjörusandi. 

Nú eru Persar að koma inn á eldsneytismarkaðinn, og munu þeir heldur betur velgja Aröbunum undir uggum, ef að líkum lætur.  Mun þá botninn úr markaðinum, og eiga þá Norðmenn o.fl. enga möguleika lengur á þessum markaði til vinnslu með hagnaði. Verður þá tvennt í boði fyrir olíusjeika Norðursins.  Annaðhvort að opna rækilega fyrir útstreymi úr olíusjóði sínum og halda þannig uppi fölskum lífskjörum eða að herða sultarólina.  Blanda af þessu gæti orðið fyrir valinu að hætti Norðmanna.

Nær væri orkuyfirvöldum á Íslandi að kanna fýsileika raforkusölu um sæstreng frá Íslandi til Færeyja en til Bretlands.  Hér er um mun minna og viðráðanlegra verkefni að ræða.  Hins vegar kann að styttast í, að Færeyingar setji upp kjarnorkuver hjá sér af nýrri kynslóð og stærð, sem hentar þeim.  Þessi nýju kjarnorkuver nota frumefnið Þóríum í kjarnakljúfa sína og nýta efnið mun betur en Úran-kjarnakljúfarnir, svo að geislavirkur úrgangur verður viðráðanlegur og skaðlaus á innan við einni öld.  Búizt er við þessari orkubyltingu um 2025, og mun þá engum detta í hug lengur að leggja sæstreng yfir 500 km, hvað þá á 1 km dýpi.

Elías Elíasson, fyrrverandi sérfræðingur í orkumálum hjá Landsvirkjun, skrifaði fróðlega grein, sem birtist í Morgunblaðinum á Bastilludaginn 2015 undir heitinu:

"Sviðsmynd Landsvirkjunar og sæstrengsumræðan".     Hann hefur greinina með eftirfarandi hætti:

"Margir hafa að undanförnu séð ástæðu til að stinga niður penna og fjalla um sæstreng.  Nú síðast Ketill Sigurjónsson á mbl.is; erindi hans þar virðist helzt það, að allir þeir, sem ekki hrópa "hallelúja" yfir sæstrengnum, hljóti að bera hagsmuni stóriðjunnar fyrir brjósti.  Þetta er ömurlegur málflutningur."

Þessi orð Elíasar varpa ljósi á þá staðreynd, að orkulindir landsins eru takmörkuð auðlind ekki sízt vegna þess, að málamiðlanir verður að gera á milli þeirra, sem vilja "nýta og njóta" og hinna, sem vilja bara "njóta" eða öllu heldur "nýta með því að njóta", þó að sú stefna sé nú reyndar komin í ógöngur vegna skipulagsleysis, svo að stefnir í óafturkræfar skemmdir á viðkvæmum landsvæðum vegna "ofnýtingar við að njóta", svo að yfirgengilegur sóðaskapur sumra ferðamanna og leiðsögumanna þeirra með tilheyrandi sóttkveikjuhættu sé nú látinn liggja á milli hluta.

Landsvirkjun hefur reynt með kúnstum, sem reyndar hefur verið flett ofan af hér á þessu vefsetri, að breiða yfir þá staðreynd, að líklega þarf að virkja upp undir 1200 MW fyrir Skotlandsstrenginn til að senda utan um 7500 GWh/a. Þetta er rúmlega fimmtungur af hagkvæmt virkjanlegu afli, að teknu tilliti til umhverfissjónarmiða.  Til samanburðar hafa Norðmenn ekkert virkjað fyrir sína sæstrengi, enda er raforkukerfi þeirra gjörólíkt hinu íslenzka.  

Það eru í meginatriðum 2 sviðsmyndir í umræðunni.  Sviðsmynd Landsvirkjunar er naglasúpusviðsmynd, þ.e. að selja orku, sem ekki er til, eins og einnig hefur verið útskýrt á þessu vefsetri.  Um hundakúnstir talsmanna Landsvirkjunar hefur Elías þessi orð:

"Sæstrengurinn kemur þá ofan á því sem næst fullnýtt kerfi.  Þegar enn er skrifað, eins og hægt sé að ná allt að 10 % betri nýtni úr kerfinu án þess að kosta nokkru til, sæmir það varla Landsvirkjun." 

Sviðsmynd Landsvirkjunar er með einum sæstreng, 1000 MW að flutningsgetu, og árlegan orkuútflutning inn á strenginn 5,0 TWh (flutningstöp ótilgreind,nýting 57 %, 5000 klst/a), sem yrði aflað á eftirfarandi hátt:

• 2,0 TWh/ár frá bættri kerfisnýtingu og óskilgreindum stækkunum núverandi vatnsaflsvirkjana. Aðeins stækkun Búrfells er ráðgerð nú, þ.e. 100 MW afl og 0,3 TWh/a, svo að 1,7 TWh/ár virðast eiga að koma frá óskilgreindri bættri nýtingu vatnsorkukerfis.  Hér vantar allt að 1,7 TWh/a.
• 1,5 TWh/ár frá vindmyllum (þýðir líklega 500 MW uppsett afl frá 170 vindrafstöðvum á um 90 m háum turnum), en Landsvirkjun hefur aðeins ráðgert Búrfellslund og Blöndulund, sem gefa líklega 0,9 TWh/ár. Hér vantar 0,6 TWh/ár.
• 1,5 TWh frá jarðgufuvirkjunum, sem þarfnast a.m.k. 200 MW uppsetts afls frá um 40 holum í rekstri samtímis. Þetta er aðeins um 30 % af virkjanakostum Landsvirkjunar í jarðgufu, en mikil óvissa er enn um getu þessara gufuforðabúra til að standa undir virkjun áratugum saman.  Óvissustig: HÁTT 
• Vegna vöntunar og óvissu gæti þurft að virkja nýtt vatnsafl, sem nemur 2,5 TWh/a (1,7+0,6+0,2=2,5)
• Ekki hefur enn verið útveguð orka til tveggja kísilmálmvera og eins sólarkísilvers, sem Landsvirkjun þó virðist hafa veitt ádrátt um orku, sem gæti numið 2,5 TWh/a frá vatnsorkuverum. 
• Alls þarfnast þessi sviðsmynd sæstrengs, ásamt iðnvæðingu næstu ára, vatnfallsvirkjana að framleiðslugetu um 5,0 TWh/a.  Þetta eru 75 % af þeim virkjanakostum vatnsafls, sem Landsvirkjun hefur lagt fram.  Það er óvíst, að Landsvirkjun fái virkjanaleyfi fyrir þessum 5,0 TWh/a á næstu 10 árum, og þess vegna er ljóst, að annað verður undan að láta, iðjuverin eða sæstrengurinn. 

Charles Hendry, fyrrverandi orku- og umhverfisráðherra Bretlands, kynnti hins vegar aðra sviðsmynd sæstrengs á fundi í Reykjavík 20. apríl 2015.  Sú er ívið stærri í sniðum og með mun meira afhendingaröryggi en sviðsmynd Landsvirkjunar hér að ofan:

Tveir sæstrengir með 600 MW flutningsgetu hvor um sig og orkuflutningur inn á báða strengina 7,5 TWh/a (nýting 71 %, 6250 klst/a), sem aflað yrði á eftirfarandi hátt:

• 4,3 TWh/a frá 530 MW nýjum jarðgufuvirkjunum.  Landsvirkjun hefur borið víurnar í 5,3 TWh/a af jarðgufuvirkjunum, svo að 80 % af þeim færi inn á sæstrengina.  Hér aftur er alger óvissa um, hvernig umrædd 5 svæði munu bregðast við virkjun. Óvissustig MJÖG HÁTT.
• 1,2 TWh/a frá 400 MW vindmyllum.  Landsvirkjun hefur áformað 300 MW frá tveimur vindmyllulundum, svo að hér vantar 0,3 TWh/a.
• 0,8 TWh/a frá 250 MW stækkun eldri virkjana Landsvirkjunar.  Miðað við stækkunaráform Landsvirkjunar vantar hér 0,5 TWh/a.
• Þó að allt þetta gengi eftir, fengjust aðeins 6,3 TWh/a.  Þá vantar 1,2 TWh/a og vegna óvissu og vöntunar virkjunarkosta þarf að bæta við 0,5+0,3+0,5=1,3 TWh/a, sem þýðir, að 2,5 TWh/a þurfa að koma frá nýjum vatnsfallsvirkjunum, sem er nákvæmlega sama orkuþörf frá nýjum vatnsfallsvirkjunum og í sviðsmynd Landsvirkjunar.

Þriðja sviðsmyndin, sem reyndar er afbrigði af þeirri fyrstu hér að ofan, kom svo fram í Morgunblaðinu 17. júlí 2015 í frétt á bls. 16 undir fyrirsögninni:

"Sæstrengur sniðinn að stefnu ESB".  

Þarna eru tilvitnanir í Björgvin Skúla Sigurðsson, framkvæmdastjóra markaðs- og viðskiptaþróunar hjá Landsvirkjun.  Eins og fram kemur í fyrirsögninni, snýst þessi "frétt" um að sýna fram á, að sæstrengstenging Íslands við Bretland mundi falla vel að orkustefnu Evrópusambandsins-ESB og að okkur beri að fylgja henni vegna aðildar að EES.

Eftirfarandi tilvitnun í "fréttina" snýr að þessu:

"Lögð er sérstök áherzla á að fjármagna innviðauppbyggingu, sem snýr að samtengingu orkumarkaða á milli landamæra.  Áður hafa ýmis slík verkefni verið studd, m.a. lagning sæstrengs frá Noregi til Bretlands.  Þessi vinna kann að hafa áhrif á möguleikann að tengja orkukerfi Íslands með sæstreng til Bretlands."

Það blasir við, að Landsvirkjun reynir að stækka markað sinn með flutningskerfi fyrir raforku sína, sem ESB ætti hlut í, og með því að selja "græna orku" til brezka ríkisins, sem sárlega þarf að auka hlutdeild slíkrar til að ná markmiðum ESB um hlutdeild endurnýjanlegrar orku í heildarorkunotkun landsins.

  Það er alveg ljóst, að búið verður að kippa markaðslögmálum úr sambandi, ef þetta gengur eftir.  Þess vegna kemur ekki til mála, að risinn á íslenzka markaðinum taki þátt í þessu, heldur verður að stofna nýtt fyrirtæki um þær virkjanir, sem reisa þarf vegna rafmagnsflutninga til og frá Bretlandi, en samkvæmt sömu frétt í Morgunblaðinu jafngilda þær fjárfestingum að upphæð ISK 164 milljörðum, og er það líklega stórlega vanáætlað vegna mikillar óvissu um 2,0 TWh/a, sem Landsvirkjun heldur fram, að sé "strönduð" orka í vatnsorkukerfinu, en eru líklega að mestu helberir hugarórar og þegar nýttir af áliðnaðinum. 

Eins og fram hefur komið, verður samkeppni um vatnsorkuvirkjanir á milli iðjuvera á landinu og sæstrengs, hvað sem líður orðagjálfri talsmanna Landsvirkjunar um annað.  Stærsti notandi raforku í hópi núverandi iðjuvera er áliðnaðurinn.  Það er kaldranalegt að fá smjörþefinn af hugarfarinu til áliðnaðarins frá náunga, sem af trúarlegum sannfæringarkrafti hefur boðað landslýð fagnaðarerindi sæstrengsins um nokkurra ára bil.  Þessi ósköp gaf að líta í athugasemd við ágætt vefinnlegg Viðars Garðarssonar á Bastilludaginn 2015 undir fyrirsögninni "Markmið Landsvirkjunar". 

Þar tók Ketill Sigurjónsson meira upp í sig en hann eða nokkur annar getur staðið við, enda er um almenn og órökstudd stóryrði hans að ræða, sem eru ósönn, eins og þau voru sett þarna fram:

"Áliðnaður er sá viðskiptavinahópur, sem almennt skilar lægstri arðsemi raforkufyrirtækja og þar með lægstri arðsemi til eigenda slíkra fyrirtækja (sem í tilviki LV eru landsmenn allir)."

Sá, sem setur fram svigurmæli af þessu tagi um heila atvinnugrein, áliðnaðinn, setur sig á háan hest gagnvart öllum þeim, sem að Íslands hálfu hafa beitt sér fyrir samningum um raforkusölu til álvera, og opinberar téður Ketill reyndar um leið vanþekkingu sína á orkumálum almennt, og hvað er ákvarðandi fyrir arðsemi raforkusölu, eins og nú skal greina:

Eins og um alla aðra vöru og þjónustu, gildir það um raforkuvinnslu og raforkusölu, að hagnaður af starfseminni er í senn háður söluverðinu og kostnaðinum við framleiðslu og flutning til kaupandans. Af ástæðum, sem taldar verða upp hér að neðan, er framleiðslukostnaður og flutningskostnaður á hverja orkueiningu, t.d. MWh, umtalsvert lægri til álvera en til nokkurra annarra viðskiptavina orkufyrirtækjanna á Íslandi.  Af þeim sökum er viðskiptagrundvöllur og arðsemisgrundvöllur fyrir því, að álverin njóti lægsta verðs fyrir forgangsorku á markaðinum.  Þessu skautar téður Ketill algerlega framhjá, og þess vegna er engin skynsemi í fullyrðingu af því tagi, að álver séu óhagstæðir viðskiptavinir út af fyrir sig. Það markast einfaldlega af bilinu á milli umsamins verðs og kostnaðar í þeirri virkjun, sem stendur undir viðkomandi orkusölu á öllu samningstímabilinu. Ketill Sigurjónsson virðist aðeins horfa á aðra hlið jöfnunnar, söluverðið, og dregur af því alrangar, almennar ályktanir. Þetta hugarfóstur hans, að orkusamningar við álverin séu þjóðhagslega óhagkvæmir, hefur leitt hann út á braut óviðeigandi svigurmæla í garð heillar iðngreinar, sem flokka má til atvinnurógs.

Meðalraforkuverð Landsvirkjunar til álveranna þriggja var 25,9 USD/MWh að meðtöldum flutningi til þeirra árið 2014, og má þá ætla, að verð frá virkjun sé 24,0 USD/MWh. Meðalverð Landsvirkjunar nam þá 32,8 USD/MWh, en verð til almenningsveitna nam hins vegar 68 USD/MWh eða 8,9 kr/kWh.  Hlutfallið 24/68=0,35 er allt of lágt og ætti að vera nálægt 0,45, ef verðin mundu endurspegla raunverulegan tilkostnað, sem er eðlilegt og sanngjarnt. 

Það er hins vegar röng ályktun af þessu, að meðalverð til álvera ætti að hækka um 28 %, heldur er verðið til almenningsveitna orðið allt of hátt og þarf að lækka um 22 %. Það sést, þegar vinnslukostnaður í virkjun til þessara tveggja viðskiptamannahópa er skoðaður. Gríðarlegur hagnaður Landsvirkjunar um þessar mundir gefur þetta auðvitað til kynna, en það sést líka, ef jaðarkostnaður rafmagns í vatnsaflsvirkjun er reiknaður, því að þá fást 24,4 USD/MWh fyrir áliðnað og 54,2 USD/MWh eða um 7,1 kr/kWh fyrir almenningsveitur.  Það er alger óhæfa að selja orku úr núverandi kerfi á mun hærra verði en nemur reiknuðu verði frá næstu virkjun (jaðarkostnaður).

Helztu ástæður þess, að ódýrara er að framleiða rafmagn fyrir álver en almenningsveitur:

• Nýtingartími uppsetts afls í virkjun er um 60 % hærri, ef hún framleiðir fyrir álver en fyrir almenningsveitur.  Ástæðan er, að það eru engar álagssveiflur í álveri, háðar tíma sólarhrings, viku, eða árstíð, eins og dæmigert er fyrir almenningsveitur.  Af þessum ástæðum nýtist fjárfestingin að sama skapi betur og hærri tekjur koma inn, en kostnaður eykst mjög lítið, sérstaklega í vatnsaflsvirkjunum, því að vatnið kostar ekkert, þar sem vatnsréttindin eru í höndum virkjunareigandans.
• Ný virkjun kemst upp í fulla nýtingu á fyrsta ári eftir gangsetningu, ef hún framleiðir fyrir álver, en full nýting meðalstórrar virkjunar (150 MW) verður fyrst að áratug liðnum, ef hún framleiðir aðeins fyrir almenningsveitur.  Til að gefa sömu tekjur yfir samningstímabilið getur einingarverð til álvers þess vegna verið lægra en til almenningsveitna.
• Eigandi álvers gerir skuldbindandi samning til 25-45 ára um kaup á a.m.k. 85 % af umsaminni orku á hverju ári, þó að hann noti hana ekki. Orkusölufyrirtæki til almennings er ekki skuldbundið til að kaupa orku frá einum birgi, enda mundi slíkt brjóta í bága við samkeppnislög. Þessi tekjutrygging verður þess valdandi, að hagstæðari lánskjör fást til fjárfestingar í virkjuninni, sem lækka fjármagnskostnaðinn. 
• Mun meiri kröfur eru gerðar til aflstuðuls álvera en almenningsveitna, sem leiðir af sér lægri fjárfestingarþörf í rafbúnaði í virkjun fyrir álver m.v. sömu raunaflsþörf í MW, og töpin verða minni.
• Samantekið leiðir þetta til, að vinnslukostnaður raforku fyrir álver er í mesta lagi 45 % af vinnslukostnaði raforku fyrir almenningsveitur.

 Það skekkir örlítið myndina af hlutföllum meðalorkuverða til mismunandi notenda, að þau fela í sér vegið meðalverð forgangsorku og afgangsorku (ótryggðrar orku), en varðandi álverin getur sú síðar nefnda numið allt að 10 % af heild, en nær líklega ekki svo háu hlutfalli hjá almenningsveitunum. Orkufyrirtækin eru ekki skuldbundin til stöðugrar afhendingar á afgangsorku, og þess vegna geta miðlunarlónin verið minni að sama skapi.

Önnur iðjuver, t.d. kísilver, hafa annars konar álagsmynztur en báðir notendahóparnir, sem að ofan voru til skoðunar, og liggur kostnaður orkuvinnslu til þeirra einhvers staðar á milli þeirra, og þar af leiðandi ætti verðið til þeirra að gera það einnig. 

Um væntanlegt sæstrengsálag ríkir óvissa, því að í öðru orðinu mæla talsmenn Landsvirkjunar fyrir aflsölu, þ.e. sölu á rafmagni aðeins á háálagstíma á Englandi, en hins vegar virðast Englendingarnir miða við hefðbundna orkusölu með nýtingartíma tveggja sæstrengja yfir 70 %, sbr 60 % nýtingu almenningsveitna á Íslandi og 95 % hjá álverum. Vinnslukostnaður orku inn á sæstreng er þess vegna hugsanlega svipaður og á orku til kísilvera. Hins vegar er flutningskostnaðurinn gríðarlegur og margfaldur á við vinnslukostnaðinn að meðtöldum gríðarlegum flutningstöpum 1200 km leið.

Niðurstaðan er sú, að takmörkun orkulindanna á Íslandi verður þess valdandi, að frekari iðnvæðing og sala um sæstreng fara ekki saman, og á grundvelli arðsemi fer ekki á milli mála, að velja ber iðnvæðinguna.    

 

    

 

 

   

 

 

 

 

 

Raforkumál landsins í ólestri

 Það er fjarri því að ríkja einhugur um mótun orkustefnu fyrir Ísland.  Slíkt ætti þó að liggja tiltölulega beint við, af því að á Íslandi eru ríkulegar orkulindir, sem gera íbúunum kleift að framleiða a.m.k. 40 TWh/a af raforku án þess að grípa til jarðefnaeldsneytis eða kjarnorku.  Á árinu 2015 verða framleiddar um 18 TWh eða 45 % af því, sem talið er vera hagkvæmt, að teknu tilliti til verndunar.

Öll raforkuvinnsla í heiminum hefur í för með sér jarðrask og/eða losun gróðurhúsalofttegunda, og sum orkuver losa að auki önnur efni út í andrúmsloftið og/eða frárennslið eða mynda hættulegan fastan úrgang. Íslendingar eru svo vel í sveit settir í heiminum, að raforkuver þeirra valda lágmarks mengun og falla yfirleitt vel að náttúrunni í kring. 

Andrúmsloft jarðarinnar er sameiginlegt öllum íbúum hennar, og þess vegna er það til merkis um sérvizku og skort á samhygð að leggjast gegn aðgerðum, sem vitað er, að draga muni úr losun skaðlegra efna út í andrúmsloftið.  Þetta er hægt á Íslandi með vel hönnuðum virkjunum og flutningsmannvirkjum, sem framleiða og flytja selt afl og orku annaðhvort til orkukræfra verksmiðja eða inn á sæstreng. 

Það á reyndar eftir að sýna fram á, að hið síðar nefnda sé eitthvað meira en andvana fædd hugmynd. Nokkrar sviðsmyndir hafa verið viðraðar, en allar eru þær handan nauðsynlegrar arðsemi og þess vegna háðar stórfelldum opinberum fjárfestingarstyrkjum og/eða niðurgreiðslum á raforkuverði. 

Enn vex árleg aukning koltvíildis í andrúmslofti jarðar og er nú um 405 ppm að styrk og hefur þá vaxið úr 315 ppm árið 1995 eða að jafnaði um 1,5 ppm/ár.  Hlýnun jarðar hefur að vísu stöðvazt um sinn, en enginn veitt, hvort eða hvenær hún tekur stökk upp á við aftur. Reyndar er öruggt, að sólblettavirkni hefur áhrif á hitastig jarðar, og nú er henni spáð minnkandi og jafnvel Litlu ísöld að 15 árum liðnum. Það er þó skylda allra þjóða, sem vettlingi geta valdið, að leggja sitt lóð á vogarskálina til að hindra stjórnlausa hlýnun, og þannig verða minni hagsmunir að víkja fyrir meiri, enda sé aðeins um afturkræf mannvirki og inngrip í náttúru að ræða á Íslandi. Reyndar segja sumir vísindamenn nú, að hlýnun úthafanna sé þegar orðin stjórnlaus, og eru það grafalvarleg tíðindi.

Nú verða talin upp nokkur atriði, sem áfátt er við stjórnun raforkumála landsins m.v. það að nota orkulindirnar til að knýja hagvöxt og auka vöruútflutning frá landinu.  Lítill, frekur og hávær minnihluti í landinu er hins vegar á móti hagvexti og setur sig jafnan upp á móti stórframkvæmdum, virkjunaráformum, stofnlínuframkvæmdum og nýjum iðjuverum.  Hefur slíkur söfnuður lengi verið kenndur við afturhald á Íslandi og annars staðar:

1. Það er skortur á hagkvæmum, hönnuðum og samþykktum virkjanakostum, sem hægt er að setja á framkvæmdastig strax og viðskiptavinur hefur skuldbundið sig til nægjanlegra orkukaupa.  Nú eru það t.d. aðeins jarðgufuvirkjunin Þeistareykir, 90 MW, 738 GWh/a, nýtingartími 8200 klst/a eða 94 %, og Hvammsvirkjun.  Nýtingartími Þeistareykja er sennilega ofáætlaður, og þar með vinnslugeta hennar, vegna viðhaldsþarfar og hættu á niðurdrætti, og kísilmálmverksmiðjan er tæplega með svona háan nýtingartíma toppafls, sem slagar upp í álver.  Hún fór á framkvæmdastig veturinn 2015 fyrir kísilmálmverksmiðju þýzka framleiðandans PCC á Bakka við Húsavík. Skrattinn hefur verið málaður á vegginn vegna hættu, sem beðið gæti fólks í verksmiðjunni vegna jarðskjálfta, en það er að sjálfsögðu verkfræðilegt úrlausnarefni að hanna mannvirki og jarðskjálftafestingar fyrir búnað miðað við nýlegan burðarþolssstaðal, sem gildir fyrir svæðið og öll önnur byggingarsvæði á landinu.  Gömul hús á Húsavík eru að sjálfsögðu í meiri hættu. Fallvatnsvirkjunin Hvammur í Neðri-Þjórsá, 93 MW að uppsettu afli og orkuvinnslugetu 719 GWh/a, sem jafngildir 7730 klst nýtingartíma allrar aflgetu eða 88 % nýting, sem mun sennilega vaxa með auknu meðalvatnsrennsli Þjórsár, ef hlýnar, sem ekki er þó víst. Gildistími umhverfismatsins er runninn úr gildi.  Samgöngubætur í sveitinni vegna virkjunarinnar og aðdráttarafl fyrir ferðamenn eykur enn gildi virkjunarinnar vegna sprengingar í fjölda ferðamanna á svæðinu frá því, að fyrra umhverfismatið var gert. Alþingi heyktist á því vorið 2015 að færa 2 aðrar fullhannaðar og samþykktar virkjanir í Neðri-Þjórsá úr biðflokki Rammaáætlunar í framkvæmdaflokk, þ.e. Holt og Urriðafoss.  Meint ástæða eru áhyggjur af laxagengd, sem eru einfaldlega ekki nógu veigamikil rök í þessu tilviki til að tefja framkvæmdir, sem eru forsenda fyrir frekari iðnvæðingu landsins á næstu árum. Hugsanlegt tap er vel innan við 50 MISK/a, sem er smáræði í samanburði við hinn fjárhagslega ávinning virkjananna. Notendur eru t.d. sólarkísilverksmiðju Silicor á Grundartanga og kísilmálmverksmiðja Thorsil í Helguvík.  Sólarkísilverksmiðjan á að framleiða 99,9999 hreinan kísil, Si, fyrir sólarhlöður með nýrri aðferð, og hin á að framleiða hráefni fyrir hálfleiðaraiðnaðinn, hvort tveggja umhverfisvæn verkefni.  Þingið setur ofan að láta meiri hagsmuni víkja fyrir minni og andúð minnihluta á iðnvæðingu, sem reist er á beinum erlendum fjárfestingum.  Stjórnskipunin, þingræðið, var fótum troðið til að ná fram vilja minnihlutans á Alþingi.  Þessu verður að linna með auknum völdum forseta Alþingis við fundarstjórn og takmörkun ræðutíma að hætti annarra norrænna þjóðþinga.
2. Flutningskerfi raforku annar ekki þörfinni. Það hefur um alllanga hríð vantað öflugar stofntengingar á milli landshluta til að bæta nýtingu virkjana og miðlunarlóna og innan landshluta til að verða við aukinni raforkueftirspurn, aðallega á öllu norðanverðu landinu.  Þetta hefur þegar þýtt glötuð tækifæri til uppbyggingar atvinnulífs, t.d. í Eyjafirði, og nú er uppi hugmynd um álver í Skagabyggð.  Á Norð-Austurlandi hefur verið fjárfest í rafvæðingu fiskimjölsverksmiðja, en aðeins hefur verið hægt að nýta hana með höppum og glöppum, svo að eldsneytissparnaður hefur ekki orðið, eins og til var stofnað.  Kerfið er mjög veikt og þolir ekki snöggar álagsbreytingar eða bilanir án þess að fara á hliðina með vandræðum og tjóni hjá notendum. Þetta ástand hefur þegar valdið tugmilljarða tjóni, og við svo búið má ekki standa lengur, enda silagangurinn ekki vanzalaus.  Nú á þó að að hefjast handa við nýja Suð-Vesturlínu frá Hafnarfirði að Helguvík, sem gerir uppbyggingu þar mögulega, og kominn tími til, að atvinnulíf á Suðurnesjum braggist.  Línu yfir Sprengisand vantar ásamt öflugri tengingu Norðurlands við Vesturland og Austurland.  Er vonandi, að deyfð og drunga yfir flutningskerfinu  verði aflétt með nýsamþykktum lögum um undirbúning flutningsmannvirkja, sem reistur er á gildandi Kerfisáætlun Landsnets. Landsnet er einokunarfyrirtæki samkvæmt lögum undir eftirliti Orkustofnunar og virðist iðulega þurfa pipar undir stertinn.
3. Ríkisfyrirtækið Landsvirkjun hefur kynnt fyrir landsmönnum áhuga sinn á verulegri stækkun markaðar síns eða um 50 %; ekki með stækkun markaðshlutdeildar á Íslandi, sem þegar er óþægilega stór eða rúmlega 70 %, heldur með útflutningi og innflutningi raforku um sæstreng.  Kynning á þessu hefur verið laus í reipunum, ýmist talað um afl- eða orkuútflutning, og frásagnir af virkjunarþörf fyrir þessa orkusölu verið villandi og beinlínis rangar að mati ýmissa kunnáttumanna. Verður betur fjallað um þetta í síðari vefgrein. Alla lýsingu á tilhögun verkefnisins hefur skort, svo að áreiðanlega kostnaðaráætlun hefur ekki verið unnt að gera.  Samt hefur Landsvirkjun komið af stað gullgrafaravæntingum í kringum verkefnið, sem ekki er nokkur fótur fyrir, því að verði eðlileg arðsemiskrafa sett á flutningsmannvirkin sjálf, þá mun flutningskostnaðurinn fyrirsjáanlega gleypa megnið af verðinu, sem fæst fyrir "græna orku" á Englandi.  Viðskiptahugmynd Landsvirkjunar eftir endurlífgun hugmyndarinnar árið 2010 er að gera út á niðurgreiðslur úr brezka ríkissjóðnum fyrir "græna orku", en verð á henni fer nú lækkandi á Englandi vegna hraðfara þróunar vindmylla og sólarhlaða o.fl. Það er ekki ljóst, hvað fyrir Landsvirkjun vakir með því að halda þessari umræðu vakandi.  Málið hefur borizt til Alþingis, en í stað þess að leggja þessa umræðu á ís þar til tækni- og viðskiptahlið málsins skýrist betur, þá var skipuð nefnd að hálfu Iðnaðarráðherra (að beiðni þingsins) til að gera fýsileikaskýrslu um verkefnið.  Þar með var málið í raun tekið úr höndum Landsvirkjunar, sem ætti að láta það liggja í þagnargildi á meðan nefndin er að störfum.  Það er óheppilegt að draga athyglina frá miklu brýnni viðfangsefnum á sviði orkumála hér innanlands með þessu sæstrengsskrafi. Hlutfallsleg stærð Landsvirkjunar á íslenzka orkumarkaðinum er þegar svo stór, að hún getur kallazt markaðsráðandi.  Stækkun hennar, eins og hér um ræðir, er ósamrýmanleg kröfum um sanngjarna samkeppni á markaðinum, og þess vegna verður að stofna sérfélag um allar virkjanir, sem hugsanlega verða reistar fyrir sæstreng.
4. Þó að raforkuverð á Íslandi sé lágt í alþjóðlegum samanburði, þá hefur það hækkað mikið frá 2010 bæði til stóriðju og almennings.  Endurskoðun á raforkusamningi Landsvirkjunar og Rio Tinto Alcan lauk 2010 og lyktaði með mikilli hækkun orkuverðs og breyttri vísitölu þess.  Meðalverð til stóriðju samkvæmt Ársskýrslu Landsvirkjunar 2014 er ekki of lágt miðað við tilkostnað fyrirtækisins og jaðarkostnað þess við raforkuvinnslu í vatnsorkuverum til stóriðju.  Samt hafa sumir hátt um, að svo sé, en hafa ekkert fyrir sér annað en verðið sé undir vegnu meðalverði til álvera í heiminum utan Kína.  Það eru óttalega þunnildisleg rök, því að sé farið út í samanburð við önnur álver, er ófullnægjandi að taka einvörðungu rafmagnskostnaðinn með í reikninginn,  þótt drjúgur sé, heldur verður að bera framlegð fyrirtækjanna saman til að leggja mat á samkeppnisstöðu Íslands gagnvart öðrum landsvæðum, sem draga vilja að sér fjárfestingar af þessu tagi.  Aftur á móti hefur komið í ljós, að meðalverð Landsvirkjunar til almennings, 8,9 kr/kWh, sem hægt er að leiða út úr Ársskýrslu Landsvirkjunar 2014, er allt of hátt. Það er bæði of hátt miðað við vinnslukostnað í vatnsaflsvirkjunum fyrir álag heimila og almennra fyrirtækja og of hátt miðað við meðalorkuverð í langtímasamningum, sem er ósanngjarnt gagnvart almenningi í landinu.  Hér er ríkisfyrirtæki tekið upp á því að okra á eigendum sínum.  Meðalverð til almennings þarf að lækka um a.m.k. 2,0 kr/kWh, svo að viðunandi verði. Eftir kjarasamningana í vor fer verðlag hækkandi í landinu.  Við því verður að sporna með öllum tiltækum ráðum, því að verðbólga er hinn versti vágestur velmegunar í landinu. Nú er rétti tíminn fyrir vellauðugt ríkisfyrirtæki á borð við Landsvirkjun að leggja sitt lóð á vogarskálarnar; ella verða stjórnvöld að grípa í taumana. Hér blasa við gallar fákeppnismarkaðar, þar sem einn aðilanna á framboðshliðinni skákar í skjóli yfirburðastærðar.  Hér verða fulltrúar eigenda Landsvirkjunar, ríkisstjórn og Alþingi, að skakka leikinn, af því að markaðurinn er ekki í færum til þess.
5. Landsvirkjun er með tvær vindmyllur, tæplega 1,0 MW að afli hvora, í rekstri á Hafinu ofan við Búrfellsvirkjun.  Hún hefur kynnt vindmyllulund til sögunnar þar, Búrfellslund,sem yrði engin smásmíði, heldur mundi framleiða 1,5 TWh/a (11 % aukning m.v. núverandi vinnslu Landsvirkjunar og rúmlega 8 % af heildarraforkuvinnslu landsins). Yrði þetta svipað hlutfall og í Svíþjóð og slagar upp í þýzka hlutfallið, sjá mynd, en raforka úr endurnýjanlegum orkugjöfum þar er hins vegar aðeins um 12 %.  Til þess að framleiða 1,5 TWh/a með vindrafstöðvum þarf uppsett afl um 500 MW eða a.m.k. 170 vindmyllur, því að framleiðendur munu ekki treysta sér til að framleiða stærri vindmyllur en 3,0 MW fyrir íslenzkt veðurfar.  Þessi vindmylluskógur þæki e.t.v. 5 km2 svæði og mundi yfirleitt syngja rækilega í honum á þessum vindasama stað.  Þá eru tengimannvirki við stofnkerfið fyrir þessi 500 MW ótalin.  Hið hlálega er, að Landsvirkjun hefur viðrað brezka ríkið sem kaupanda vindmylluorku frá Íslandi.  Það borgar um þessar mundir að jafnvirði 125 USD/MWh fyrir orku frá vindmyllum á landi, en vinnslukostnaður hérlendis yrði e.t.v. 90 USD/MWh frá téðum vindmyllulundi.  Nánast ekkert hefðist upp í þann kostnað vegna flutningskostnaðar um sæstrengsmannvirkin.                         

  

 Nýr raforkumarkaður blasir nú við, og verður íslenzk orkustefna að taka mið af honum. Forkólfar Landsvirkjunar hafa síðan 2010 tekið kolrangan pól í hæðina varðandi þróun orkuverðs á heimsmarkaði.  Þessi stefna hefur skaðað landið, því að reyndin hefur orðið allt önnur, og þess vegna hafa ranghugmyndir um viðskiptaumhverfið fælt viðskiptavini frá.  Listaverð Landsvirkjunar fyrir langtímasamninga upp á 43 USD/MWh var alveg út í hött. 

Stjórn Landsvirkjunar og núverandi stjórnarandstaða á Alþingi hafa haldizt hönd í hönd um að lágmarka umfang stóriðjusamninga. Þetta hefur að sjálfsögðu endurspeglazt í þeim virkjanakostum, sem Landsvirkjun hefur staðið til boða og hefur nú leitt til kreppu á raforkumarkaðinum og sett viðskiptasamninga í uppnám.

Þetta er sorgleg staðreynd í ljósi þess, að um nokkurra ára bil hefur verið vitað, að Íslendingar gætu verið að missa af lestinni.  Kínverjar o.fl. hafa sett hundruði vísindamanna til verka við að þróa nýja kynslóð kjarnorkuvera, sem brenna Þóríum frumefni og nýta það vel, svo að lítill geislavirkur úrgangur verður eftir.  Þóríum kjarnorkuver geta verið af margvíslegum stærðum.  T.d. mundi henta álveri af hvaða stærð sem er yfir 100 kt/a að reisa Þóríum- orkuver á lóðinni og losna við þref við Hörð Arnarson og hans líka um orkuverðið og losna við flutningskostnað raforku.  

Kjartan Garðarson, vélaverkfræðingur, skrifaði í Morgunblaðið laugardaginn 11. júlí 2015 greinina: "Orkubyltingin mikla að hefjast". 

Þar heldur hann því fram, að kostnaðarverð frá Þóríum- orkuveri verði í byrjun undir 30 USD/MWh, og eftir að fjöldaframleiðsla hefjist, muni kostnaðurinn verða undir 10 USD/MWh.  Það telur Kjartan, að verði fyrir 2030. Lokaorð Kjartans í téðri grein eru þessi:

"Frumefnið Þóríum heitir í höfuðið á norræna þrumuguðinum Þór.  Það er kannski táknrænt, að Þóríum mun væntanlega hafa mikil áhrif á Sögueyjunni.  Í mínum huga er það þannig, að við höfum um 3 ár til að fá hingað orkusækinn iðnað.  Eftir það fer varla nokkur norður í Ballarhaf til að ná sér í orku.  Enginn veit því fyrir víst í hvaða stöðu við verðum til að semja um raforkuverð eftir nokkur ár."

Á 7. áratug 20. aldarinnar héldu menn líka, að kjarnorkan mundi verða aðalorkugjafi heimsins og sá hagkvæmasti.  Þar reyndust vera tæknileg ljón í veginum.  Núna er rétt að hafa slíka fyrirvara á, en það eru meiri líkur en minni á því, að spurn eftir raforku á og frá Íslandi muni dala.  Þess vegna eigum við að grípa gæsina á meðan hún gefst og selja orkuna á verði, sem gefur góðan arð af fjárfestingunni, eins og verið hefur, en gullgrafarahugarfar á engan veginn við, því að innan 10 ára kunnum við að hafa tapað samkeppniforskoti okkar um aldur og ævi á þessu sviði. Það má heldur ekki líta fram hjá þeim möguleika, að samrunaorkan kann að vera nær en margan grunar, en hún mun verða hin endanlega lausn á orkuvandamálum heimsins. 

Hin breytingin, sem framundan er í orkumálum landsins, er rafvæðing fartækja á landi.  Orkubyltingin, sem lýst er hér að ofan, herðir að sjálfsögðu á þróun rafbíla, en erfiðasti hjallinn á þeirri vegferð er þróun rafgeyma með nægilegan orkuþéttleika í kWh/kg.  Það má búast við, að eftir 10-15 ár hafi rafbílar leyst af hólmi eldsneytisnotkun, sem jafngildir 50 % af núverandi bensínnotkun og 25 % af núverandi dísilolíunotkun.  Þá mun raforkumarkaðurinn hérlendis hafa vaxið um 600 GWh/a eða rúmlega 3 % af núverandi markaði og hefur sennilega möguleika á að ná 2000 GWh/a.  Þessi orka jafngildir jafnaðarálagi 230 MW, og verði boðið upp á hagstætt næturrafmagn, þarf ekki að virkja meira en þessu nemur. 

Hlutdeild endurnýjanlegrar orku af heildarorkunotkun á Íslandi hækkar þá úr 86 % í um 92 % (þotueldsneyti sleppt), og að lokum mun flotinn væntanlega fara í endurnýjanlega orkugjafa einnig.

 

 

Af sæstreng-ólíku saman að jafna

Raforkumál landsins eru í megnasta ólestri.  Arfur vinstri stjórnarinnar í þeim efnum er orkuskortur, svo að nú gæti stefnt í enn eina raforkuverðshækkunina og í þetta sinn vegna orkuskorts, sem þá verður í boði Svandísar Svavarsdóttur, sem dæmd var af Hæstarétti fyrir að misfara með vald sitt gagnvart sveitarfélögum með skipulagsvald við Þjórsá sem Umhverfisráðherra og svaraði þá snúðug, að hún væri í pólitík. 

Téð Svandís skaðaði Rammaáætlun #2 með því að hafa forgöngu um að virða faglegt mat að vettugi, en setja í staðinn inn sitt eigið pólitíska mat um, hvaða virkjanir ættu að vera í framkvæmdaflokki og hverjar í bið.  Þegar átti að vinda ofan af þessu á síðasta þingi, umturnaðist hún og lagðist í skæruhernað gegn þingræðinu, enda er hún af því pólitíska sauðahúsi, sem alltaf hefur traðkað á þingræðinu og haft það að fótaþurrku, þegar það hefur þjónað "hagsmunum flokksins". Á þeim bænum helgar tilgangurinn jafnan meðalið í þágu flokksræðisins. (Der Erfolg berechtigt den Mittel.)

Af þessum sökum er nú komin upp sú staða, að orkuafhending til nýrra verksmiðja, sem Landsvirkjun er langt komin með eða búin að semja um skilmála orkuafhendingar fyrir, er í uppnámi.  Til þess eru refirnir einmitt skornir. VG mundi ekki gráta það, þótt vegna orkuskorts mundu glatast um ISK 200 milljarðar í beinum erlendum fjárfestingum. Þau vilja hins vegar þenja ríkisgeirann út stjórnlaust, en skilja ekki, hvernig verðmæti verða til, og að nýjan útflutningsiðnað þarf á móti viðbótar útgjöldum, því að annars er sjálfbærni hagkerfisins og stöðugt myntgengi í uppnámi. Af hverju halda menn, að svo sé komið fyrir Grikkjum sem raunin er ?  Jafnaðarmenn og sameignarsinnar þöndu út velferðarkerfið og fjármögnuðu með erlendum lánum, en hunzuðu undirstöður verðmætasköpunar í landinu. 

Það er alveg kostuleg pólitísk staða á Íslandi, að víglínan á milli hægri og vinstri skuli liggja um nýja atvinnusköpun fyrir verkamenn, iðnaðarmenn og háskólamenntað fólk af fjölbreytilegu tagi.  Afturhald hefur það alltaf heitið, sem gegn slíku berst, og minnir á afturhald síðmiðalda, sem engu vildi breyta í atvinnuháttum landsins, þó að ný tækni og markaðir blöstu við landsmönnum. Miðaldaafturhaldið tafði framþróun landsins, sem tók ekki almennilega við sér fyrr en á síðasta fjórðungi 19. aldar.     

Um er að ræða orku til iðjuvera Thorsil í Helguvík og Silicor Materials á Grundartanga.  Til þess voru refirnir skornir hjá afturhaldinu á Alþingi, sem er andsnúið aukinni fjölbreytni atvinnulífs á landinu, nema í kjördæmi Steingríms, og andsnúið styrkari stoðum undir gjaldeyrissköpun og lífskjarabótum í landinu.  Vinstrið þrífst aðeins á öfund og óánægju og eygir ekki möguleika á valdatöku, nema með því að skapa þjóðfélagslega ólgu, atvinnuleysi og verðbólgu. Vinstrið þrífst á vandræðum. Þetta lið þarf að fá að kynnast því, hvar Davíð keypti ölið.  Á það duga engin vettlingatök.  Þingræðið verður að verja með hörku, og þingviljinn verður að fá að koma fram. Til hvers ættum við að velja okkur meirihluta á þing, ef lenzka verður að bera hann ofurliði í lykilmálum ? Að láta ábyrgðarlausan og sumpart ruglaðan þingminnihluta ná að valda hér stórtjóni á formi glataðra tækifæra til tekjuöflunar og minnkunar á losun gróðurhúsalofttegunda á heimsvísu, nær engri átt.

Við þessar aðstæður er kindugt að lesa aðsenda grein í Fréttablaðinu 23. júní 2015 frá Óla Grétari Blöndal, framkvæmdastjóra Þróunarsviðs Landsvirkjunar, undir fyrirsögninni:

"Sæstrengur þyrfti ekki að kalla á stórfelldar virkjanir".

Þar er látið að því liggja, að 2000 GWh/a séu til í núverandi kerfi, og Óli kallar þetta óhönduglega "Strandaða orku vegna einangrunar íslenzka raforkukerfisins". 

Þetta eru um 11 % af núverandi raforkuvinnslu á landinu eða 228 MW að jafnaði yfir árið.  Þar sem rúmlega 40 MW vantar nú upp á að unnt sé að verða við óskum bæði Thorsil og Silicor, er furðulegt, ef hægt er að losa um 228 MW með sæstreng án þess að flytja nokkra orku inn. Dýrindis naglasúpa kemur óneitanlega upp í hugann, enda ævintýrablær yfir málflutningi Landsvirkjunarmanna, þegar hinn alræmda sæstreng ber á góma. 

Í téðri grein gerir Óli Grétar ráð fyrir, að orkuútflutningur um 1000 MW sæstreng mundi nema að jafnaði 5,0 TWh/a. Ef þetta er inn á strenginn, er reiknað með útrúlega lítilli nýtingu á strengnum, en sé þetta út af honum, er reiknað með býsna ríflegum töpum m.v. eðlilega nýtingu.  Það er grundvallar atriði fyrir tekjur af sæstrengnum og þar með arðsemi, að hann sé sem lengstan tíma á hverju ári á sem næst fullum afköstum og ekki skemur en 6000 klst/a, en þarna er reiknað með 5000 klst/a. 

Í íslenzka raforkukerfinu er mjög lítið umframafl í virkjunum, stundum ekkert umfram nauðsynlegt reiðuafl, stundum 100-200 MW. Þessi mikla nýting kerfisins stafar af því, að álag iðjuvera er mjög jafnt árið um kring, og það er um 80 % af heildinni.  Virkjanir og miðlunarlón ofan við eru nú samþætt.  Ef núverandi virkjanir verða stækkaðar, versnar nýtingin á hinum, og stórhætta er á, að virkjunarfyrirtækið, Landsvirkjun í flestum tilvikum, tæmi lónin í sölugríð til útlanda um sæstreng.  Vilja menn þá reiða sig á "hund að sunnan" ?  Hver ætlar að taka á sig ábyrgð af skömmtun rafmagns, ef "hundurinn" bilar og miðlunarlónin eru tóm á sama tíma ?  Hætt er við, að stóráföll af þessu tagi yrðu fylgifiskur sæstrengslagningar, og rýrnar þá röksemdin um aukið afhendingaröryggi. Niðurstaðan veltur á bilanatíðni sæstrengsmannvirkjanna eða öllu heldur tiltækileika ("up-time") þeirra á ári hverju.

Óli Grétar fer með gamla tuggu Landsvirkjunar um 2,0 TWh/a, sem sé fyrir hendi núna í íslenzka raforkukerfinu, en sé ekki hægt að koma í lóg, nema um sæstreng.  Þetta stenzt þó ekki rýni. Hann skrifar:

"Sérkenni sæstrengs fyrir Ísland er, að hann veitir aðgang að nýjum stórum og sveigjanlegum markaði fyrir útflutning á rafmagni, sem þegar er til, en er nú læst inni vegna einangrunar íslenzka markaðarins.  Með bættri nýtingu kerfisins, án nýrra virkjana, væri hægt að fá um 2,0 TWh eða 40 % af orkuþörf sæstrengs." 

Þetta er um 11 % af núverandi orkuvinnslu á Íslandi, sem að 30 % kemur frá jarðgufuvirkjunum og 70 % frá vatnsaflsvirkjunum.  Það er kunnara en frá þurfi að segja, að engin umframorka er fyrir hendi í jarðgufuvirkjunum.  Þvert á móti standa rekstraraðilar í basli með að framleiða upp í samninga vegna niðurdráttar í gufuforðabúri virkjunar og viðhaldsþarfar á búnaði vegna útfellinga og tæringar. Hafa vatnsaflsvirkjanir upp á síðkastið hlaupið þar undir bagga. Líklega er þó um undantekningartilvik núna að ræða, þar sem ON dró mótvægisaðgerðir úr hömlu vegna "sparnaðarátaks", en enginn veit, hvernig þróun óstöðugs gufuforðabúrs verður á Hellisheiði.  Þetta er þó áhætta fyrir "umframorku" í íslenzka raforkukerfinu.

Síðan kemur tilraun Óla Grétars Blöndal Sveinssonar til að útskýra 10 % slaka, en þar skýzt honum heldur betur:

"Til að tryggja orkuöryggi á Íslandi miðast hönnun raforkukerfisins [ætti þá að vera vatnsorkukerfisins-innsk. BJo] við, að hægt sé að tryggja orkuafhendingu í þurrum og köldum árum.  Af þessum sökum renna að jafnaði um 10 % af vatni ónotuð framhjá virkjunum til sjávar í fullseldu kerfi, og fer framhjárennsli vaxandi með aukinni hlýnun jarðar."

Á grundvelli langra rennslisraða eru vatnsmiðlunarmannvirki hönnuð miðað við að fyllast síðsumars 27 ár af hverjum 30 árum (3 ár af 30 fyllast þau þá ekki) og að geta alltaf annað 90 % af hámarks orkugetu sinni.  Þetta er svo nefnd forgangsorka. Í 3 ár af 30 er miðlunargetan á bilinu 90 % - 100 %.  Orkusamningar á milli Landsvirkjunar og álfyrirtækjanna á Íslandi spila inn á þetta náttúrufyrirbrigði með sveigjanlegum afhendingarskilmálum raforku þannig, að 90 % umsaminnar orkuafhendingar á ári er forgangsorka, sem er óskerðanleg, og 10 % er afgangsorka, sem skerða má með ákveðnum skilmálum. 

Hvað þýðir þetta ?

Iðjuverin kaupa um 80 % af orkunni, og af því leiðir, að í þokkalegu vatnsári renna ekki 10 % lónsvatns framhjá, heldur má ætla, að það sé nær 2 %. Miðlunargetan jafngildir um þessar mundir um 13800 GWh/a, svo að umframorka, sem stundum væri nýtanleg fyrir sæstreng, mundi vera nálægt 0,02 x 13800 =  280 GWh/a, ef ekki þyrfti að nýta hana innanlands til að vega, tímabundið, upp á móti niðurdrætti í holum jarðgufuvirkjana. Að jafnaði á 30 ára tímabili er umframorka kerfisins af þessum sökum þá 250 GWh/a, sem menn skyldu bera saman við tölu Landsvirkjunar, 2000 GWh/a. Hún er áttföld á við það, sem við blasir.

Keisarinn sprangar sem sagt rétt einu sinni um nakinn, þegar umframorka íslenzka kerfisins fyrir sæstreng er annars vegar.  Ísland hefur enga orku í handraðanum til að selja inn á sæstreng. Það eru engar slíkar offjárfestingar í kerfinu, sem sæstrengur gæti virkjað, og Ísland hefur þess vegna ekkert að bjóða Bretum í þessum efnum í mótsetningu við Norðmenn, sem eru með mikið umframafl í sínu kerfi vegna eðlis síns álags. Skrif um 2000 GWh/a á Íslandi í þessu samhengi eru því miður fleipur eitt.

Skúli Jóhannsson, verkfræðingur, er ómyrkur í máli um téða grein Landsvirkjunarmannsins í Morgunblaðinu 1. júlí 2015. Hann saknar haldgóðra tæknilegra gagna um sæstrenginn og lagningu hans, því að án þeirra verði umræðan reist á ágizkunum.  Við þau atriði, sem hann nefnir, að vanti, má bæta rekstrarpennu þessa flutningskerfis.  Vandamálið er, að nægilega þolin plasteinangrunarefni fyrir þá háu jafnspennu (rakspennu), sem um 1200 km vegalengd útheimtir, hafa enn ekki verið markaðssett.  Þar stendur hnífurinn í kúnni, tæknilega.

Skúli skrifar, að hann sé sammála Landsvirkjun um að gera ekki ráð fyrir innflutningi raforku um téðan streng.  Samt er gert ráð fyrir gríðarlegum viðbótar búnaði til að geta flutt orku í sitt hvora áttina.  Skúli kallar eftir líkindadreifingu á tölum, sem "strandaða orkan", 2,0 TWh/a, er samsett úr.  Það er til að geta gert sér grein fyrir líklegum árlegum innflutningi á orku, því að það er alveg öruggt, ef ganga á nær núverandi kerfi og á mismikinn varaforða, sem jafnan er nú eftir í miðlunarlónum að vori, þá munu þau tæmast sum árin, kannski flest árin, og þá verður að grípa til innflutnings á hvaða verði, sem brezka markaðinum þóknast þá að bjóða.  Þá mun gerast hið sama og í Noregi.  Raforkuverðið rýkur upp úr öllu valdi. Við þær aðstæður grípa Norðmenn til viðarkyndingar, svo að ólíft verður í þéttbýli í lygnu veðri fyrir reykbrælu.  Íslendingar yrðu hins vegar að bjarga sér með eigin rafala, t.d. úr rafmagnsbílnum sínum, og hlaða rafgeyminn með hjálp bensínhreyfils.  Þetta er ekki fögur framtíðarsýn í landi, sem vinnur yfir 99,9 % raforku sinnar með lágmarksmengun og að mestu leyti með sjálfbærum hætti.  Sæstrengur frá Íslandi til útlanda yrði afturför í umhverfislegum efnum, og talan 99,9 % að ofan yrði lægri, kannski 90 %.  Með sæstreng yrði haldið í mikla óvissuferð, þar sem fjárfestingar gætu hæglega fljótlega orðið "strandaðar fjárfestingar", ef Bretar hlypu út undan sér. Á Bretlandi eru ekki einvörðungu "gentlemen"; það fengum við síðast sannreynt 2008-2012 í tengslum við íslenzka banka á Englandi.

Skúli skrifar:

"Vafasamt er, að við núverandi aðstæður verði hagkvæmt að auka afl starfandi virkjana, nema þá helzt Búrfellsvirkjunar.  Nær væri að nota fjármagnið í að reisa vatnsaflsvirkjanir á nýjum virkjunarstöðum."

Þetta blasir við þeim, sem þekkja kostnaðarmynztur vatnsaflsvirkjana og vita, að vinnslukostnaður þeirra er háður uppsettu afli og framleiddri orku á ári.  Draumórar um miklu hærra verð orku úr íslenzkum virkjunum, sem seld yrði beint utan um sæstreng en til stóriðju á Íslandi, eiga sér enga stoð í raunveruleikanum, þegar litið er til lækkandi verðs grænnar orku á Bretlandi og gríðarlegs flutningskostnaðar um sæstreng og endamannvirki hans að meðreiknuðum töpum.  Þar að auki bendir Skúli á, að líklega er orka úr gömlum og stækkuðum virkjunum ekki gjaldgeng í niðurgreiðslukerfi Breta á grænni orku.

Það er engu líkara en Landsvirkjun hafi gripið æfingaverkefni menntskælings á lofti og gert að sínu hjartans máli, en verkfræðilega stendur ekki steinn yfir steini, þegar málið er krufið.  Menntskælingurinn gæti hafa gert sér mat úr verkefninu og fengið góða einkunn fyrir frumlega hugsun, en ríkisfyrirtækið Landsvirkjun fær -23 á Örsted einkunnakvarðann, sem einu sinni var við lýði í Verkfræðideild Háskóla Íslands. 

 

 

 

    

 

Verðlagning raforku

 Það er talsvert gumað af því, að verðlag á endurnýjanlegri orku á Íslandi sé lágt.  Það má til sanns vegar færa, þegar meðaltöl til stóriðju annars vegar og almenningsveitna hins vegar eiga í hlut. Innan þessara hópa eru víð verðsvið, og raforkukostnaður fjölskyldna í landinu er mjög misjafn eftir búsetu. Landsmenn sitja alls ekki við sama borð í þessum efnum, og er mikil mismunun frá náttúrunnar hendi við upphitun húsnæðis, sem finna þarf betri leiðir til að jafna en nú eru farnar, en fyrst að öðru.

Það er núorðið óumdeilt, að tiltölulega lágt raforkuverð til almennings á Íslandi miðað við önnur lönd stafar af stórtækri uppbyggingu raforkukerfisins, sem að megninu til hefur verið fjármögnuð með orkusölu til iðjuvera með langtímasamninga til 25-45 ára og endurskoðunum á þeim í tímans rás.  Fyrir vikið hefur verið hagkvæmt að ráðast í stórar virkjanir og mikil flutningsmannvirki.  Þannig hafa heimilin í landinu og allur atvinnurekstur notið góðs af hagkvæmni stærðarinnar. Ekki þarf að fjölyrða um, að Ísland hefur getað boðið stóriðjufyrirtækjum raforku á samkeppnishæfu verði á hverjum tíma, af því að virkjunarkostir vatnsafls voru hagkvæmir og rekstrarkostnaður slíkra virkjana er lágur, ef þær eru vel úr garði gerðar.

Þannig háttar til í virkjunum, að vinnslukostnaður raforkunnar er háður því, hvers eðlis orkunotkunin er.  Vinnslukostnaður í virkjunum, sem knúnar eru endurnýjanlegri orku, t.d. fallvatnsorku, er þá aðallega háður því, hversu hlutfallslega mikið og jafnt álagið er.  Ekkert álag jafnast á við álag álvera, hvað hagkvæmni varðar í orkuvinnslunni, því að það er hvorki undirorpið, dægursveiflum, vikusveiflum né árstíðabundnum sveiflum. 

Álag almenningsveitna er hins vegar háð takti tilverunnar og veðurfari. Af þessum sökum getur sami vélbúnaður framleitt meiri orku á hverju ári fyrir álver en almenningsveitur, og nokkru minni rafbúnaður að uppsettu afli getur framleitt sama raunafl og raunorku vegna hærri aflstuðuls álvera. Aflminna rafkerfi jafngildir minni fjárfestingarþörf. 

Allt leiðir þetta til, samkvæmt útreikningum höfundar, að kostnaðarhlutfall orkuvinnslu í fallvatnsvirkjun fyrir álver og almenningsveitur er að jafnaði 47 %.  Þetta hlutfall lækkar í þeim tilvikum, þegar hluti orkusamningsins er afgangsorka, t.d. 10 %, eins og algengt er í orkusamningum við álverin.  Þá er hægt að minnka vatnsmiðlunina og miða við orkuskerðingu í 3 ár af 30, en rennslisraðir sýna, að slík eru líkindin á, að miðlunarlón fyllist ekki (þurrkaár). Einnig er þá hægt að spara varaafl.  Allt dregur þetta úr stofnkostnaði raforkukerfisins án þess að ógna afhendingaröryggi forgangsorku, t.d. til heimila. 

Það er nauðsynlegt, svo að friðvænlega horfi á markaðinum, að risinn á þar, Landsvirkjun, komi fram með sanngjörnum hætti gagnvart notendum.  Í þessum efnum má telja tvennt ósanngjarnt, og eigi annað eða bæði atriðin við einhvern orkuvinnsluaðila, þarf hann að bæta ráð sitt eða sæta álitshnekki ella á markaðinum:

1. Að selja orkuna hátt (> 15 %) yfir jaðarkostnaðarverði.  Jaðarkostnaðarverð er kostnaður við orkuvinnslu í næstu virkjun á eftir þeirri, sem semja á um orkusölu frá.  Höfundi telst til, að hann sé nú um 24 USD/MWh (3,1 kr/kWh) til álvera og 52 USD/MWh (6,8 kr/kWh) til almenningsveitna. Samkvæmt Ársskýrslu Landsvirkjunar 2014 nam meðalverð hennar þá til stóriðju með flutningskostnaði 25,9 USD/MWh, og þá má ætla þetta meðalverð við stöðvarvegg virkjunar 24 USD/MWh.  Þetta er sama og jaðarkostnaðarverðið, svo að meðalverð til stóriðju er eðlilegt, kostnaðarlega séð, en mikill munur er hins vegar á lægsta og hæsta verði til stóriðju.  Það er vegna þess, að mislangt er frá gerð viðkomandi langtímasamninga.  Út frá téðri Ársskýrslu hefur höfundur reiknað út meðalverð Landsvirkjunar 2014 til almenningsveitna.  Það var 68 USD/MWh (8,9 kr/kWh).  Þetta er 31 % hærra en jaðarkostnaðarverðið, sem er ótrúlega hátt verð og hærra en sanngjarnt getur talizt. Þarna er Landsvirkjun "með svín í skóginum".  
2. Að almenningur greiði stærri hluta en honum ber af heildarorkukostnaði, þ.e.a.s. hlutfall meðalverðs stóriðju og almennings er minna en 47 %.  Þetta hlutfall var 35 % hjá Landsvirkjun árið 2014, sem er svo langt undir viðmiði við stóriðju, að verulega ósanngjarnt má telja. Þarna hallar á þann, sem aldrei átti að halla á.  Þetta er alvarlegt hliðarspor hjá risanum.
3. Meðalverð til almennings frá virkjun Landsvirkjunar þarf að lækka niður í 6,8 kr/kWh eða lægra, þ.e. að lækka hið minnsta um 2,1 kr/kWh, sem er 24 %, svo að viðunandi verði. Ef stjórn Landsvirkjunar sýnir engan lit á þessari leiðréttingu, verður málið að koma til kasta þingsins í haust með þingsályktun.  

Segja má, að fyrirtæki og heimili á "köldum svæðum" landsins verði harðast fyrir barðinu á raforkuverðshækkunum, af því að rafmagnsreikningur þeirra er svimandi hár m.v. orkukostnað á "heitum svæðum".  Hér er auðvitað átt við íbúa (og lögaðila), sem ekki hafa aðgang að hitaveitu, en verða að hita húsnæði sitt upp með rafmagni og/eða jarðefnaeldsneyti. Nú þegar er húshitunarkostnaður svo hár, að lækki olíuverð til húshitunar undir 50 kr/l, þá verður ódýrara að kynda með olíu en rafmagni. Nú fer olíuverð aftur lækkandi og getur lækkað enn meira en í janúar 2015, ef Íran kemur inn á markaðinn.  Þá kemur upp sú hneykslanlega staða, að ódýrara verður að kynda húsnæði með olíu en með rafmagni á Íslandi. 

Raforkunotkun íbúðarhúsnæðis með rafhitun er tíföld á við íbúðarhúsnæði með hitaveitu.  Hitaþörf 200 m2 (með bílskúr) a.m.k. 20 ára húsnæðis má áætla 40 MWh/ár, og er oft reiknað með, að upphitunarþörfin nemi 85 % af heildarorkunotkun íbúðarhúsnæðis, svo að hún er þá 47 MWh/ár.  Rafmagnskostnaður við þessar aðstæður er um 450 kkr/ár án rafskatts og virðisaukaskatts eða að jafnaði 9,6 kr/kWh með flutningi og dreifingu, sem eru niðurgreidd kostnaðarliðir af ríkinu, svo að einingarverðið er um 26 % lægra en t.d. í þéttbýli á hitaveitusvæði. Engu að síður er upphitunarkostnaður þarna 4,3 faldur hitaveitukostnaður í þéttbýli.  Þessi mismunun, þótt að náttúrunnar hálfu sé, er allt of mikil, svo að viðunandi sé fyrir markaðshagkerfi með félagslegu ívafi, eins og mörgum þykir eftirsóknarvert.

Rafskattur er lagður á rafhitun, eins og á alla aðra rafmagnsnotkun í landinu, en hann mun falla niður hjá öllum notendum við árslok 2015 samkvæmt svo nefndu sólarlagsákvæði laga um hann frá tíð vinstri stjórnarinnar, sálugu.  Undarlegt er, að virðisaukaskattur er reiknaður ofan á rafskattinn, en vegir Skattstjórans eru órannsakanlegir.  Virðisaukaskattur er 11 % á rafmagn til upphitunar, en 24 % á aðra notkun. Þetta þýðir í raun, að sérmæla þarf raforkunotkun til hitunar, sem eykur enn á kostnaðinn. Það væri rökrétt að undanþiggja alla raforkunotkun á "köldum svæðum" virðisaukaskatti til að draga úr ójafnræði íbúa landsins, enda getur þessi skattlagning hæglega orðið þess valdandi, að ódýrara verði að kynda húsnæði með olíu, og í hverju er þá virðisauki raforkukaupanna fólginn ?

Það er ósanngjarnt að verðleggja hverja kWh (kílówattstund) jafnhátt til notenda með rafhitun, sem er u.þ.b. 85 % rafmagnsnotkunar á slíkum heimilum, og til notenda án rafhitunar, því að notkun fyrrnefnda hópsins er miklu meiri en hinna, eða tíföld, og verðskuldar magnafslátt a.m.k. 15 %.

Fyrir kostnað flutningskerfis og dreifikerfis skiptir orkumagnið sáralitlu máli, en aflið, þ.e.a.s. toppálagið, nánast öllu máli, því að kerfið þarf að hanna miðað við að anna toppálaginu.  Verðlagningin á flutningi og dreifingu rafmagns til viðskiptavina með rafhitun, sem eiga ekki kost á hitaveitu, ætti að endurspegla þetta kostnaðarmynztur og jafnframt að innihalda hvata til að draga úr toppálagi.  Það er t.d. hægt að gera með sambyggðum orku og aflmæli, þar sem orkunotkun á afli yfir umsömdu markafli væri dýrkeypt, t.d. á tíföldu taxtaverði án rafhitunar.  Aflgjald og umframorkugjald rynnu til Landsnets og dreifiveitunnar í sömu hlutföllum og orkugjaldið nú, en án niðurgreiðslna ríkissjóðs. Niðurgreiðslur þessar úr ríkissjóði eru neyðarbrauð, af því að samkvæmt tilskipun ESB mega aðrir viðskiptavinir rafmagns ekki bera viðbótar kostnað af þessu tagi.  Hér er hins vegar lagt til, að notendur rafhitunar beri sinn hluta flutnings- og dreifikostnaðar og greiði sama stofnverð orku frá virkjun, en njóti 15 % magnafsláttar.  Fer einingarverð orku til þeirra þá að nálgast hæsta verð til stóriðju.  Auk þess njóti þeir niðurfellingar virðisaukaskatts vegna náttúrulegs óhagræðis, sem gæti í versta tilviki leitt til aukins innflutnings á olíu.

Dæmi af fyrrgreindu rafhituðu húsnæði:

• Aflgjald: 12 kkr/kW x 15 kW/ár = 180 kkr/ár
• Lágmarks flutningsgjald = 38 kkr/ár
• Lágmarks dreifingargjald = 142 kkr/ár
• Orkusala: 4,55 kr/kWh x 47 MWh/ár = 214 kkr/ár

____________________________________________________________________________________________

• Heildarraforkukostnaður eftir breytingu: 394 kkr/ár
• Raforkukostnaður fyrir breytingu m/VSK:  492 kkr/ár

____________________________________________________________________________________________

• Sparnaður notanda 98 kkr/ár eða 20 %.

____________________________________________________________________________________________

Með þessu næðist fram lækkun húshitunarkostnaðar á "köldum svæðum" og ríkissjóður hefði hvorki kostnað né beinar tekjur af rafmagni til húshitunar. Þetta er þess vegna í senn réttlætismál og hagræðingarmál.  Yfirgjaldtöku fyrir flutning og dreifingu til rafhitunar lyki, og orkuverðið yrði ívið hærra en hæsta verð til stóriðju, enda væri notandi skuldbundinn til að kaupa a.m.k. 40 MWh/ár a.m.k. eitt ár fram í tímann. Skorður væru settar við fjárfestingarþörf til flutnings og dreifingar með hvata til að jafna álagið.  Lagabreytingu þyrfti til að framkvæma þetta.  Vilji er allt, sem þarf.

 

 

   

 

 

Raforkuverð

Blekbónda rak í rogastans, þegar hann barði augum forsíðu Morgunblaðsins þann 16. júní 2015.  Aðalfyrirsögnin þar var:

"Orkan hækkaði um 40 %", og í úrdrætti:

"Orkureikningur Ölgerðarinnar hefur hækkað mikið á árinu - Seljandi orkunnar bendir á 40 % hækkun hjá Landsvirkjun - Hækkar framleiðslukostnað á Íslandi".

Þekktar eru yfirlýsingar sumra forráðamanna Landsvirkjunar um, að raforkuverð á Íslandi ætti að hækka til jafns við hækkanir í Evrópu. Ef raforkuverð til almennings á að breytast árlega samkvæmt einhvers konar orkuverðsvísitölu í Evrópu, getur það fljótlega leitt til hærra verðs til almennings en sanngjarnt er miðað við orkuverð til stóriðju. Hlutfall orkuverðs til almennings og orkuverðs til stóriðju má ekki fara undir jaðarkostnaðarhlutfall orku í virkjun til þessara notenda, sem höfundur telur nema 47 %.  Annars er hætta á, að langtímasamningar við stóriðjufyrirtæki verði baggi á almenningi. 

Landsvirkjun verður að sýna meiri ábyrgðartilfinningu gagnvart viðskiptavinum sínum en að ógna þeim með því, að hún ætli að fylgja orkuverðsþróun í Evrópu.  Eina vísitalan, sem máli skiptir fyrir verðþróun Landsvirkjunar, en þróun meðalkostnaðar hennar, en hann var 2,90 kr/kWh árið 2014. Er þá tekið tillit til rekstrar- og viðhaldskostnaður, afskrifta og virðisrýrnunar og fjármagnsgjalda árið 2014 m.v. meðalgengi Landsvirkjunar á árinu, 131 kr/USD. Það er fróðlegt að bera meðalkostnaðinn saman við meðalverðið, sem var 4,3 kr/kWh án flutnings. Mismunurinn er 1,4 kr/kWh eða 48 %, svo að það er borð fyrir báru hjá stærsta orkufyrirtæki allra landsmanna, sem skýrir mikinn hagnað þess.

 Á þessu ári, 2015, hafa reyndar ekki orðið verðhækkanir á raforku í Evrópu, en Landsvirkjun hækkar samt suma taxta sína.  Raforkuverðið í Evrópu hefur farið lækkandi síðan árið 2013, en þessa ekki gætt í verðlagningunni hérlendis, enda þessi viðmiðun út í hött, ein og sér. T.d. á orkuverð hér á skammtímamarkaði, eðli máls samkvæmt, að ráðast aðallega af stöðu miðlunarlóna og af tiltæku afli.  

Orkuverð til stórnotenda ætti að ráðast af jaðarkostnaði raforku til þeirra, þegar samningar eru gerðir, þ.e. reiknuðum orkuvinnslukostnaði í næstu virkjun á eftir virkjun fyrir stórnotandann að viðbættum flutningskostnaði. Þegar kemur að endurskoðun samninga við iðjuverin á að nota endurskoðaðan jaðarkostnað til viðmiðunar, gjarna með lækkunar- og hækkunarstuðlum eftir viðurkenndri markaðsvísitölu afurðanna. Það er miklu flóknara mál að nota upplýsingar um orkuverð til annarra sambærilegra fyrirtækja erlendis, því að þá er jafnframt nauðsynlegt að hafa upplýsingar um kostnaðarmynztur og tekjumynztur þessara fyrirtækja og fyrirtækjanna á Íslandi, þ.e. þá þarf að meta alþjóðlega samkeppnisstöðu fyrirtækjanna á Íslandi. Ef menn gera það ekki, missir Ísland aðdráttarafl sitt sem paradís endurnýjanlegrar orku.

Meðalverð til stóriðju árið 2014 með flutningskostnaði var 25,9 USD/MWh, og má þá áætla meðalverð til stóriðju frá virkjun 24 USD/MWh.  Þá var meðalverð til almennings jafnvirði 68 USD/MWh (8,9 kr/kWh).  Hlutfall þessara verða er 0,35.  Það er allt of lágt m.v. áður nefnt hlutfall jaðarkostnaðar þessara notenda frá virkjun, 0,47.  Það má skýlaust halda því fram, að almennir viðskiptavinir Landsvirkjunar greiði nú meira en eðlilega hlutdeild sína af heildarkostnaði Landsvirkjunar. Við svo búið má ekki standa. 

Jaðarkostnaður Landsvirkjunar til stóriðju er 24,4 USD/MWh, og meðalverðið er rétt undir því, svo að það er ekki of lágt.  Það er þess vegna ljóst, að orkuverð Landsvirkjunar til almennings er of hátt.  Það má hæst vera Palm=24,4/0,47=52 USD/MWh=6,8 kr/kWh og þarf þess vegna að lækka um 2,1 kr/kWh.      

Rekstrar- og viðhaldskostnaður vatnsaflsvirkjana er að jafnaði sáralítill,  af því að virkjunareigandinn á vatnsréttindin, og er árlegur rekstarkostnaður virkjunar oft talinn nema 1 % af stofnkostnaði. Meginkostnaður Landsvirkjunar er þar af leiðandi fjármagnskostnaður.  Þegar skuldir fyrirtækisins lækka, eins og gerzt hefur nánast óslitið frá gangsetningu Kárahnjúkavirkjunar, eykst að sjálfsögðu hagnaður fyrirtækisins og þar með eigið fé þess og arðgreiðslugeta.  Hins vegar er fyrirtækið ekki hætt að fjárfesta, og hluta framlegðarinnar ber að nýta í fjárfestingar og draga þar með úr lántökum.  Tal um miklar arðgreiðslur á næstu árum er þess vegna ótímabært, nema menn sjái fram á stöðnun í nýtingu sjálfbærra orkulinda Íslendinga, eins og afturhaldsöfl berjast fyrir með kjafti og klóm, og yrði slíkt líklega einsdæmi í heiminum, enda samrýmist það engan veginn þörfinni fyrir aukna verðmætasköpun landsins í erlendum gjaldeyri.    

Uppi er í þjóðfélaginu grundvallar ágreiningur um, hvernig verja beri þessu aukna fjárhagslega svigrúmi Landsvirkjunar. Hefur komið fram hugmynd frá fjármála- og efnahagsráðherra um að stofna sveiflujöfnunarsjóð fyrir arðgreiðslur frá Landsvirkjun, og er sú hugmynd góðra gjalda verð, en sterka fjárhagsstöðu ríkisfyrirtækisins Landsvirkjunar má einnig nota til að styrkja samkeppnisstöðu íslenzka þjóðfélagsins út á við með raunverðlækkun á raforku til almenningsveitna og þar með til lífskjarabóta fyrir almenning.      

Verð á raforku er samsett úr nokkrum kostnaðarþáttum, sem háðir eru eðli notkunarinnar.  Það ber að gæta sanngirni í verðlagningu til ólíkra viðskiptavina, þannig að verð til þeirra endurspegli mismunandi kostnaðarmynztur við vinnslu, flutning og dreifingu fyrir þá.  Það er t.d. engin sanngirni fólgin í því að bera saman einingarverð til blekbónda og til álvers. Blekbóndi kaupir orkuna frá ON á 5,18 kr/kWh, og með flutningi og dreifingu nær verðið upp í  13,00 kr/kWh án skatta eða 99 USD/MWh. Hlutfallið á milli neðalorkuverðs Landsvirkjunar með flutningi og þessa verðs er 25,9/99=0,26. Það er ekki óeðlilegt, því að kostnaðargreining jaðarkostnaðar gefur til kynna, að þar sé hlutfallið 20 %.   

 Víkur nú sögunni að umræddri verðhækkun Landsvirkjunar með því að skoða nánar téða forsíðufrétt.

"Rafmagnsreikningur Ölgerðarinnar, eins stærsta matvörufyrirtækis landsins, hefur hækkað um 17 % á milli ára, eða tífalt meira en almennt verðlag í landinu.  Fyrirtækið kaupir raforkuna af Fallorku, og hefur Ölgerðin fengið þær upplýsingar frá seljanda, að heildsalinn, Landsvirkjun, hafi hækkað meðalverð í skammtímasamningum um 40 %.  Það hafi óveruleg áhrif, að önnur gjöld, t.d. fastagjald og magngjald OR, hafi hækkað í samræmi við verðbólgu á þriggja mánaða fresti. 

Andri Þór Guðmundsson, forstjóri Ölgerðarinnar, segir fyrirtækið kaupa mikla orku.  Það hafi búið við þessa miklu hækkun án þess að hækka vöruverð.  Óvíst sé, hversu lengi það standi undir jafnmikilli hækkun og raun ber vitni."

Hér eru mikil fyrn á ferð í ljósi þess, að Landsvirkjun hefur svigrúm núna til umtalsverðrar orkuverðslækkunar til almenningsveitna, eins og hér hefur verið sýnt fram á.  Landsvirkjun er þess vegna hér komin út á hálan ís og kyndir undir verðbólgu á tíma, þegar næg orka ætti að vera í kerfinu, og engin augljós ástæða til að hamla raforkunotkun í landinu með verðhækkunum. 

Það var enginn hörgull á miðlunargetu lónanna í vetur, og aflið frá nýjustu virkjuninni, Búðarhálsi, 95 MW, ætti alls ekki að vera upp urið enn þá, því að af tæknilegum ástæðum frestaði ISAL "töku" 25 MW af umsömdum 70 MW þaðan.  Í hvað fara þá 50 MW, sem Landsvirkjun ætti að hafa til reiðu núna frá Búðarhálsi ? Að vera með tilburði núna til að draga úr raforkunotkun landsmanna með miklum verðhækkunum á vissum töxtum skýtur algerlega skökku við fullyrðingar talsmanna hennar, nú síðast Óla Grétars Blöndal, framkvæmdastjóra Þróunarsviðs Landsvirkjunar, um að 2,0 TWh/a (=2000 GWh/a) séu til reiðu sem ónýtt orka í kerfinu fyrir sölu til Bretlands um sæstreng. Á ársgrundvelli eru þetta 228 MW. Jafnvel niðurdráttur í gufuforðabúri Hellisheiðarvirkjunar nemur aðeins afli, sem er 18 % af þessu.  Hér rekur sig hvað á annars horn. 

Landsvirkjun hlýtur að verða að draga þessar hækkanir til baka nú strax samkvæmt fyrirmælum eiganda síns, sem berst við verðbólgu á öllum vígstöðvum.  Álagið er í lágmarki að sumarlagi, svo að nægt á aflið að vera, og snjóþungt er á hálendinu, sunnanverðu, svo að ekkert orkuleysi er fyrirsjáanlegt í vatnsorkukerfinu. Landsvirkjun ætti nú að kappkosta að selja sem mest af ótryggðri orku á lágu verði og sýna innanlandsmarkaðinum umhyggju í stað þess að eyða miklu púðri í gæluverkefni, sem skortir markaðslegar forsendur. 

Lítum nú á, hvað Bryndís Skúladóttir, hjá Samtökum iðnaðarins, hefur um hækkunarmálið að segja í Morgunblaðinu 16. júní 2015:

"Þetta snýst um fyrirtæki, sem eru í framleiðslu, en eru ekki stóriðja.  Raforkukostnaður er stór hluti af rekstrarkostnaði hjá þessum fyrirtækjum, þó að hvert og eitt sé ekki endilega stór viðskiptavinur hjá orkusölum.  Mörg eru í samkeppni við innflutning.  Sem dæmi eru þetta matvælaframleiðendur, prentfyrirtæki, plastframleiðsla, málmiðnaður og framleiðsla á vörum fyrir byggingariðnað, sjávarútvegur og matvælaiðnaður.  Við sjáum ekki haldbærar skýringar á mikilli hækkun á stuttum tíma nú um stundir."

Þess var getið, að rafmagnsreikningur Ölgerðarinnar hefði hækkað um 17 % á einu ári.  Að einhverju leyti kann það að stafa af auknu álagi, þar sem framleiðslan gengur vel, en jafnljóst er, að Landsvirkjun hagar sér nú eins og "fíll í postulínsbúð", þar sem hún er í ráðandi stöðu á markaði.  Fyrirtækin, sem nota orku hennar, eiga nú mjög í vök að verjast, þar sem greiðsluþol margra þeirra er þanið til hins ýtrasta eftir kjarasamninga, sem SA hefur gert yfir höfuðið á þeim.  Þjóðhagslega er réttast núna að nota fjárhagslegt svigrúm Landsvirkjunar til að vinna gegn verðbólgu, sem er hinn versti vágestur í boði verkalýðsfélaganna, og draga í land með allar hækkanir 2015 og lækka meðalverð frá 2014 um þá tölu, sem jafnar hlut almennings miðað við langtímasamninga um raforkusölu.

Útskýringar Landsvirkjunar til blaðamanns Morgunblaðsins, Baldurs Arnarsonar, eru ekki beysnar:

"... að aðrir framleiðendur raforku hefðu dregið úr framleiðslu, m.a. vegna viðhalds á virkjunum.  Það hefði haft áhrif á skammtímamarkað, samkvæmt lögmáli framboðs og eftirspurnar."

Þessi rök halda ekki vatni, af því að næg umframorka og -afl eiga að vera í kerfinu frá nýjustu virkjuninni.  Þar að auki ber Landsvirkjun engin skylda samkvæmt raforkulögum til að halda uppi framboði á raforku, ef einhverjir aðrir framleiðendur falla úr skaptinu.  Þá verða hinir sömu að kaupa raforku á markaðinum til að vega upp það, sem fallið hefur út, eða viðskiptavinir þeirra draga úr álaginu að sama skapi, enda eru ákvæði í stóriðjusamningunum um, að 10 % samningsbundinnar orku til álveranna og allt að 50 % til Járnblendisins sé afgangsorka, sem megi skerða með ákveðnum skilyrðum. 

Orkusamningar Landsvirkjunar við álverin kveða sem sagt á um 10 % svigrúm í þessum efnum, þ.e. 10 % umsaminnar orku er afgangsorka með skerðingarheimildum. Orkuverð til álveranna er þess vegna vegið meðalverð 90 % forgangsorku og 10 % afgangsorku. 

Það er fjarstæðukennt að halda því fram, að vegna 40 MW brottfalls hjá ON hafi Landsvirkjun einhvern rétt til að hækka verð til sinna viðskiptavina um 17 %, eins og árshækkunin er til Ölgerðarinnar, og um 4 % að jafnaði 2015, eins og Landsvirkjun spáir sjálf nú. Hér er vegið í sama knérunn, og virðast fákeppni og stærðaryfirburðir á markaði ráðandi um misnotkun á aðstöðu.

Andstæðingar orkusölu til stóriðju innanlands hafa margir fallið í þá gryfju að bera saman einingarverð orku til stóriðju og almennings. Þetta eru ósambærilegar stærðir, enda getur þetta verðhlutfall farið allt niður að 20 % án þess, að óeðlilegt geti talizt.  Þetta stafar af gríðarlegum dreifingarkostnaði frá háspenntum afhendingarstað Landsnets og að inntakstöflu notandans.  Hjá blekbónda nemur dreifingarverðið 49 % af heildarverðinu 13,0 kr/kWh. Hér hafa hins vegar sambærileg verð og sambærilegur kostnaður verið tekin til athugunar, og er niðurstaðan sú, að meðalverð Landsvirkjunar til stóriðju sé eðlilegt, en meðalverð hennar til almenningsveitna sé of hátt.    

 

Jaðarkostnaðurinn var fundinn með því að reikna vinnslukostnað í nýrri 150 MW fallvatnsvirkjun, sem hefur einvörðungu almenningsveitur sem viðskiptavini, og hins vegar vinnslukostnað í sömu virkjun, sem einvörðungu framleiðir fyrir álver. 

Til nokkurra fleiri atriða þarf einnig að taka tillit, þegar bera á saman orkuverð til ólíks álags, s.s. ólíks aflstuðuls, mismunandi flutningskostnaðar á MWh og dreifingarkostnaðar, sem álfyrirtækið ber allan kostnað af innan síns athafnasvæðis, en er tæplega helmingur af orkuverðinu til almennings án skatta. 

Forsendur jaðarkostnaðarútreikninganna eru eftirtaldar:

• Reiknað er með stofnkostnaði 150 MW virkjunar MUSD 350 og árlegum rekstrarkostnaði MUSD 3  að jafnaði yfir afskriftartímann, 40 ár.  Þessar lykilstærðir fyrir vinnslukostnað raforkunnar eru óháðar eðli álagsins.
• Uppsett afl í virkjun verður að anna toppálaginu, sem hún á að þjóna.  Álag almenningsveitna er sveiflukennt og háð tíma sólarhrings, viku og árs.  Álag álvers er mjög jafnt allan sólarhringinn allt árið um kring. Þar af leiðandi næst betri nýting á uppsetta aflgetu vél- og rafbúnaðar í virkjun, þ.e. meiri orkuvinnsla næst, en kostnaðarfjárhæð virkjunarinnar er háð uppsettri aflgetu, en orkuvinnslunni aðeins að mjög litlu leyti.
• Reiknað er með nýtingartíma toppálags almenningsveitna 5000 klst/ár og álvera 8000 klst/ár.  Nýtingartími topps, MW, merkir þá tímalengd á hverju ári, sem virkjun væri í gangi á fullum afköstum til að framleiða alla orkuna, MWh, sem notandinn þarf á að halda á einu ári. Nýtingartími álvers er um 60 % lengri en almenningsveitna. Hár nýtingartími vatnsaflsvirkjunar skiptir sköpum um arðsemi hennar, því að tekjur hennar verða í réttu hlutfalli við nýtingartímann og framleidda orku.  Vatnsaflsvirkjun og álver spila af þessum orsökum mjög vel saman og betur en t.d. jarðgufuvirkjun og álver, því að rekstrarkostnaður jarðgufuvirkjunar á hverja MWh er hærri en vatnsaflsvirkjunar og fer vaxandi á endingartímanum, ef gufuforðinn gefur eftir og aflgetan minnkar, eins og reyndin er í stærstu jarðgufuvirkjun landsins, Hellisheiðarvirkjun.  
• Höfuðmáli skiptir fyrir afkomu vatnsaflsvirkjunar, að öðru jöfnu, að framleiða sem mesta raforku á afskriftatíma sínum.  Þess vegna er mikilvægt fyrir árlegan meðalvinnslukostnað hennar á afskriftatímanum, að full nýting fjárfestingarinnar geti orðið á fyrsta ári starfrækslu hennar. Þannig háttar til, ef orkunotandi virkjunarinnar er álver, en séu notendurnir almenningsveitur, mundu þær ekki fullnýta þessa 150 MW virkjun á skemmri tíma en 10 árum.
• Vegna skemmri nýtingartíma árstopps og hægt stígandi orkunotkunar almenningsveitna verður meðalorkusala frá þessari 150 MW virkjun aðeins um 660 GWh/ár til almenningsveitna á afskriftatímanum, en aftur á móti 1200 GWh/ár, ef notandinn er álver.  Hlutfallið er 55 % og er meginástæða þess, að orkuverð til almenningsveitna verður að vera umtalsvert hærra en til álvers til að tekjur virkjunarinnar verði hinar sömu og frá álverinu. 
• Að afloknum orkusölusamningi virkjunareiganda við álverseigandann getur virkjunareigandinn gengið á fund lánastofnunar og hampað samningi til u.þ.b. 25 ára, þar sem álverið er skuldbundið til að kaupa ákveðið lágmarksmagn orku á hverju ári út samningstímabilið, t.d. 85 % af samningsbundinni orku, hvort sem það hefur þörf fyrir hana eða ekki, og er hér um að ræða forgangskröfu í þrotabú, ef eigandi álversins verður gjaldþrota á samningstímabilinu.  Þetta er ígildi afkomutryggingar fyrir virkjunina lungann úr afskriftatíma hennar. Ekkert slíkt er í boði frá almenningsveitum.  Þær geta valið um orkubirgja fyrirvaralítið á samkeppnismarkaði, og orkuþörf þeirra helzt í hendur við hagvöxtinn í landinu og getur þess vegna dregizt saman frá ári til árs, eins og dæmin sanna eftir fall fjármálakerfisins haustið 2008. Þá getur orðið offramboð orku og þar af leiðandi verðlækkun á markaði dregið úr tekjum virkjunar á afskriftatímanum. Af þessum sökum fær virkjunareigandinn að öðru jöfnu betri kjör á formi lægri vaxta á sínum lántökum til virkjunarinnar, ef hann ætlar að virkja fyrir álver, og er hér reiknað með 1,0 % vaxtamun í núvirðisreikningunum, og að þessum vaxtamun meðreiknuðum verður kostnaðarhlutfallið 50 %,sjá 1. lið að neðan: 

1. Þegar ofangreint er tekið saman, fæst nauðsynlegt orkuverð til álvers við stöðvarvegg 150 MW virkjunarinnar í þessu dæmi: Pálv = 24,4 USD/MWh, og að sama skapi nauðsynlegt orkuverð til almenningsveitna: Palm = 49,1 USD/MWh.  Hlutfall þessara tveggja kostnaðarverða er 50 %.
2. Það eru hins vegar fleiri atriði ólík hjá þessum tvenns konar orkunotendum, sem hafa áhrif á samanburð vinnslukostnaðar fyrir þá, og má þar nefna aflstuðulinn, cosfí.  Virkjunin framleiðir tvenns konar orku, raunorku, MWh, og launorku, MVArh, en getur aðeins selt raunorkuna, þó að launorkan sé nauðsynleg til að flytja orkuna til notandans.  Ef aflstuðullinn er hár, 0,98, eins og hjá álverum samkvæmt nýjum samningum við Landsnet, getur virkjunin framleitt 150 MW raunafl með rafbúnaði fyrir aðeins 153 MVA sýndarafl, en sé aflstuðullinn aðeins 0,85, eins og hjá almenningsveitum, þarf sýndaraflið 176 MVA. Stærðarmunurinn er 15 %, og rafbúnaðurinn verður þá 15 % dýrari, sem þýðir u.þ.b. 5 % sparnað í virkjunarkostnað fyrir álver.  Þar með lækkar kostnaðarhlutfallið úr 50 % í 47 %.
3. Flutningskerfið frá virkjun til kaupanda heildsöluorku þarf líka að hanna miðað við hámarksálag.  Nýting flutningskerfisins og þar með fjárfestingarinnar verður sömuleiðis lakari við orkuflutning til almenningsveitu en álvers, og það þarf að flytja meira sýndarafl til almenningsveitna en álvers. Hlutfall jaðarkostnaðarverðanna er eftir sem áður 47 %. 
4. Þegar borið er saman raforkuverð til almennings og álvers, eins og því miður er oft gert með flausturslegum hætti á hundavaði, eins og um sambærilegar stærðir væri að ræða, verður að taka tillit til dreifingarkostnaðar almenningsveitu til heimilis eða fyrirtækis.  Hann getur numið 124 % af orkuverði frá virkjun, en álverið, aftur á móti, á og rekur sína eigin dreifiveitu og ber þess vegna allan kostnað sjálft af dreifingu orkunnar frá stöðvarvegg sínum.  Öll álverin á Íslandi kaupa raforkuna á hæstu rekstrarspennu Landsnets við stöðvarvegg sinnar aðveitustöðvar, þar sem þau eiga allan rafbúnað sjálf, nema sölumælana og fjarskiptibúnað fyrir fjarmælingu og fjarstýringar.  Með því að taka tillit til kostnaðar við dreifinguna, lækkar endanlegt kostnaðarhlutfall úr 47 % í 20 %.      

 

Eins og áður greinir frá, er áhugaverðast og eðlilegast, þegar bera á saman orkuverð til iðjuvera með langtímasamning og önnur orkuverð, að taka einvörðungu orkuverðshlutann frá virkjun til skoðunar. Samkvæmt Ársskýrslu Landsvirkjunar 2014 var meðalverð til stóriðju með flutningi þá 25,9 USD/MWh, og höfundur áætlar þá meðalverðið frá virkjun 24,0 USD/MWh.  Samkvæmt sama skjali var meðalverð Landsvirkjunar í heildsölu 2014 án flutningsgjalds 4,3 kr/kWh eða 32,8 USD/MWh. Út frá hlutföllunum 20 % orku Landsvirkjunar til almenningsveitna og 80 % samkvæmt langtímasamningum, er hægt að reikna meðalverð til almenningsveitna 68 USD/MWh eða 8,9 kr/kWh. Hlutfallið 24/68=0,35 er mjög lágt m.v. hlutfall jaðarkostnaðar við orkuvinnslu fyrir notendur með svipuð álagseinkenni og hér um ræðir.  Samt er meðalverð til stóriðjunnar eðlilegt m.v. líklegan vinnslukostnað til hennar í næstu virkjun. 

Allt þetta leiðir til þeirrar niðurstöðu, að orkuverð Landsvirkjunar frá virkjun til almennings, heimila og fyrirtækja, sé orðið ósanngjarnt og óeðlilega hátt í samanburði við stóriðjuna.  Svo virðist sem fyrirtækið hafi nú einsett sér að blóðmjólka almenning, þ.e. fyrirtæki án langtímasamninga og heimilin í landinu. Fyrir þessu eru engin haldbær viðskiptaleg rök.  Samkeppni á markaðinum er ekki nægilega virk, enda markaðsstaða keppinautanna ójöfn.  Því ríkari ástæða er fyrir risann á markaðinum að sýna ábyrgðartilfinningu gagnvart neytendum. 

Varðandi orkuafhendingu til álvera ber að hafa eitt í huga, sem ekki hefur verið tekið tillit til hér, en það er samningsbundin heimild Landsvirkjunar til að skerða 10 % aflsins og 5 % orkunnar á ársgrundvelli.  Þessi sveigjanleiki er skrifaður inn í samningana til að hlífa almenningi við afl- og orkuskerðingum í bilunartilvikum og í þurrkaárum.  Landsvirkjun er þess vegna aðeins skuldbundin til að afhenda álverunum 95 % umsaminnar orku sem forgangsorku á ári, en litið er á alla orku til almenningsveitna sem forgangsorku, nema samið sé um annað, t.d.  um ótryggða orka til garðyrkjubænda og til mjölverksmiðja. Fyrir vikið getur Landsvirkjun sparað sér varaafl í kerfinu, sem nemur um 150 MW, og sleppur með minni miðlunargetu en ella. Kostnaður af þurrkaárum og bilunum hefur þannig lent á iðjuverunum, sem hafa orðið að draga úr framleiðslu sinni fyrir vikið.  Þetta hefur reyndar lent í tiltölulega mestum mæli á Járnblendiverksmiðjunni á Grundartanga, enda hlutfall afgangsorku þar af heildarorkusamningi verksmiðjunnar miklu hærra en hjá álverunum, eða allt að 50 %, en álverin hafa vissulega orðið fyrir barðinu á afl- og orkuskerðingum líka.  Fróðlegt væri að fræðast um það, hvernig þeir, sem telja meðalorkuverð til iðjuveranna allt of lágt, hafa metið þetta atriði, því að slíkan sveigjanleika má hiklaust meta til sparnaðar á fjármagnskostnaði og greitt verð álveranna fyrir forgangsorku verður í raun hærra en meðalverðið, sem Landsvirkjun gefur upp, af því að kostnaður við að að framleiða afgangsorku er miklu minni en við að framleiða forgangsorku í vatnsorkukerfi. Þessi sveigjanleiki er ekki fyrir hendi alls staðar erlendis, enda veikir óáreiðanleiki orkuafhendingar samkeppnistöðu iðjuvera á markaði.   

  Ef Landsvirkjun berðist í bökkum og rekstur hennar væri í járnum, væri þessi afstaða hennar nú skiljanleg.  Svo er hins vegar alls ekki, og má augljóslega þakka það hagstæðum viðskiptum hennar við álverin og stóriðjuna almennt, því að um 80 % orkuvinnslu Landsvirkjunar er fyrir iðjuver með langtímasamninga.  Þar af leiðandi eru hækkanir hennar nú á orkuverði í heildsölu til sölufyrirtækjanna óverjanlegar, ekki sízt með stöðu hagkerfisins í huga, nema hún ætli að gera vindmyllurnar bókhaldslega hagkvæmar, en þá þarf hún 90 USD/MWh, en fær tæplega 70 USD/MWh við stöðvarvegg fyrir orku til almennings.  Það er um 2.8 sinnum hærra hærra en fyrir orku til stóriðju að meðaltali frá Landsvirkjun, sem verður að kalla okur.  

Almenningur og fyrirtækin í landinu, sem ekki eru með langtímasamning um raforkukaup, eiga þó auðvitað alls ekki að greiða hærra raforkuverð vegna vindmyllugarða, en hver á þá að bera þær óþörfu byrðar ?  Er ekki rétt að spyrja Alþingi að því áður en anað er lengra út á þá braut ? 

Síbylja um, að nauðsyn beri til mikillar hækkunar á raforkuverði til álvera stenzt ekki út frá kostnaðargreiningu raforkukerfisins, enda er oftast vitnað í raforkuverð til álvera erlendis til að rökstyðja hækkun hér.  Þessi samanburður einn og sér við útlönd er ofeinföldun á því viðfangsefni að finna sanngjarnt verð, því að samkeppnisstaða ólíkra svæða á jörðunni er mjög misjöfn.  Þetta viðfangsefni snýst um að finna raforkuverð, sem skilar Landsvirkjun hagnaði, er ekki byrði á almenningi og skilar álverunum framlegð, sem er nokkurn veginn miðgildi framlegðar álvera á stöðum, sem Ísland er aðallega að keppa við um fjárfestingar á þessu sviði. Án slíkrar greiningar ættu menn ekki að setja á langar orðræður um lágt orkuverð til álvera á Íslandi, enda er hún svo yfirborðsleg, að óboðlegt er.  

Það þarf ekki að tíunda það, að staðsetning álvera á Íslandi þýðir í mörgum tilvikum aukið óhagræði og kostnaðarauka fyrir fjárfestinn, álverseigandann, sem þá verður að fá slíkt bætt upp með einum eða öðrum hætti.  Á Íslandi fær hann tiltölulega umhverfisvæna  raforku og þarf ekki að óttast koltvíildisskatt á hana, en hún gæti þurft að vera á lægra verði, svo að Ísland verði hlutskarpara í samkeppninni um fjárfestinguna, þegar allir kostnaðarþættir hafa verið vegnir og metnir. 

Að lokum skal minnast á eitt atriði, sem frá upphafi iðnvæðingar á Íslandi  á seinni hluta 20. aldar hefur verið Akkilesarhæll landsins, en það er veikt raforkukerfi.  Hér er átt við gæði raforkunnar, þar sem bæði er tekið tillit til afhendingaröryggis, tíðninnar og spennustöðugleika.  Fyrir aldamótin 2000 voru truflanir á orkuafhendingu til fyrsta álversins, álversins í Straumsvík, mun tíðari og langdregnari en önnur álver í hinum vestræna heimi þurftu að búa við, og lá stundum við allsherjar framleiðslustöðvun.  Enn er stofnkerfið of veikt til að geta séð fyrir jafnstöðugri spennu og tíðni og álver búa yfirleitt við erlendis.  Við staka truflun, t.d. rof á stórum kerskála, leikur stofnkerfið "á reiðiskjálfi", jarðgufuvirkjanir hrökkva upp af standinum klukkustundum saman, Byggðalínan rofnar, og tíðni og spenna rjúka upp úr öllu valdi, svo að skaðað getur rafbúnað.  Hér er verk að vinna og ein röksemdin af mörgum fyrir nauðsyn rækilegrar styrkingar stofnlínukerfisins, sem nú er komin á eindaga.   

 

 

 

       

 

 

 

 

 

 

 

 

Sjávarútvegur undir hæl stjórnmálamanna

Miðin umhverfis Ísland eru gullkista, og þar af leiðandi hafa ríkir hagsmunir lengi togazt á um afnot þeirra og afrakstur.  Erlendar þjóðir tóku að nýta sér þessi mið, þegar tæknin leyfði og þær höfðu bolmagn til; fyrst fyrir alvöru á ensku öldinni, þeirri fimmtándu, eins og dr Björn Þorsteinsson, sagnfræðingur og kennari (kenndi blekbónda þessum setningafræði til Landsprófs með einstaklega áhugaverðum og eftirminnilegum hætti), en Íslendingar urðu hins vegar ekki áberandi á Íslandsmiðum, nema sem strandveiðimenn, fyrr en vélbátaútgerðin hófst hérlendis í lok 19. aldar. Hún hafði byltingarkennd áhrif á atvinnuhætti og afkomuna við sjávarsíðuna. 

Má hiklaust halda því fram, að téð gullkista og nýting hennar, ásamt flutningi eigin mála landsmanna til Stjórnarráðs í Reykjavík frá Kanselíi og Rentukammeri í Kaupmannahöfn árið 1904, hafi verið mikilvægustu áhrifavaldar þess að breyta fátækustu þjóð Evrópu að efnislegum gæðum í eina af ríkustu þjóðum Evrópu á tæpri öld.

Hagsmunaárekstrar hafa mestalla Íslandssöguna ríkt á milli sjávarnytja og landnytja. Réði þar miklu, hversu landeigendur (stórbændur) voru öflugir á Alþingi og fastheldnir á sín vinnuhjú.  Lögin um Einokunarverzlun Danakonungs bera þetta með sér, því að með þeim var í raun innheimtur "auðlindaskattur" af sjávarútveginum, því að hann var miklu arðsamari en landbúnaðurinn. Ef frá eru skildar Innréttingar Skúla Magnússonar, landfógeta, í Reykjavík, sem áttu að koma iðnaði á legg, en lognuðust út af, var vart öðrum atvinnugreinum til að dreifa, þó að nokkur fosfor og brennisteinsvinnsla ætti sér stað til útflutnings um hríð og voru í háu verði, þegar kóngar þurftu skotföng.  

Í konunglegum verðskrám Danakóngs var fiskur verðlagður langt undir heimsmarkaðsverði, en landbúnaðarafurðir talvert yfir sínu heimsmarkaðsverði.  Konungur, sem keypti allar afurðirnar beint eða óbeint, stundaði þarna millifærslur á fé frá útgerðarmönnum til bænda.  Í þá tíð voru líklega 90 % ábúenda jarða leiguliðar, svo að millifærsluféð, andvirði "auðlindaskattsins", rann til fárra jarðeigenda, kirkju, kóngs og nokkurra valdaætta í landinu. Þó að nokkrum réttlausum þurrabúðarmönnum væri til að dreifa, var nánast engin þéttbýlismyndun við ströndina, svo að öreigastétt var þar ekki fyrir hendi, en hreppsómögum komið fyrir á "betri" bæjum.

Núverandi veiðileyfagjald minnir að því leyti á þennan gamla "auðlindaskatt", að það á að klófesta "auðlindarentuna" í sjávarútveginum, þó að hún hafi aldrei fundizt þar. Tekjur af veiðileyfagjöldunum renna í ríkissjóð, sem Alþingi ákvarðar á hverju ári gríðarlegar millifærslur úr. Í þessari grein verður lögð til gerbreyting á þessum "auðlindaskatti", því að núverandi kerfi er ótækt.  

Í þessu millifærslukerfi einokunartímans fólst í raun og veru ofurskattlagning konungs á sjávarútveginn, sem eyðilagði fjárhagslegan hvata til að sækja sjóinn, þannig að heildargjaldeyristekjur landsins, "kakan", stórminnkaði fyrir vikið, svo að Íslendingar sultu hálfu og heilu hungri, þó að gjöful fiskimið væru innan seilingar. Þessi ofurskattlagning á útvegsmenn seinkaði viðreisn efnahags landsins. Þróun atvinnuhátta við fiskveiðar og iðnvæðingin sjálf fóru hjá garði Íslendinga lengi vel, þó að skilyrði væru góð að mörgu leyti til að hagnýta hér tækniþróunina. Hvers vegna Kansellí og Rentukammer létu þetta helsi á atvinnuþróun landsmanna viðgangast, er spurning fyrir sagnfræðingana, en Jón Sigurðsson, forseti, reiknaði tapið, sem af þessu hlauzt ásamt öðru, til að sýna fram á, að Danir væru í skuld við Íslendinga, en ekki öfugt, um miðja 19. öld.

Það hefur eimt af þessari mismunun stjórnvalda á atvinnuvegunum allar götur síðan.  Framan af 20. öldinni bar þó sjávarútvegur uppi efnahagslega viðreisn landsins sem aðalútflutningsgreinin, en gengisskráningunni var jafnan hagað þannig, að afkoma hans sjálfs var á heljarþröminni, og bæjarútgerðir yfirtóku í sumum tilvikum útgerðir, sem lögðu upp laupana á 20. öld fram að 9. áratuginum af fjárhagslegum ástæðum, þó að nægur væri fiskurinn í sjónum.  

Fiskimiðin voru fram á 20. öld almenningur, sem allir máttu nýta, sem vildu og gátu, og af hvaða ríkisfangi, sem var. Erlendu sjómennirnir á Íslandsmiðum voru aðallega frá Englandi, Hollandi og Frakklandi.Það má rekja landhelgisdeilur við útlendinga allt aftur til ensku aldarinnar. Veiðitækninni fleygði fram á 20. öld og bráðlega varð landsmönnum ljóst, að erlendir botnvörpungar að veiðum uppi í landsteinum voru miðunum og þar með hagsmunum landsmanna skaðlegir.  Fæddist þá sú hugðun, að útlend fiskveiðiskip ættu ekki að eiga rétt á nýtingu þessa almennings umhverfis landið fremur en á nýtingu almennings, t.d. beitarlands á afrétti, á landinu sjálfu.  Hófst þá sjálfstæðisbarátta þjóðarinnar hin síðari, sem krystallaðist í nokkrum ákvörðunum Alþingis og framkvæmdum ríkisstjórna um staðsetningu landhelgislína í 3 sjómílur frá fjöruborði,  í 4 sjómílur frá yztu töngum, þaðan í 12 sjómílur, 50 sjómílur og að lokum í 200 sjómílur.  Öllum þessum áföngum fylgdu átök við þjóðir, sem stunduðu frjálsar veiðar á þessum miðum, og harðvítugust og langdregnust urðu átökin við Breta.  Í þessum átökum mótaðist hin djúpstæða tilfinning þjóðarinnar fyrir eignarrétti sínum á fiskimiðunum innan fiskveiðilögsögu Íslands. Í sumra huga er baráttan gegn aðild Íslands að ESB framhald af landhelgisdeilunum, af því að framkvæmdastjórn ESB mundi öðlast yfirráðarétt yfir fiskveiðilögsögu Íslands, eins og annarra aðildarríkja með stranslengju, ef Ísland gengi í ESB, eins og berlega kom fram í marz 2011 í viðskiptum íslenzku sendinefndarinnar í Brussel við samninganefnd ESB. 

Þessi hugmynd um þjóðareign á fiskimiðunum var síðar leidd í lög, en eftir stendur sem áður, að fiskimiðin eru almenningur, sem allir landsmenn eiga rétt á að nýta, en útlendingar ekki. Þessi almenni nýtingarréttur er háður takmörkunum ríkisvaldsins í almannaþágu, eftir að veiðigeta veiðiflotans tók að ógna nytjastofnunum. Það er varla meiningin að breyta þessu, þó að auðlindaákvæði verði sett í Stjórnarskrá, því að breyting væri líkleg til að opna fyrir þjóðnýtingu miðanna, sem auðvitað mundi gerbreyta íslenzkum sjávarútvegi til hins verra og færa okkur ríkisbúskap með allri sinni yfirbyggingu, lélegri skilvirkni og illri umgengni um miðin.

Þessi íslenzka hugmynd um þjóðareign miðanna við Ísland gengur á hinn bóginn algerlega í berhögg við Evrópuréttinn, sem stofnanir Evrópusambandsins, ESB, hafa mótað, því að samkvæmt honum fara framkvæmdastjórn og ráðherraráð ESB með stjórnun á nýtingu miða í lögsögu aðildarlandanna, sem þá er sameiginleg fiskveiðilögsaga ESB, sem þau eiga öll rétt á að nýta samkvæmt ákvörðun stofnana ESB. Vegna þess að þjóðareign á miðunum og Evrópurétturinn fara engan veginn saman, þá stöðvaði ESB aðildarviðræður Íslendinga í marz 2011. Þeim var raunar sjálfhætt, eftir að fulltrúar ESB höfðu rýnt sjávarútvegsstefnu Íslands og samið skýrslu um frávik á milli hennar og Evrópuréttarins, en birting var ekki leyfð, af því að ESB ætlaði að þæfa málið, þar til íslenzka samninganefndin féllist á skilyrði sambandsins. Þrátt fyrir þetta frávik ganga kratar, sem helzt vilja inngöngu Íslands í ESB, lengra en efni standa til við túlkun fiskveiðistjórnunarlaganna og leggja þjóðareign að jöfnu við ríkiseign, sem er lögfræðilega alrangt. Kratar eru þar sem endranær ósamkvæmir sjálfum sér.  Það er þó "system í galskapet", því að hið yfirþjóðlega vald í Brussel hefur yfirtekið vald hverrar þjóðar og raunverulega ríkisvætt miðin í þágu ríkjasambandsins, sem stefnir á sambandsríki.    

Fiskifræði og hafrannsóknum óx smám saman fiskur um hrygg fram eftir 20. öldinni, enda áttu í hlut hérlendir vísindamenn á heimsmælikvarða, t.d. Bjarni Sæmundsson, og á 8. áratuginum var mönnum orðið ljóst, að afkastageta fiskveiðiflotans var orðin meiri en afrakstursgeta stofnanna gat staðið undir, enda fór veiðin minnkandi, jafnvel eftir að útlendum fiskiskipum var meinaður aðgangur að landhelginni til veiða.  Talsverður ágreiningur er enn þann dag í dag um gæði veiðiráðgjafar Hafrannsóknarstofnunar, og telja flestir gagnrýnendurnir hana vera of varfærna, enda "fullur sjór af fiski", svo að vandræði eru af þorski sem meðafla, þar sem hann ekki var áður. Þekkingin á lífríki hafsins er annmörkum háð, en fer þó vaxandi.  Það er gríðarlega mikilvægt fyrir Íslendinga sem fiskveiðiþjóð að hafa traustan vísindalegan grunn undir fiskveiðiráðgjöfinni og að reisa nýtingu lífríkis sjávar, frá rækjum til hvala, á slíkri ráðgjöf.  Þess vegna er brýnt að efla fjárhagslegan bakhjarl Hafrannsóknarstofnunar og annarrar vísindastarfsemi á þessu sviði frá núverandi stöðu, en hún líður af fjárhagslegu svelti ríkissjóðs.  

Stærsti hagsmunaaðili vísindalega traustrar ráðgjafar eru útgerðirnar, og þess vegna má réttlæta sjóðmyndun úr veiðigjöldum, sem veitt yrði úr m.a. til fjárfestinga á vegum Hafrannsóknarstofnunar og nýsköpunar á hennar vegum og annarra, eins og síðar í þessum pistli verður lagt til. 

Eru oft ekki spöruð stóru orðin í garð starfsmanna Hafrannsóknarstofnunar um, að ráðgjöf hennar sé allt of varfærin og að sjómenn, útgerðir og þjóðin öll verði árlega af miklum tekjum af þessum orsökum og þá bent á mikla staðbundna fiskigengd. Blekbóndi er öndverðrar skoðunar og telur, að starfsmenn Hafrannsóknarstofnunar eigi sinn þátt í velgengni íslenzkra útgerða síðast liðinn aldarfjórðung, og um þessa gagnrýni er hægt að færa tvennt til.  Hafrannsóknarstofnun er sett undir gæðaeftirlit Alþjóða hafrannsóknarráðsins og hefur hlotið hól þaðan.  Annar grunnur undir fiskveiðiráðgjöfina hérlendis nyti ekki alþjóðlegrar viðurkenningar og kemur þess vegna ekki til greina.  Hins vegar líður Hafrannsóknarstofnun fyrir fjársvelti, sem brýnt er að bæta úr og hér er gerð tillaga um. Nú hillir undir verulegan ávinning fyrir lífríki sjávar af fiskveiðistjórnunarkerfinu í íslenzku lögsögunni.  Við auknar aflaheimildir er það réttlætissjónarmið, að úppbótaraflaheimildir gangi að megninu til þeirra, sem áttu aflahlutdeildir, þegar skerðingar fóru fram, og stunda enn útgerð.  

Á 8. áratug 20. aldar blasti við, að takmarka yrði veiðar á nytjastofnum Íslandsmiða til að vernda þá gegn ofveiði, og voru ýmsar leiðir reyndar. Árið 1975 var fyrst settur kvóti á síld.  Árið 1983 var ákveðið að takmarka veiðarnar með ítölu á almenninginn, nytjastofna Íslandsmiða, eins og Alþingi hafði reyndar ákveðið, þegar landið var fullnumið og ofbeit á almenningum upp til heiða blasti við.  Var þá hverri jörð úthlutaður "kvóti", sem var sá fjöldi fjár, sem hver ábúandi á jörð mátti reka á fjall, ítalan.  Slíkur kvóti gat gengið kaupum og sölum í þá daga, svo að þessi réttur nær aftur til Grágásar.  Ekki fylgir þó sögunni, hvernig ítalan var upphaflega ákvörðuð, en það hefur reynzt verða ágreiningsefni við fiskveiðistjórnunina nú á dögum, og hefur vafalaust verið á sinni tíð um sauðfé og hross, en meginreglan núna er að miða við meðalaflahlutdeild síðustu þriggja ára fyrir kvótasetningu, og má telja slíkt sanngjarnt, eins og hér á eftir verður rökstutt með vísun til prófessors Hannesar Hólmsteins Gissurarsonar. 

Altækt kvótakerfi hefur verið við lýði í íslenzkum sjávarútvegi frá 1990.  Það má minna á, vegna alls kyns útúrborulegra aðdróttana, að Sjálfstæðisflokkurinn var þá ekki við völd í sjávarútvegsráðuneytinu.  Það var engin meðvituð stefnumörkun í reykfylltum bakherbergjum, eins og fólki, hallt undir samsæriskenningar, hættir til að halda fram, sem lá að baki innleiðingu kvótakerfisins, og á tímabilinu 1970-1990, þegar núverandi kerfi þróaðist sem þjóðhagslega hagkvæmasta stjórnkerfi fiskveiðanna, var ekki verið að hrinda í framkvæmd neinum fræðikenningum um stjórnun fiskveiða.  Miklu fremur má segja, að stjórnmálamenn og hagsmunaaðilar hafi þreifað sig áfram í tilraunaskyni frá síldarkvóta 1975 til frjáls framsals 1990 í ágreiningi innan sjávarútvegsins, á Alþingi og á meðal þjóðarinnar.  Nú hefur kerfið sannað sig í aldarfjórðung og þeir tveir íslenzku hagfræðingar, sem sérhæft hafa sig í fiskihagfræði, prófessorarnir Ragnar Árnason og Rögnvaldur Hannesson, voru hafðir með í ráðum síðasta kastið og lögðu gott til.  Hafa þessir og fleiri fræðimenn sýnt fram á, að til að hámarka afrakstur takmarkaðra sjávarauðlinda með sjálfbærum hætti sé íslenzka kvótakerfið bæði hagkvæmara og réttlátara en önnur þekkt kerfi. Það er gríðarlega mikilvægt fyrir íslenzku þjóðina að taka þessa niðurstöðu fræðimannanna með sér í farteskið, þegar hún gerir upp hug sinn til þess, hvernig hún sjálf fær mestan arð af auðlindinni.

Það voru of margir, sem sóttu sjóinn með afkastamiklum tækjum, til að takmörkuð auðlind gæti staðið undir slíkri sókn, og sóknarkostnaður var orðinn hærri en aflatekjur.  Sjávarútvegurinn var rekinn með tapi, og það gekk á með stanzlausum gengisfellingum, sem voru skammgóður vermir, því að engar kerfisbreytingar fóru fram. 

Uppstokkun stjórnkerfis fiskveiða var þá orðin þjóðarnauðsyn, hvað sem kverúlantar segja nú í eftirtíð, þegar afkoman hefur öll snúizt til betri vegar. Þeir, sem þurftu að hætta veiðum, af því að fækka þurfti skipum, voru ekki hraktir út úr greininni, eins og gerist t.d. með uppboðsleið eða fyrningu aflahlutdeilda, heldur voru þeir keyptir út úr henni á markaðslegum forsendum.  Enginn tapaði á þessum aðgerðun, en það má halda því fram, að allir hafi grætt á fækkun útgerðarmanna.  Seljendur kvóta losuðu sig undan taprekstri, kaupendur kvóta sneru bágbornum rekstri í arðsaman, ríkið græddi á skatttekjum, sem allt í einu tóku að streyma frá útveginum, sjómönnum fækkaði, og hagur þeirra, sem eftir voru, batnaði, og alls kyns þjónustuaðilar tóku að auka umsvif sín fyrir útgerðirnar, sem nú fóru að geta fjárfest á eigin spýtum.  Sjávarútvegur stóð nú undir heilbrigðum hagvexti, sem þjóðin naut góðs af. Það varð nú hagsmunamál útgerða og sjómanna að ganga vel um miðin og minnka brottkastið. Þetta er þjóðhagslega hagkvæmasta fiskveiðistjórnunarkerfið, sem skilar mestri verðmætasköpun á hvert veitt kg úr sjó.

Nú hefur heyrzt í íslenzkum hagfræðingum og stjórnmálamönnum, sem mæla með því, að ríkið slái eign sinni á óveiddan fisk í sjó og bjóði árlega upp leigukvóta.  Þetta er algerlega ófær leið, því að ríkisvaldið mundi fremja stjórnarskrárbrot með þjóðnýtingu á almenningi, miðunum, og ekki er unnt að bjóða upp annað en það, sem maður á.                   Í stað þess, að allir hagsmunaaðilar græði við innleiðinguna, eins og með kvótaleiðinni, þá yrði ríkið eini aðilinn, sem mundi græða með uppboðsleið, yrði hún samt farin.  Afkoma þeirra, sem verða ofan á með uppboðsleið, er nokkurn veginn óbreytt, því að ætla má, að þeir  mundu greiða til ríkisins svipaða upphæð og þeir sóuðu áður í sóknarkostnað á meðan fleiri voru um hituna, en afkoma hinna, sem verða undir á uppboðinu og verða þess vegna að hætta þessum veiðum, snarversnar.  Sem hendi sé veifað verða fjárfestingar þeirra og fyrirætlanir um líf og starf að engu.  Þeir eru flæmdir út af fiskimiðunum. 

Fyrningarleiðin er hins vegar til þess fallin að flæma alla eigendur afnotaréttar út af fiskimiðunum á mislöngum tíma eftir hlutfalli árlegrar fyrningar af kvótanum og styrk fyrirtækjanna, þegar fyrningar hófust.  Fyrning felur líka í sér stjórnarskrárbrot, því að ríkið hefur ekki slíka eignarnámsheimild á nýtingarréttinum, þó að í sneiðum sé tekinn. Þetta er eignarnámsleið, sem stríðir gegn Stjórnarskrá Íslands, en Karl Marx hefði líklega lýst yfir velþóknun sinni á henni, væri hann nú á dögum, enda eru þetta hinir blautu draumar vinstri manna á Íslandi.

Af þessum sökum hefur aðferðin verið sú hjá flestum þjóðum, sem verja hafa þurft nytjastofna gegn ofveiði, að úthluta í upphafi framseljanlegum aflakvótum, endurgjaldslaust, miðað við aflareynslu undanfarinna ára, en ekki með því að leigja þá eða selja þá.  Á Íslandi skortir ríkið lagaheimild til að fénýta verðmæti í almenningi með þessum hætti, enda jafngildir slíkt eignarnámi, og lagaleg skilyrði fyrir því eru ekki fyrir hendi, enda er aðferðin íþyngjandi fyrir þá, sem ekki hafa ráð á að halda áfram. Kvótaleiðin raskar sízt hag þeirra, sem stunduðu veiðar fyrir aflatakmörkun, og í þágu almannahagsmuna hefur ríkisvaldið í flestum löndum, þ.á.m. Íslandi, heimild til að fara slíka meðalhófsleið til að vernda nytjastofna gegn ofveiði, sem er í þágu almannahagsmuna. Af því, sem áður hefur komið fram, verður ekki fallizt á, að uppboðsleið eða fyrningarleið virði meðalhófsregluna, sem Stjórnsýslulögin leggja á stjórnvöld að fara eftir. 

Ekki þarf við slíka kvótasetningu, sem hér hefur verið lýst, að hafa áhyggjur af hinum, sem ekki stunduðu þessar veiðar, því að hagur þeirra raskast ekkert. 

Nú vakna eðli máls samkvæmt spurningar um nýliðun í greininni og réttlæti slíks "lokaðs" kerfis til nýtingar á takmarkaðri auðlind.  Prófessor Hannes Hólmsteinn Gissurarson ritaði tímamótagrein í Morgunblaðið þann 21. maí 2015 undir fyrirsögninni: "Kvótakerfið er hagkvæmt og réttlátt".  Þar sagði m.a.um íslenzka kvótakerfið:

"Þetta kerfi hlyti vitaskuld aldrei náð fyrir augum þýzka heimspekingsins Karls Marx, en ein fyrsta ráðstöfunin eftir byltinguna samkvæmt Kommúnistaávarpinu átti að vera að gera allan auðlindaarð upptækan.  Vesturlandamenn hafa þó frekar litið til enska heimspekingsins Johns Lockes.  Hann taldi myndun séreignar í almenningum réttlætanlega, yrðu aðrir ekki verr settir við það.  Þetta á við um kvótakerfið.  Sumir svara því að vísu til, að aðrir hafi orðið verr settir við það, því að það feli í sér lokun fiskimiðanna, takmörkun á aðgangi.

Nauðsynlegt er þá að skoða aftur línuritið, og þá við 16 báta sókn.  [Um er að ræða tvo ferla.  Er annar parabóla, sem opnast niður og sker X-ásinn, fjölda báta, í 0 og 20.  Parabólan sýnir aflatekjur, og er hámarkið, 100 %, við 10 báta.  Hinn ferillinn er bein lína um upphafspunkt, 40 % við 10 báta, þ.e. stigullinn er 4 % per bát, og sker parabóluna í 64 % við 16 báta. Línan í þessu sýnidæmi sýnir sóknarkostnað í % sem fall af fjölda báta. Lengsta bil á milli ferlanna undir parabólunni er við 8 báta, og þar er hagnaður útgerða í hámarki. Innsk. BJo.]                     Eini rétturinn, sem er í raun tekinn af öðrum við myndun kvótakerfisins, takmörkun aðgangs, er rétturinn til að gera út á núlli, rétturinn til að senda sextánda eða sautjánda bátinn á miðin án vonar um nokkurn afrakstur. Sá réttur er einskis virði.  Kvótakerfið er því réttlátt eftir hefðbundnum vestrænum réttlætissjónarmiðum. Enginn tapar, og allir græða eitthvað, að vísu misjafnlega mikið í byrjun."

Íslenzka fiskveiðistjórnunarkerfið, sem reist er á aflamarki í hverri tegund, sem ákvörðuð er af ráðherra á grundvelli ráðgjafar Hafrannsóknarstofnunar, sem miðar að hámörkun sjálfbærrar nýtingar til langs tíma á nytjastofnum miðanna í íslenzkri lögsögu, topppunktur téðrar parabólu, og aflahlutdeildar á skip, eins og rakið er hér að ofan, stenzt öllu öðru fyrirkomulagi á þessu sviði snúning, bæði varðandi hagkvæmni og réttlæti. Íslenzka kvótakerfið stendur á traustum, sanngjörnum, hagfræðilegum og lagalegum grunni. 

Þegar viðsnúningur varð á afkomu sjávarútvegsins, tóku að heyrast raddir um, að hann ætti að greiða auðlindarentu fyrir aðgang sinn að lifandi auðlind þjóðarinnar í hafinu.  Þessi málflutningur var reistur á tvöföldum misskilningi. 

Í fyrsta lagi á þjóðin ekki óveiddan fisk, sem syndir inn og út úr íslenzku lögsögunni, sem ríkið á þó fullan rétt til að hlutast til um nýtingu á í því skyni að vernda stofnana gegn ofveiði til að tryggja sjálfbæra nýtingu þeirra og hámarka afrakstur nytjastofnanna þjóðinni allri til hagsbóta. Þar af leiðandi getur ríkið ekki í nafni þjóðarinnar lagt á gjald fyrir aflahlutdeildina. 

Í öðru lagi hefur þessi auðlindarenta aldrei fundizt af þeim sökum, að það er dýrt og óvissu bundið að afla hráefnisins úr greipum sjávar, þó að kvótakerfið og tækniþróunin reyndar séu enn að lækka sóknarkostnað á hvert tonn úr sjó, og af þessum sökum er aðstaða útgerðanna sízt betri en fyrirtækja í öðrum greinum, enda á íslenzkur sjávarútvegur í harðri samkeppni á erlendum mörkuðum. Ef engin finnst auðlindarentan, skortir grunnforsendu fyrir auðlindagjaldi. 

Hlutaskiptakerfi áhafnarinnar, sem við lýði er á íslenzkum skipum, sér jafnframt um sjálfvirka dreifingu á verðmætaaukningu, sem skip aflar, frá eigendum útgerðarinnar. 

Veiðigjöld fyrir allar tegundir eru einsdæmi fyrir Ísland og eru fallin til að rýra samkeppnishæfni íslenzks sjávarútvegs á alþjóðamarkaði og á Íslandi í samkeppninni um m.a. fjármagn.                    Vinstri stjórnin 2009-2013 misbeitti skattheimtuvaldi ríkisins herfilega með því að fara offari við álagningu veiðigjaldanna sem "auðlindaskatts", og ríkisstjórnin, sem við henni tók, hefur haldið að miklu leyti áfram á sömu braut með þeim afleiðingum, að fyrirtækjum með aflaheimild í þorski hefur á tímabilinu 2009-2014 fækkað um 150 niður í um 400, svo að dæmi sé tekið. 

Samfara mikilli hækkun veiðigjaldanna voru innleiddar flóknar álagningarreglur og erfiðar í framkvæmd, ásamt mótvægisaðgerðum, sem taka áttu tillit til mismunandi framlegðar útgerðanna.  Þetta er þess vegna hreinn viðbótarskattur á útgerðina, sem mismunar útgerðunum eftir rekstrarárangri þeirra og eftir tegundum, sem veiddar eru, auk þess að mismuna útgerðum mjög gagnvart annars konar atvinnustarfsemi. 

Veiðigjaldakerfið er íþyngjandi og stendur á veikum siðferðilegum og lagalegum grunni. Það er þess vegna brýnt að endurskoða það með róttækum hætti. 

 Útgerðarmenn hafa birt útreikninga, sem sýna, að veiðigjöld á uppsjávarskip hirða alla framlegð sumra skipanna, sem hamlar auðvitað endurnýjun skipakosts og fjárfestingum í nýrri tækni. Hefur þetta t.d. valdið því, að sumar útgerðir uppsjávarskipa hafa ekki séð sér fært að kaupa ný skip, heldur hafa keypt notuð skip eða frestað fjárfestingum. 

Sem hlutfall af markaðsverði óslægðs afla upp úr sjó eru áformuð veiðigjöld ríkisstjórnarinnar á fiskveiðiárinu 2015/2016 á bilinu 4,5 % (grásleppa) til 23 % (makríll með 10 kr/kg álagi).  Áætlað er, að þessi veiðigjöld nemi 10,8 milljörðum kr, sem er 21 % hækkun frá fiskveiðiárinu á undan, 2014/2015, þegar þau eru áætluð 8,9 milljarðar kr, og þau numu þar áður 9,2 milljörðum kr.  

Engum vafa er undirorpið, að þessi gjaldtaka er mjög íþyngjandi fyrir útgerðina, og það skortir málefnaleg skattaleg rök fyrir henni og sanngirnisrök fyrir slíkri skattheimtu ofan á aðra skattheimtu. Gjaldtakan má ekki vera sem viðbótar skattheimta á útgerðina, ef hún á að vera verjanleg, lagalega og siðferðislega, heldur ber að þróa kerfi, sem líta má á sem gjald fyrir aðgang að miðum, sem ríkið verndar og hámarkar afrakstur innlendra útgerða af með vísindalegum hætti, eða semur um við önnur ríki í tilviki flökkustofnanna, og kerfið verður að vera tegundahlutlaust. 

Miðgildi fyrirhugaðra veiðigjalda 2015/2016 virðist verða nálægt 9,0 % af verðmæti óslægðs afla upp úr sjó, og það þarf að helminga það í 4,5 %, svo að vart verði hægt að kalla það íþyngjandi, þó að engar mótvægisaðgerðir komi til, enda gangi þessi aðgangsgjöld til útgerðarinnar aftur, beint eða óbeint, að miklu leyti.  Þetta er auðskilið og einfalt kerfi í framkvæmd, þar sem gætt er meðalhófs og sanngirni við gjaldtöku, sem mismunar útgerðinni síður en núverandi veiðigjaldakerfi, sem er "auðlindarskattur".  

Af sanngirnissjónarmiðum ættu tekjur af veiðigjöldum ekki að renna beint í ríkissjóð, heldur í auðlindasjóð sjávarútvegsins, sem veita mundi styrki til fjárfestinga Hafrannsóknarstofnunar, Landhelgisgæzlunnar og Hafnarsjóðs auk nýsköpunar hjá þessum stofnunum og útgerðunum. Tekjur þessa sjóðs gætu, er frá líður, numið um 6 milljörðum kr á ári, og mundu að sjálfsögðu létta undir með ríkissjóði og bæta hag mikilvægra þjónustustofnana við sjávarútveginn.    

 

 

 

 

 

 

 

 

     

 

 

 

       

Ársfundur og sæstrengur

Það fer nú að verða að bera í bakkafullan lækinn að skrifa meira um brezk-íslenzkan sæstreng, sem virðist verða sífellt óraunhæfari hugmynd við nánari skoðun og miðað við þróun orkumála hérlendis og erlendis.

Til þess liggja aðallega 4 ástæður:

1. Ef miðað er við hagkvæmari strenginn af þeim tveimur, sem hafa verið í umræðunni upp á síðkastið, þ.e. streng til Skotlands með flutningsgetu 1200 MW, er talið (The Economist 17. - 23. janúar 2015), að hann mundi kosta, með endamannvirkjum og nauðsynlegum háspennulínum á Íslandi, um USD 6,0 milljarða. Þarna eru nýjar virkjanir á Íslandi undanskildar, enda yrði fjármögnun sæstrengs og endabúnaðar hans sjálfstætt verkefni óháð virkjanaframkvæmdum.  Téð fjárfestingarupphæð að viðbættum rekstrarkostnaði allra flutningsmannvirkjanna varpast yfir í flutningskostnað raforku um mannvirkin 125 USD/MWh. Markaðsverð raforku á Englandi um þessar mundir er tæplega 70 USD/MWh. Verð, sem brezka ríkið greiðir um þessar mundir fyrir endurnýjanlega orku á uppboðsmarkaði jafngildir 118 USD/MWh-170 USD/MWh eftir tegundum orkulinda. Brezka ríkið greiðir 92,5 GBP/MWh eða um 140 USD/MWh fyrir orku frá nýjasta kjarnorkuveri Bretlands, og þetta er talið vera hámark fáanlegs verðs fyrir endurnýjanlega orku um sæstreng frá Íslandi.  Mismunurinn, P=140-125=15 USD/MWh, er verðið, sem orkuseljandinn á Íslandi fengi í sinn hlut.  Verðið er innan við 40 % af kostnaðarverði slíkrar raforku.
2. Forstjóri Landsvirkjunar, Hörður Arnarson, HA,hefur fegrað myndina um of til að verkefnið líti fýsilegra út.  Hann hefur skrifað um þetta fjölmargar blaðagreinar og sagði t.d. í viðtali við Fréttablaðið - Markaðinn þann 6. maí 2015: "...að gert sé ráð fyrir, að 35 % - 40 % af þeirri orku, sem yrði flutt út um sæstreng væri umframorka, sem yrði annars ekki nýtt; svo kæmi til önnur orka, eins og vindorka eða jarðvarmi.  Að auki þyrfti að koma til orka frá hefðbundnum virkjunum, sem gæti orðið þriðjungur af orkunni.  Það myndi því þurfa að koma til fleiri virkjana, ef sæstrengur yrði lagður."   Ef gert er ráð fyrir, að um sé að ræða 1200 MW mannvirki með 6000 klst/a nýtingartíma, þá verður árleg orkuþörf inn á slíkt mannvirki 7200 GWh. HA ætlar þá að fá Ev=7200 x 0,375 = 2700 GWh/a meira út úr núverandi fallvatnsvirkjunum vegna sæstrengstengingarinnar. Ekki verður betur séð en hér sé fleipur á ferðinni, sem ekki er hægt að láta óátalið.  Það er því ekki kyn, þó að keraldið leki, og áformum um sæstreng sé haldið til streitu fram í rauðan dauðann, en þá því miður á hæpnum forsendum.                                      Höfundur þessa pistils, BJo, hefur rannsakað, hversu mikil ónýtt fallorka hefur verið í miðlunarlónunum undanfarin 19 ár, tímabilið 1996-2014. Þessi gögn eru t.d. finnanleg í Ársskýrslu Landsvirkjunar 2014. Reyndist "ónýtt geta" vera á bilinu - 6 % (skortur árið 1999) til 19 % (árið 1996)og að meðaltali aðeins 7,4 %. Ef bætt er við þetta fallorkunni, sem tapast á yfirfalli síðsumars, þegar lónin eru full, en álagið undir meðalálagi, má í mesta lagi teygja þetta hlutfall upp í 10 % af miðlaðri orku, sem um þessar mundir er um 14000 GWh/a af raforku, svo að svo kölluð "ónýtt geta vatnsorkukerfisins" er að hámarki 1400 GWh/a miðað við miðlunargetu 2014.    Að nýta alla þessa orku er þó ekki útlátalaust, heldur gengur á rekstraröryggið og útheimtir, að hlutfallslega enn stærri hluti vél- og rafbúnaðar sé í rekstri samtímis en talið hefur verið eðlilegt til þessa, þar sem svo nefnd (n-1) regla hefur verið við lýði (stærsta eining kerfisins getur fallið úr rekstri án truflunar hjá notendum). Með þessari auknu nýtingu vatnsaflsvirkjana er teflt á tæpasta vað með rekstraröryggi raforkukerfisins, því að slíkt kemur óhjákvæmilega niður á viðhaldi búnaðar. Þá fylgir því of mikil áhætta að tæma lónin á hverju ári og reiða sig þar með á orku um sæstreng frá Skotlandi, sem getur bilað og verið úr rekstri í allt að hálft ár.                                               Mun raunhæfara er að reikna með, að hægt sé að nýta 7 % meira að jafnaði af miðlunargetunni með tilkomu sæstrengs en nú er gert, og nemur það  þá tæplega 1000 GWh/a.                                      Eins og fram kom að ofan, heldur HA því á lofti, að sæstrengurinn muni gera kleift að ná meiri orku út úr núverandi vatnsmiðlunum með núverandi vél- og rafbúnaði á bilinu 2520 GWh/a - 2880 GWh/a, og er miðgildið 2700 GWh/a.  Þetta er sú vannýtta orka, sem HA kveður vera til ráðstöfunar, en hún virðist vera næstum þrefalt of há, og nemur mismunurinn 1700 GWh/a, sem hann verður þá að framleiða í nýjum virkjunum u.þ.b. ferföldum kostnaði. Í þessu felst fegrun málstaðarins. Í Noregi þarf ekkert að virkja fyrir sæstrengina vegna vél- og rafbúnaðar, sem er aðeins nýttur í mestu kuldum, en á Íslandi þarf að virkja 86 % af orkunni inn á strenginn.                                          Í stað þess, að 35 % - 40 % af orkuþörf inn á sæstrenginn komi frá núverandi vatnsaflavirkjunum með aukinni nýtingu þeirra, sem óhjákvæmilega hefur í för með sér aukna hættu á tímabundnum orkuskorti og þar með minni orkugæðum vegna aukins álags á búnað, fást e.t.v. 14 % (þ.e. 1000 GWh/a, 1000/7200) eða 37 % af því, sem Landsvirkjun lætur sig dreyma um.  Þetta hefur áhrif á virkjanafjárfestingar vegna strengsins og á kostnað raforkunnar, þ.e. lágmarksverð, sem verður að fást Skotlandsmegin fyrir orkuna. Orkuvinnslukostnaður Landsvirkjunar inn á sæstrenginn verður í raun um 25 % meiri fyrir vikið. Hún þarf að virkja 6200 GWh/a fyrir sæstrenginn.  Það er tæplega 50 % aukning á núverandi orkuvinnslu hennar. Hvar ætlar hún að virkja alla þessa orku ?                          Það er kapítuli út af fyrir sig og með öllu óskiljanlegt, að Landsvirkjun skuli gefa það út, að hún hyggist nota jarðgufuvirkjanir og vindrafstöðvar til að framleiða inn á sæstrenginn. Það er aðeins rúmlega 10 % nýtni í jarðgufuvirkjunum við framleiðslu rafmagns og áhöld um, hvort ferlið er sjálfbært, þ.e. hvort endurnýjun á gufuforðanum á virkjuðu háhitasvæði á sér stað án rýrnunar. Sé farið geist í nýtingu jarðhitasvæðis, er líklegt, að dragi niður í því, af því að innstreymi sé minna en útstreymi.  Það er þess vegna sérlega ámælisvert að ætla að selja raforku frá slíkum virkjunum inn á sæstreng, því að enginn markaður er þá fyrir afgangsvarmann á formi hitaveituvatns, sem nemur um 40 % af heildarorkunni, sem upp kemur.       Vitleysan er svo kórónuð með því að nefna vindmyllur í þessu sambandi, en vinnslukostnaður slíkra er vart undir 90 USD/MWh hérlendis og er um 120 USD/MWh (79 GBP/MWh) á Englandi um þessar mundir. Kostnaðarmunurinn er aðallega vegna meints hærri nýtingartíma vindmylla á Íslandi vegna hærri meðalvindhraða. Sæstrengurinn væri einmitt að keppa við enskar vindmyllur og arðsemi orkusölunnar fyrirfram vonlaus, ef vindmyllur eiga að vera eitthvað meira en varaskeifa í þessu dæmi. Af hverju kemur Don Kíkóti upp í hugann við þennan samanburð ?
3. Orkuvinnslukostnaður endurnýjanlegu orkulindanna vinds og sólar hefur meira en helmingazt á undanförnum 5 árum á Vesturlöndum og er enn á hraðri niðurleið.  Verðhnigullinn kom brezkum yfirvöldum þægilega á óvart í vetur, þegar þau óskuðu tilboða um endurnýjanlega orku frá 5 endurnýjanlegum orkugjöfum. Sem dæmi fengu þau orku frá sólarhlöðum á 42 % af því verði, sem þau voru tilbúin að greiða eða á aðeins 75 USD/MWh, og frá vindorkuverum á landi á 83 % af tilkynntu hámarksverði eða á 118 USD/MWh (79 GBP/MWh).  Í þessu útboði keyptu orkuyfirvöldin 2139 MW, þar af 1162 MW frá vindorkuverum úti fyrir ströndinni, sem eru í miklum vexti og þróun, og 748 MW frá vindorkuverum á landi. Með því að taka tilboði í þessu útboði skuldbundu yfirvöld sig til að greiða orkubjóðendunum mismun boðins verðs og markaðsverðs, sem um þessar mundir er talið vera jafngildi 67 USD/MWh (45 GBP/MWh). Bara í þessu eina útboði keyptu yfirvöldin tvöfalt meira afl en í boði verður um 1200 MW Íslandsstreng með 10 % töpum, og vegið umsamið meðalverð frá lægstbjóðendum var 98 GBP/MWh eða um 146 USD/MWh á genginu 1 GBP=1,49 USD, sem gilti á þeim tíma, er upplýsingar um þetta komu fram í marz 2015. Landsvirkjun er með öðrum orðum að keppa við verð um 140 USD/MWh, sem gæti lækkað um 5 % - 10 % á ári. Að lýsa þessu viðskiptaumhverfi sem gulli og grænum skógum fyrir Landsvirkjun lyktar af annkannalegri sölu snákaolíu.                      Flutningskostnaður raforku frá Íslandi er um 125 USD/MWh, svo að í ár fengi Landsvirkjun u.þ.b. P=140-125=15 USD/MWh, sem er innan við 40 % af kostnaðarverði Landsvirkjunar, m.v. að 14 % (1000 GWh/a) orku inn á strenginn komi frá núverandi vatnsaflsvirkjunum á 10 USD/MWh og 86 % (6200 GWh/a) komi frá nýjum virkjunum á jaðarverðinu 43 USD/MWh, sem Landsvirkjun boðar, að sé viðmiðunarverð sitt núna.                                         "Sorry, gamli gráni", viðskiptahugmyndin gengur ekki upp, og hún verður verri með hverju árinu, sem líður, vegna tækniframfara við þróun endurnýjanlegrar orkuvinnslu.
4. Virkjanaþörf Landsvirkjunar vegna 1200 MW sæstrengs er 6200 GWh/a.  Allir núverandi fallvatnsvirkjanakostir hennar, sjá að neðan, nema aðeins um 5770 GWh/a.  Það verður á brattann að sækja fyrir hana að fá þá alla samþykkta, og það væri skynsamlegt af talsmönnum hennar að leggja af blekkingariðju um að fylla skarðið með jarðgufu og vindi.  Málpípur sæstrengsins skulda landsmönnum vitrænar skýringar á því, hvaðan orkan inn á sæstrenginn á að koma. Sú málefnastaða sýnir í hnotskurn, hversu vanreifað málið er, og að það á í raun veru ekkert erindi út fyrir fundarherbergi Landsvirkjunar við Háaleitisbraut.                 Þó að 5770 GWh/a stæðu Landsvirkjun til reiðu, þá er hún búin eða virðist ætla að skuldbinda sig til að selja kísilverunum þremur, United Silicon, Thorsil og Silicor, 2500 GWh/a, sem hún á eftir að virkja fyrir. Hugsanlega ætlar Landsvirkjun að virkja jarðgufu og vind fyrir þau að einhverju leyti, en það er óhagkvæmt, eins og áður var drepið á, og ekki má gleyma árlegri aukningu hjá almenningsveitunum. Eftir standa þá aðeins um 3270 GWh/a fyrir sæstreng, sem þarf hins vegar 6200 GWh/a.  Það vantar u.þ.b. 3000 GWh/a af raforku fyrir sæstrenginn, nema fitjað verði upp á nýjum virkjanakostum á borð við Arnardalsvirkjun í Jökulsá á Fjöllum, sem er hagkvæmur og stór virkjanakostur og mundi leysa vandann, 600 MISK/TWh/a, 4000 TWh/a, með minnst umhverfisáhrif á orkueiningu samkvæmt Rammaáætlun 2.  Orkuskortur hamlar algerlega þessu sæstrengsverkefni Landsvirkjunar.  Það er gjörsamlega fótalaust, svo að ekki sé nú sagt glórulaust. 

Forstjóri Landsvirkjunar sagði í téðu blaðaviðtali, að allt að 40 % orku inn á sæstrenginn gæti komið frá núverandi virkjunum. Hann ætlar sem sagt að toga sig upp á hárinu í anda Munchausens. Þetta háa hlutfall nær engri átt, ef litið er til sögunnar, því að hún gefur til kynna, að vatnsmiðlanir séu að jafnaði vel nýttar eða um 93 % af fullri getu, svo að þetta hlutfall hans er tæplega þrefalt raunhæft gildi, sem er 14 %, en með 40 % geta menn með ábyrgðarlausum hætti reiknað sig niður á lægra kostnaðarverð raforku inn á strenginn og minni virkjunarþörf.  Vel að merkja er engin virkjunarþörf fyrir sæstrengi í Noregi, því að þar er uppsett afl 70 % meira en meðalálag í landinu og miðlunargeta að auki ríkuleg.  Það er þess vegna kjánalegt að vísa til Noregs sem fyrirmyndar fyrir Ísland varðandi aflsæstrengi til útlanda. Raforkukerfi landanna tveggja eru ósambærileg m.t.t. til hagkvæmni þess að tengja þau öðrum kerfum um aflsæstreng. Það er kominn tími til, að áhugamenn um slík verkefni hugleiði betur grundvöll viðskiptahugmyndarinnar.

Síðan má lesa út úr viðtalinu, að forstjórinn ætli að láta jarðgufuvirkjanir og vindrafstöðvar framleiða 30 % orkunnar inn á strenginn eða 2200 GWh/a.  Við þennan lestur detta blekbónda allar dauðar lýs úr höfði. Með jarðgufu eru nú framleiddar um 5300 GWh/a á Íslandi.  Ef jarðgufan á t.d. að framleiða 1500 GWh/a inn á strenginn, þá er um að ræða 28 % aukningu á vinnslu, sem áhöld eru um, að sé sjálfbær, ef farið er of geist í sakirnar, eins og nauðsyn krefur fyrir stórnotanda á borð við enska raforkukerfið.  Þá eru umhverfismál jarðgufuvirkjana enn ekki að fullu leyst. Frá umhverfisverndarsjónarmiði er ábyrgðarleysi að ætla að framleiða raforku með jarðgufu inn á sæstreng og hæpið, að niðurgreiðslur fáist frá brezka ríkinu á sjálfbærri orkuvinnslu með því móti.

Setjum svo, að 700 GWh/a eigi að koma frá vindorku.  Þetta jafngildir uppsettu afli um 200 MW, sem gæti komið frá 70 vindmyllum, því að framleiðendur munu ekki treysta sér til að selja stærri vindmyllur en 3,0 MW til Íslands vegna vindafarsins hér.  Þessum vindmyllum mætti koma fyrir á Hafinu á milli Búrfells og Sultartanga, en það er fjárhagslega fráleit hugmynd að láta vindmyllur á Íslandi keppa við vindmyllur á Englandi um sölu inn á Englandsmarkað. Í orðræðunni ganga menn býsna langt í óraunhæfum fullyrðingum í því skyni að fylla upp í gapið, sem blasir við fyrir orkuöflunina.  Skáldskapur hreppur þó skammt í þessum efnum á opinberum vettvangi.  

Þá segir forstjórinn í tilvitnuðu viðtali, að um þriðjungur orkunnar inn á sæstrenginn þurfi að koma frá "hefðbundnum" virkjunum.  Með útilokunaraðferðinni má gefa sér, að hann eigi þarna við nýjar vatnsaflsvirkjanir með orkuvinnslugetuna 4000 GWh/a, sem er þá 56 % af heild, en ekki 33 % vegna ofmats hans á ónýttri orku virkjana í rekstri. Samkvæmt Ársskýrslu Landsvirkjunar 2014 eru virkjunarkostir hennar á vatnsafli 12 talsins, og alls er vinnslugeta þeirra 5772 GWh/a.  Þannig þarf sæstrengssamningur 69 % af öllum vatnsaflvirkjunarkostum Landsvirkjunar hið minnsta, ef hún skyldi virkja jarðgufu og vind með, og eftir verða þá aðeins 1770 GWh/a eða um 250 MW, væntanlega dýrasti hlutinn, eftir handa íslenzkum iðnaði og öðrum.  Væntanlega frýs fyrr í helvíti en þetta verði leyft. 

Þessir 12 virkjanakostir vatnsorku, sem kynntir eru til sögunnar að hálfu Landsvirkjunar, hafa ekki allir hlotið blessun "Verkefnisstjórnar Rammaáætlunar 3" sem slíkir.  Hlutverk þess fyrirbrigðis í stjórnkerfinu á einvörðungu að vera að leggja frummat á hagkvæmni og verndunargildi og raða virkjunarkostum upp eftir hagkvæmni og umhverfisraski.  Síðan tekur við langt og strangt  ferli umhverfismats, forhönnunar og kostnaðarmats og landskipulags áður en ákveðið er að virkja og verkhanna. 

Upphlaup stjórnarandstöðu á Alþingi yfir því, að meirihlutinn í Atvinnuveganefnd þingsins óskaði eftir að draga fleiri virkjanakosti fram í dagsljósið en afturhaldsstjórn Samfylkingar og Vinstri hreyfingarinnar græns framboðs kaus að hafa á boðstólum til frekari rannsókna er afar þröngsýn og ólýðræðisleg.  Meðferð fyrri ríkisstjórnar á tillögum verkefnisstjórnar 2. áfanga "Rammaáætlunar" var til skammar og einkenndist af pólitískum hrossakaupum í stað þess að fylgja ráðum sérfræðinganna og leyfa frekari rannsóknir á fleiri valkostum.  Rannsóknir á þessu sviði hljóta alltaf að vera til bóta, og því fleiri kostir, þeim mun betra.

Nú stefnir í orkuskort á landinu vegna þess, að Búðarhálsvirkjun er eina nýja virkjunin undanfarin 5 ár hjá Landsvirkjun, sem tekin hefur verið í gagnið.  Megnið af orkunni þaðan var seld til Rio Tinto Alcan í Straumsvík, og virkjuð jarðhitasvæði, t.d. á Hellisheiði, hafa gefið eftir (skortur á viðhaldsholum).  Um þessa tilbúnu alvarlegu skortstöðu talar Hörður Arnarson um í tilvitnuðu viðtali á eftirfarandi hátt:

"Við erum að sjá mun meiri eftirspurn en við höfum séð áður.  Það er að gerast í fyrsta skipti núna, að eftirspurnin er meiri en framboðið.  Og það er komið til að vera að okkar mati."

Þetta er skrýtin staða, og hér virðist Landsvirkjun leika sér að eldinum í von um að fá hærra orkuverð með skortstöðu, sem hún er ekki saklaus af að hafa skapað sjálf, þó að Alþingi verði að gefa virkjanaleyfi og viðkomandi sveitarfélag síðan framkvæmdaleyfi. Landsvirkjun virkjar nú við Þeistareyki, 2x45 MW jarðvarmavirkjun, eftir orkusölusamning við kísilmálmframleiðandann PCC, en það er brýnt, að hún fari að virkja vegna sólarkísilframleiðandans Silicor, United Silicon og Thorsil auk gagnavera, því að þessar 3 tilgreindu verksmiðjur munu þurfa meira en 2500 GWh/a.

Til samanburðar var heildarorkuvinnsla Landsvirkjunar árið 2014 12807 GWh, svo að um er að ræða fyrirsjáanlega aukna orkuvinnsluþörf fyrirtækisins um a.m.k. 20 %, sem ekki er enn séð, hvernig Landsvirkjun ætlar að mæta.                    Á næstunni hljóta þá einhverjir af eftirtöldum virkjanakostum Landsvirkjunar á vatnsorku að koma til framkvæmda:

• Virkjun          Áætluð orkuvinnslugeta í GWh/a
• Bjallavirkjun í Tungnaá       (h7, u?)    340
• Blönduveita/Blanda            (h?,u5)     194
• Holtavirkjun/Neðri Þjórsá)    (h4,u7)     415
• Hólmsárvirkjun                (vantar)    480
• Hvammsvirkjun/Neðri Þjórsá    (h3,u2)     665
• Norðlingaölduveita            (vantar)    605
• Skatastaðavirkjun B Skagafirði(h6,u8)    1090
• Skrokkölduvirkjun/Kaldakvísl  (h?,u6)     345
• Stóra Laxá                    (vantar)    180
• Stækkun Búrfells              (vantar)    208
• Tungnaárlón                   (vantar)    270
• Urriðafossvirkjun/Neðri Þjórsá(h1,u4)     980
• Alls vatnsaflsvirkjunarkostir LV: 5772 GWh/a

Skýringar:

Verkefnisstjórn 2. áfanga Rammaáætlunar raðaði virkjunarkostum niður eftir hagkvæmni, þ.e. orkustofnkostnaði í MISK/TWh/a, og vísa hn í svigum til þeirrar röðunar.  Urriðafossvirkjun reyndist þar fjárhagslega langhagkvæmust,h1, með kostnaðinn 400 MISK/TWh/a, en af metnum kostum hér að ofan er Bjallavirkjun fjárhagslega óhagkvæmust, h7, með orkustofnkostnað 1350 ISK/TWh/a.  Þess má geta, að Búðarhálsvirkjun, sem er yngst virkjana Landsvirkjunar í rekstri, var enn óhagkvæmari samkvæmt sama mati, sem hljóðaði upp á 1450 MISK/TWh/a.

Verkefnisstjórn 2. áfanga Rammaáætlunar raðaði virkjunarkostum einnig eftir umhverfisáhrifum á orkueiningu, un, þar sem lægsta talan merkir minnst umhverfisáhrif á virkjaða orkueiningu.  Þar kom Arnardalsvirkjun í Jökulsá á Fjöllum bezt út, u1, með 3,08 U/TWh/a, og Búðarhálsvirkjun lenti sem u3 með 3,76 U/TWh/a.

Þar sem vantar mat, hefur verkefnisstjórn 2. áfanga ekki metið virkjunarkostinn.

Landsvirkjun þarf að virkja a.m.k. 2500 GWh/a fram til 2020 fyrir þá samninga, sem hafa verið gerðir eða eru í augsýn. Það gæti hún t.d. gert með því að velja þegar virkjuð rennslissvæði, þ.e. Þjórsá/Tungnaá án Urriðadoss ásamt Blöndu og fengið út úr því 2700 GWh/a, þannig að 200 GWh/a séu fyrir aukningu almennrar notkunar, sem er þó knappt.      

Tíminn er knappur til að hefja nýjar virkjanaframkvæmdir, ef Landsvirkjun ætlar ekki að glata viðskiptatækifærum vegna sofandaháttar eða annars verra. Það stefnir í stórfelldan orkuskort, og sú er skýringin á því, að Atvinnuveganefnd Alþingis hefur tekið frumkvæði um fjölgun virkjunarkosta verkefnisstjórnar 3. áfanga Rammaáætlunar.  Afturhaldið á þingi hefur tekið það óstinnt upp, hagar sér þess vegna eins og kjánar í hringavitleysu um fundarsköp eða fundarstjórn forseta og kemur þar með fram af blygðunarlausu ábyrgðarleysi gagnvart þeim orkuskorti, sem allt stefnir í núna og mun verða almenningi sársaukafullur og hagkerfinu og þar með kjörum almennings dýrkeypt. 

Sannar núverandi stjórnarandstaða enn og aftur, að hún hikar ekki við að fórna hagsmunum almennings fyrir stjórnmálalega refskák sína.  Þegar harðna mun á dalnum, verður hún þó heimaskítsmát, því að þingmenn stjórnarandstöðunnar eru engir bógar til að standa undir tjóni, sem rekja má til andstöðu þeirra við meiri orkuöflun.  

 

 

 

 

Makríllinn er mögnuð skepna

Makríllinn er örlagavaldur fyrir Íslendinga, þótt ótrúlegt sé.  Þess er t.d. skemmst að minnast, að fyrrverandi utanríkisráðherra, betur þekktur sem olíumálaráðherra Íslands, bar við deilum um veiðar Íslendinga á makrílnum, þegar hann var inntur eftir skýringum á því, að Evrópusambandið-ESB stöðvaði aðildarviðræður við Ísland með sínum hætti í marz 2011 vegna þess, að það vildi ekkert af inngönguskilyrðum Alþingis vita, enda samrýmdust þau engan veginn sáttmála ESB um landbúnaðar- og sjávarútvegsmál.  Þarna var makríllinn gerður að blóraböggli af utanríkisráðherra, sem hafði orðið fyrir óskaplegum vonbrigðum með væntanlega kórónu lífsverks síns, inngöngu Íslands í ESB, sem var sokkin í sæ, og önduðu margir léttar.

Sumir hafa jafnvel þakkað makrílnum fyrir tiltölulega hraða viðreisn íslenzka hagkerfisins eftir fall fjármálakerfisins í október 2008.  Árlegar tekjur af makrílnum hafa yfirleitt verið á bilinu ISK 20 - 30 milljarðar síðan 2009.  Þetta hefur sannarlega verið góð búbót, en þó numið aðeins um 3 % af útflutningstekjum landsins, svo að ekki hefur hann skipt sköpum, blessaður, og dýr er hann á fóðrum, því að þessi gestur í íslenzkri lögsögu er talinn éta um 3 milljónir tonna þar árlega.

Makríllinn er skólabókardæmi um nýtingu okkar Íslendinga sem fullvalda strandþjóðar (strandaðrar þjóðar ?) á flökkustofnum í samanburði við, hvernig þeirri nýtingu yrði að öllum líkindum háttað, ef landið gengi í ESB.  Við höfum verið að nýta um 150 kt/a af makríl, en ESB hefur aðeins viljað úthluta okkur um 15 % af því, sem þýðir þá árlegt tekjutap um ISK 20 milljarða á ári.  Deilur eru um kolmunnann við ESB og Færeyinga, þar sem eldri samningur hljóðaði upp á um 17 % hlutdeild Íslands af leyfilegum kolmunnaafla.  Nú vilja ESB og Færeyingar minnka þessa hlutdeild um 2/3, en við höldum okkar striki í krafti fullvalda strandríkis.  Það er svo verkefni fyrir íslenzka utanríkisráðuneytið að mynda hagsmunabandalag Færeyja, Grænlands og Íslands, svo að ESB takist ekki oftar að reka fleyg á milli þessara ríkja við auðlindanýtingu.  

Nú hefur Umboðsmaður Alþingis - UmbAl úrskurðað, að óheimilt sé fyrir stjórnvöld að halda áfram makrílveiðum á þeirri braut, sem fyrrverandi ríkisstjórn markaði, t.d. úthlutun til eins árs, heldur hafi henni borið samkvæmt lögum um stjórnun fiskveiða að kvótasetja makrílinn þegar árið 2011.  Beinast lá þá við fyrir sjávarútvegsráðherra, að hann gæfi út reglugerð á grundvelli gildandi fiskveiðistjórnunarlaga um aflahlutdeild fiskiskipa á grundvelli aflareynslu 2012-2014.  Sú aflahlutdeild er viðurkennt ígildi eignarréttar viðkomandi útgerðar á þeirri aflahlutdeild samkvæmt uppkveðnum dómum, sem er þá veðsetjanleg og framseljanleg, enda er nýtingarréttur eitt form eignarréttar. Þetta er grundvöllur kerfis, sem hefur leitt til gríðarlegrar framleiðniaukningar og mjög bættrar umgengni við auðlindina, þar sem ósjálfbær nýting á viðkvæmri auðlind var stöðvuð.

Enn er þetta fyrirkomulag að þvælast fyrir þeim, sem misskilja hugtakið þjóðareign á sjávarauðlindinni. Ágreiningurinn um stjórnkerfi fiskveiða er reistur annars vegar á grundvallarmisskilningi og hins vegar á vanþekkingu eða vanmati á forsendum verðmætasköpunar fyrirtækja. 

Það er  grundvallarmisskilningur eða vísvitandi rangtúlkun á lagabókstafnum, að einhver eigi óveiddan fisk í sjó, hvort sem er innan efnahagslögsögu Íslands eða utan.  Það á enginn fiskinn í sjónum, hvorki ríkið, útgerðir né íbúar landsins hver um sig sína hlutdeild.  Fiskimiðin eru almenningur, þar sem setja hefur orðið ítölu til að verja stofnana gegn ofveiði.  Það var fyrst gert árið 1983 eftir ítarleg fundahöld, m.a. ráðherra, Hafrannsóknarstofnunar, útgerðarmanna og sjómanna. Þar voru hugsanleg fiskveiðistjórnkerfi til umræðu, og niðurstaðan varð sú, sem Alþingi síðan samþykkti, að innleiða aflahlutdeildarkerfi á grundvelli aflareynslu síðustu þriggja ára á undan.  Á grundvelli rannsókna sinna skyldi Hafrannsóknarstofnun gera tillögu til sjávarútvegsráðherra um leyfilega heildarveiði hverrar tegundar og aðrar verndunaraðgerðir á formi lokunar svæða og vals á veiðarfærum.  Aflahlutdeildin er ótímabundin og myndar eign hjá útgerðunum, sem er andlag veðsetningarheimildar. Úthlutuð aflahlutdeild er ekki gjöf frá ríkinu, enda getur ríkið ekki gefið, það sem það á ekki. Aflahlutdeild er ítala heildaraflamarks, sem sett er á grundvelli vísindalegrar ráðgjafar. Þar sem ríkið ræður engum eignarheimildum á óveiddum fiski í sjó, hefur það engan lagalegan stuðning til að takmarka þessa úthlutun í tíma með einhvers konar innköllun aflahlutdeilda.

Eðli máls samkvæmt er þetta "lokað" kerfi, enda var hlutverk þess auk verndunarsjónarmiða að snúa viðvarandi rekstrarhalla útgerðarinnar við með fækkun útgerðarmanna, sjómanna og fiskiskipa.  Allt hefur þetta gengið eftir, og 1990 var frjálst framsal aflahlutdeilda heimilað með lögum frá Alþingi, og núverandi "kvótahafar" hafa langflestir eignazt sinn kvóta með kaupum.  Markaðshagkerfið hefur hér virkað prýðilega til að hámarka afrakstur takmarkaðrar auðlindar. Þjóðin öll hefur notið fjárhagslegs ábata mikillar tæknivæðingar og framfara á öllum sviðum sjávarútvegsins, t.d. um sinn ríkissjóð.

Af þessu leiðir, að engum var færð eign annarra á silfurfati, eins og ófyrirleitnir lýðskrumarar þó þrástagast á, annaðhvort vegna vanþekkingar á sögunni og lagaumhverfinu eða af óbilgirni.  Í sumum tilvikum er um að ræða blöndu af þessu tvennu, þar sem viðkomandi hefur króað sjálfan sig af í sjúklegum heimi samsæriskenninga í stað þess að skoða staðreyndir og fagna góðum árangri.   

Þá að hinu umdeilda makrílfrumvarpi.  Helgi Áss Grétarsson, dósent við Lagadeild Háskóla Íslands, skrifaði grein í Fréttablaðið fimmtudaginn 7. maí 2015 undir fyrirsögninni:

"Eignarréttarfyrirvarinn og makrílfrumvarpið"

"Sá munur er þó á fyrirliggjandi frumvarpi og meginreglum "kvótakerfisins", að aflahlutdeildir í makríl eiga að vera tímabundnar, en að mínu mati er auðsýnt, að réttindi, sem eru ótímabundin samkvæmt lögum, veiti betri tryggingu en réttindi, sem búið er að binda fastmælum um, að hægt sé að fella niður með 6 ára umþóttunartíma.  Með öðrum orðum; samkvæmt fyrirliggjandi lagafrumvarpi á að búa til sérstakar aflahlutdeildir í makríl, sem hafa lakari eiginleika en aflahlutdeildir í öðrum tegundum nytjastofna." 

Á grundvelli þess, sem Helgi Áss ritar um "lakari eiginleika" aflahlutdeilda í makríl, skal hér draga í efa, að slík mismunun á atvinnufrelsi útgerðarmanna eftir því, hvaða tegund þeir fiska, stórra sem smárra, standist lög og Stjórnarskrá.  Þar sem ríkið fer alls ekki með eignarhald á makrílstofninum, þó að ríkið eigi samkvæmt lögum að hlutdeildarsetja aflaheimildir í makríl, eins og öðrum stofnum, til að gegna lögbundnu hlutverki sínu við stjórnun á nýtingu takmarkaðrar auðlindar, þá skal hér draga í efa heimild ríkisins til afturköllunar á hluta eða allri úthlutaðri aflahlutdeild, enda sé hún hvorki reist á milliríkjasamkomulagi né fiskverndarsjónarmiðum. 

Lagalega séð virðist þetta frumvarp vera óttalegur hortittur. Á grundvelli laga nr 151/1996, 5. gr., um fiskveiðar utan lögsögu Íslands og úthlutun aflahlutdeilda í deilistofnum, er eðlilegast fyrir sjávarútvegsráðherra að gefa út reglugerð um ótímabundnar aflahlutdeildir í makríl á grundvelli gildandi fiskveiðistjórnunarlaga í stað þess að flækja lagasafnið um stjórnun fiskveiða Íslendinga með hortitti, sem hætt er við, að endi fyrir dómstólum. Verður ekki séð, að þá skipti máli, hvort samkomulag hefur náðst við önnur ríki um nýtingu þessa deilistofns.

Maður er nefndur Jón Steinsson og kallar sig hagfræðing, en hann hefur nýlega tjáð sig með óábyrgari hætti um stjórnun makrílveiða en hægt er að búast við af hagfræðingi.  Jón, þessi, er þekktur, svo að ekki sé hann sagður alræmdur, af órökstuddum fullyrðingum og sleggjudómum um hin ýmsu málefni, sem á döfinni eru, og hefur mælt með þeirri geggjuðu hugmynd, út frá rekstrarlegum hagsmunum fyrirtækja, að bjóða upp allar aflaheimildir einu sinni á ári og telur að margfalda megi beinar tekjur ríkisins af makrílnum með þeim hætti.  Þessi leið er algerlega ófær, enda er hún hvergi stunduð sem aðalfiskveiðistjórnunarregla, og sýnt hefur verið fram á af góðum hagfræðingum, að þetta fyrirkomulag gengur af fyrirtækjum dauðum á 1-10 árum, háð styrk þeirra.

Vörpum nú ljósi á, hversu fjarstæðukennd þessi hugmynd er með einfaldri og persónugerðri hliðstæðu: Vinnuveitandi Ægis tilkynnir honum, að framvegis verði lækkuð við hann launin um 20 % á ári (væri 100 % í tilviki Jóns Steinssonar), en hann geti endurheimt þetta brottfall launa með því að gangast undir próf og standast það. Sá böggull fylgi þó skammrifi, að standist hann prófið verði hann að greiða prófgjald, sem nemi a.m.k. fernum mánaðarlaunum hans. Fjárhagslegar afleiðingar þessa fyrir Ægi yrðu hrikalegar, því að lánshæfismat hans og fjölskyldu hans mundi lækka strax, og hann gæti ekki gert neinar fjárhagsáætlanir af viti, þar sem hann gæti staðið uppi með 50 % laun að ári liðnu og orðið kauplaus að 5 árum liðnum, ef hann stæðist aldrei prófið. Þetta er óviðunandi aðstaða fyrir Ægi, enda mun hann dragast fljótt aftur úr félögum sínum í lífskjörum, nema skipta um starfsvettvang.

Þessi meðferð á Ægi stenzt hvorki lög né Stjórnarskrá, og hið sama má yfirfæra á útgerðirnar, ef þær yrðu sviptar hluta af aflahlutdeildum sínum á hverju ári, þá yrðu þær með þessu fyrir hrikalegri mismunun og eignaupptöku, sem ríkið hefur enga heimild til, af því að það á ekki óveiddan fisk í sjó og getur þess vegna ómögulega svipt útgerðir aflahlutdeildum til að fá þær öðrum.

Téður Jón hefur slegið því fram, að ríkið sé hlunnfarið um ISK 40-60 milljarða árlega, þar sem ekki hafi verið gengið nægilega hart fram í skattlagningu íslenzks sjávarútvegs.  Hér skal fullyrða, að uppboðsleið Jóns á aflahlutdeildum mundi á fáeinum árum ganga af mjólkurkúnni dauðri, svo að ráðgjöf Jóns Steinssonar er óboðleg og mundi verða stórskaðleg hagsmunum þjóðarinnar, ef farið yrði eftir henni.

Samanlagður hagnaður útgerðarinnar árið 2013, frá smábátum til stærstu fjölveiðiskipa, nam um ISK 28 milljörðum.  Samanlagður hagnaður fiskvinnslunnar nam á sama ári rúmlega ISK 30 milljörðum.  Alls eru þetta tæplega ISK 60 milljarðar, svo að Jón Steinsson virðist telja, að æskilegt sé fyrir þjóðarhag og sjálfbært til lengdar að reka íslenzkan sjávarútveg nokkurn veginn án hagnaðar.  Þar með fjarlægir hann hvata markaðshagkerfisins til rekstrar fyrirtækja,rýrir eigið fé þeirra og veldur fjármagnsflótta úr greininni. Fyrir þessa niðurstöðu sína verðskuldar hann falleinkunn í hagfræði. 

Til samanburðar greiddu íslenzkar útgerðir og vinnslufyrirtæki sjávarfangs tæplega ISK 30 milljarða í ríkissjóð árið 2013, og er þar um að ræða tekjuskatt fyrirtækja, tryggingagjald og veiðigjöld.  Þá eru ótalin hafnargjöld og fasteignagjöld til sveitarfélaganna, svo og útsvar, iðgjöld til lífeyrissjóða og tekjuskattur starfsmanna. 

Nú má spyrja sig, hvort ISK 30 milljarðar sé sanngjörn hlutdeild ríkissjóðs fyrir afnotarétt af "sameign þjóðarinnar". Þetta er rúmlega helmingur af hagnaði sjávarútvegsins.  Ríkið hefur á móti lagt til fiskveiðiráðgjöfina, eftirlits- og björgunarþjónustu og samninga við önnur ríki um hlutdeild í deilistofnum auk innviða í landi á borð við hafnir, menntun sjómanna, svo að nokkuð sé nefnt.  Árleg greiðsla til ríkissjóðs, ISK 30 milljarðar, er a.m.k. tvöfalt hærri en nemur téðum kostnaði, svo að sjávarútvegurinn leggur mikið að mörkum til að standa undir öðrum sameiginlegum kostnaði þjóðarinnar við að halda hér uppi sjálfstæðu ríki.  Það er hins vegar fjarstæða að kalla það arð þjóðarinnar af auðlindinni, því að hvorki hún né nokkur annar á óveiddan fiskinn í sjónum og á því varla tilkall til arðs af honum. Þjóð er ekki lögaðili, og þess vegna geta eignarréttarákvæði Stjórnarskráarinnar ekki átt við um hana.  Ríkið er hins vegar lögaðili, en lögin um fiskveiðistjórnun nefna hins vegar ekki ríkið sem eiganda, enda hefði slíkt þýtt þjóðnýtingu á almenningi hafsins, sem var aldrei ætlun löggjafans og spurning, hvort er lagalega gerleg.

Menn hins mikla misskilnings og rangtúlkunar (MMMR) á eignarhaldi óveidds fiskjar í sjó ásamt hugdettum um stjórnunaraðferðir á auðlindarnýtingunni, sem leiða mundu strax til ófarnaðar og þjóðhagslegs taps við innleiðingu, enda hvergi beitt slíkum aðferðum (uppboði) á byggðu bóli til lengdar, eru gjarna stóryrtir mjög, eins og rétttrúnaðarmönnum, sem lokaðir eru inni í eigin hugarheimi, er tamt.  Einn þessara strigakjafta, Ólafur Arnarson, reit grein um makrílfrumvarpið í Fréttablaðið þann 8. maí 2015 undir fyrirsögninni:

"Stórslysi verður að afstýra". 

Þar gat m.a. að líta eftirfarandi stofustáss:

"Lögfesting þess myndi treysta í sessi þá sovézku virðiskeðju, sem er ríkjandi í íslenzkum sjávarútvegi, þar sem örfáum stórum útgerðarfyrirtækjum eru tryggð fullkomin yfirráð yfir fiskinum allt úr hafi í maga erlendra neytenda - gegn vægu gjaldi eða engu."

Þetta er dæmigert fyrir málflutning þeirra, sem aldrei sjá til sólar, þegar íslenzkan sjávarútveg ber á góma.  Sannleikurinn er sá, að um er að ræða eitt helzta samkeppnisforskot íslenzks sjávarútvegs í matvælaiðnaði samtímans og stjórnunarlega undirstöðu góðrar afkomu hans, sem veldur því, að hann er enn, í breyttum heimi, ein helzta stoð íslenzks efnahagslífs, en ekki baggi, eins og raunin er í flestum löndum, þar sem  sjávarútvegur er stundaður. Þetta kerfi er mótað til að þjóna viðskiptavininum með sem allra skilvirkustum hætti og er talið vera til mikillar fyrirmyndar m.t.t. þjónustustigs, meðferðar hráefnis, framleiðni og arðsemi. 

Þeir, sem eru andvígir þessu kerfi, átta sig illa á forsendum góðs árangurs við nútímalega matvælavinnslu og eru að biðja um afturhvarf til fortíðar, minni framleiðni, lakari gæði og lægri arðsemi, sem óhjákvæmilega kemur þá niður á samfélagslegum afrakstri auðlindarinnar.

Til staðfestingar á þessu er skýrsla McKinsey & Company um íslenzkt efnahagslíf frá 2012.  Þar fær íslenzkur sjávarútvegur hæstu einkunn með þeirri umsögn, að engin þjóð þéni hlutfallslega jafnmikið á sjávarútvegi og Íslendingar og að engin sjálfstæð þjóð eigi jafnmikið undir sjávarútvegi og Íslendingar.  Sem dæmi um skilvirknina má nefna, að Íslendingar fá um 40 % meiri verðmæti úr hverju veiddu kg af þorski en Norðmenn.  Það mælir allt gegn vanhugsaðri tilraunastarfsemi með íslenzkan sjávarútveg.  Hann er um þessar mundir "beztur í bekknum" og á að fá frið til að blómstra. 

Um þetta fer Kolbeinn Árnason, framkvæmdastjóri SFS, nokkrum orðum í ágætri grein sinni í Fréttablaðinu, 7. maí 2015:

"Sjávarútvegur á að skila miklu til samfélagsins":

"Mikilvægt er að hafa í huga, að velgengni íslenzks sjávarútvegs byggir á öflugri virðiskeðju, sem nær allt frá veiðum til markaðssetningar og sölu erlendis.  Í þessu ferli felast mestu verðmæti og mesti styrkur íslenzks sjávarútvegs.  Af þessu erum við stolt, ekki sízt í ljósi þess, að íslenzkur sjávarútvegur er sá eini innan ríkja OECD, sem ekki er ríkisstyrktur.

Einna hæstir styrkir til sjávarútvegs eru reyndar veittir í Noregi, en þar eru ekki innheimt veiðigjöld.  Við teljum mikilvægt að varðveita þessa sérstöðu íslenzks sjávarútvegs."

Sjávarútvegurinn er háður duttlungum náttúrunnar, og það ber að hlífa honum við óþarfa viðbótar óvissu af mannavöldum.  Hlutverk stjórnvalda á að vera að sjá honum fyrir traustri starfsumgjörð, því að honum, eins og öðrum atvinnurekstri, er nauðsyn að geta gert langtímaáætlanir, eins og kostur er, til að bezta reksturinn.  Um þetta skrifar Kolbeinn í téðri grein:

"Ein aðalútflutningsgrein þjóðarinnar á ekki að þurfa að búa við óvissu gagnvart stjórnvöldum, sem leggst ofan á óstöðugleika á alþjóðlegum mörkuðum auk þeirrar óvissu, sem felst í því að nýta lifandi auðlind. 

Langtíma sjónarmið hljóta alltaf að vera heillavænlegasta leiðin, þegar kemur að nýtingu auðlinda og fjárfrekum atvinnurekstri, sem samfélagið byggir afkomu sína á."