Vogarskálar, veiran og lögin

Ýmsir hérlendir lögmenn hafa tjáð sig í þá veru, að tillögur sóttvarnarlæknis til heilbrigðisráðherra, sem sá ráðherra virðist hingað til hafa gleypt með húð og hári og breytt í reglugerð, oftast með samþykki ríkisstjórnar, skorti nauðsynlega lagastoð og stangist í sumum tilvikum á við Stjórnarskrá.  Þetta er gjörsamlega óviðunandi og þarf að fá úr skorið sem fyrst. Ekki er nóg að boða framlagningu frumvarps um ný sóttvarnarlög.  Ákvæðum Stjórnarskrár um persónubundin réttindi og athafnafrelsi verður ekki breytt. Aðgerðirnar núna verða að vera reistar á núverandi löggjöf, og um það eru uppi alvarlegar athugasemdir.  Sóttvarnaryfirvöld hafa aldrei sýnt fram á, að aðgerðir þeirra séu nauðsynlegar, þ.e. að vægari aðgerðir hefðu ekki dugað til að koma í veg fyrir oflestun heilbrigðiskerfisins. Bælingarstefnan, þ.e. afar íþyngjandi aðgerðir til að þvinga smitstuðulinn langt undir 1,0, hafa verri aukaverkanir en nemur gagnseminni. 

Stjórnvöld ættu nú að sjá að sér og íhuga stefnubreytingu í sóttvörnum gegn SARS-CoV-2.  Stefnan hefur hingað til miðað við bælingu, sem krefst stjórnvaldsaðgerða, sem skortir lagastoð og hefur alvarlegar lýðheilsulegar afleiðingar í för með sér, svo að ekki sé nú minnzt á gríðarlegt fjárhagstjón af völdum harkalegra hafta. Bælingarstefnan mun leiða af sér hverja bylgju faraldursins á eftir annarri, þar til nothæft bóluefni er tiltækt almenningi, og það getur dregizt á langinn, e.t.v. til 2022. Bælingarstefnan getur átt við skæðar drepsóttir, þar sem reynt er að útrýma sóttkveikjunni, en á ekki við C-19 í sinni núverandi mynd.   

Nýju sóttvarnarstefnuna ætti að reisa á stýrðri leið til hjarðónæmis.  Á 30 vikum verður þá hægt að ná hjarðónæmi hérlendis, sem dugir til að fækka smitum verulega og koma Íslandi á s.k. grænt svæði, þar sem nýgengi smita er undir 25.  Nú hefur pestin geisað í þremur bylgjum í rúmlega 30 vikur, og nýgengi smita innanlands og á landamærum fór yfir 300, þrátt fyrir umfangsmikil ferða- og athafnahöft. Sumir mundu kalla þetta falleinkunn fyrir bælingarstefnuna.  

Til að sýna á hversu veikum lagalegum grunni höft heilbrigðisráðherra á starfsemi fyrirtækja og háttarlag einstaklinga standa, er nóg að vitna til greinarkorns Jóns Steinars Gunnlaugssonar í Morgunblaðinu 17. október 2020, sem hann nefndi:

"Fyrirmæli eða tilmæli".

"Ástæða er til að vekja athygli manna á, að yfirvöld í landinu hafa afar takmarkaðar heimildir til að stjórna háttsemi manna í veirufárinu með valdboði.  Í sóttvarnarlögum er ekki að finna víðtækar heimildir til slíks. Reyndar er í ýmsum tilvikum vafasamt, að stjórnvöld gætu skert stjórnarskrárvarin réttindi manna með bindandi fyrirmælum til almennings, þó að styddust við sett lög.  Til slíkra fyrirmæla þarf heimildir í stjórnarskránni sjálfri."

Sóttvarnaryfirvöld hafa ekki haldið aftur af sér við útgáfu fyrirmæla, sem sum hafa haft mjög neikvæð áhrif á hagkerfið og eru líkleg til að hafa mjög neikvæð áhrif á lýðheilsu, er frá líður.  Mörg fyrirmælanna skerða bæði atvinnufrelsi og persónufrelsi. Það er allsendis óvíst, að fyrirmælin í reglugerðunum hafi verið nauðsynleg eða skilað meiri árangri en brýningar og tilmæli hefðu gert. 

Vegna þess hvernig í pottinn er búið með heimildir löggjafans, bar framkvæmdavaldinu þegar í upphafi að leggja áherzlu á meðalhóf í fyrirmælum og persónubundnar sóttvarnir fremur en almennar takmarkanir og lokanir.  Persónubundnar sóttvarnaraðgerðir geta ekki talizt úr hófi íþyngjandi. 

Sóttkví er íþyngjandi skerðing á persónufrelsi og ber þess vegna að beita í meðalhófi, en sé henni beitt markvisst, er hún mjög áhrifarík aðferð til að hemja útbreiðslu og lækka meðalsmitstuðulinn, sem er höfuðatriðið í þessari baráttu. 

Áfram hélt Jón Steinar Gunnlaugsson:

 "Það er auðvitað sjálfsagt, að yfirvöld heilbrigðismála beiti tilmælum til borgaranna um æskilega hegðun þeirra við þessar aðstæður.  Það er líka sjálfsagt fyrir almenning að fara að þessum tilmælum í flestum tilvikum, því að öll viljum við takmarka útbreiðslu þessa vágests, sem veiran er.  Við ættum samt að hafa í huga, að ábyrgðin er okkar sjálfra.  Ef t.d. stjórnarráðið gæfi mér fyrirmæli um að halda mig í 2 m fjarlægð frá eiginkonunni, myndi ég ekki hlíta því.  Skítt með veiruna."

Það má taka undir það, að borgararnir eru sjálfir ábyrgir fyrir öryggi sínu og þeirra, sem í kringum þá eru.  Þeir verða sjálfir að vega og meta, hvað er einfaldlega of íþyngjandi fyrir þá, en ráðleggingar sóttvarnayfirvalda um persónubundnar varnir eiga fullan rétt á sér.  Það veikir hins vegar mjög fyrirmælin í reglugerðunum, að löggjafinn virðist ekki hafa veitt heimildir til íþyngjandi fyrirmæla.  Þeim mun undarlegra er, að aðkoma þingmanna virðist vera af skornum skammti.  Í Noregi er áskilið, að Stórþingið fjalli um frelsistakmarkanir almennings og ljái þeim lögmæti.  

Þann 15. október 2020 birtist í Fréttablaðinu grein, sem "þríeykið", Alma D. Möller, Víðir Reynisson og Þórólfur Guðnason, er skrifað fyrir.  Hún bar fyrirsögnina:

"Vogarskálar veirunnar og lýðheilsa".

Grein þessi virðist á yfirborðinu vera málefnaleg, en hún er í raun mjög gagnrýniverð, því að hún einkennist um of af hræðsluáróðri gegn þeirri leið, sem ein getur leitt til varanlegs árangurs í baráttunni, en það er leið stýrðs hjarðónæmis.  Þau gefa sér, að eina leið hjarðónæmis sé hömlulaus vöxtur smita með mjög háum smitstuðli og að hjarðónæmi náist ekki fyrr en 60 % íbúanna hafi smitazt.  Þetta heitir að mála skrattann á vegginn.  Með áherzlu á persónubundnar smitvarnir, nándarmörk, grímuskyldu, sótthreinsun og þvott ásamt markvissri beitingu smitrakningar og sóttkvía, en án annarra takmarkana á persónufrelsi og án takmarkana á atvinnufrelsi, nema allt annað hafi verið reynt, má væntanlega halda smitþættinum undir eða við 1,5, og þá næst hjarðónæmi við ónæmi 33 % íbúanna. Ef tekinn yrði álíka tími í að ná þessu marki og tekið hefur að ná fram ónæmi 2 % íbúanna hingað til, um 30 vikur, þá verður fórnarkostnaðurinn enginn, þ.e. færri munu látast af völdum C-19 en af afleiðingum bælingarstefnunnar á hagkerfið og vinnumarkaðinn.

Verður nú vitnað í grein "þríeykisins":

"Það er mat okkar, að fórnarkostnaður við leið hjarðónæmis verði allt of hár, eins og rakið verður.  Álit okkar er, að bezt sé að halda áfram aðgerðum við að halda veirunni í skefjum, en með sem minnstri röskun á deglegu lífi, þar til bóluefni er fram komið.  Annað, sem vinnst við að þreyja þorrann, er að þekking á meðferð og sjúkdómnum eykst, m.a. á langtímaáhrifum.  Þá er hugsanlegt, að veiran veikist með tímanum líkt og gerðist í spænsku veikinni, þó [að] enn séu engin merki um slíkt."

Þessi málflutningur er reistur á röngum forsendum og draumórum.  Þau nota tölfræði úr "Bylgju 1" á Íslandi, en tölfræði "Bylgju 2-3" gefur allt aðra og sakleysislegri niðurstöðu.  Það hlýtur að vera réttara að nota nýjustu gögn.  Það er óráðlegt að búast við nothæfu, öruggu, varanlegu, og skilvirku bóluefni á einhverjum tilgreindum tíma á næsta ári.  Þegar slíkt kemur, verður það til að létta róðurinn, hvor leiðin sem valin er.  Sama má segja um stefnuna, sem stökkbreytingar veirunnar kunna að taka.

Nú verða bornar saman tölur úr 2.-3. bylgju og 1. bylgju.  Tölur úr 1. bylgju eru úr grein "þríeykisins" og eru hafðar í sviga:  

Í 2.-3. bylgju fram til 18.10.2020 greindust 2255 (1800) með veiruprófi.  Þá má reikna með, að 8000 manns eða 2,2 % (1,0 %) íbúanna búi að mótefni m.v. niðurstöður mótefnamælinga eftir 1. bylgju.  Af hópi greindra í 2.-3. bylgju höfðu 18.10.2020 64 (115) verið lagðir inn á sjúkrahús eða 1,5 % (3,2 %).  Í 2.-3 bylgju hafa hafa 7 (30) þarfnazt meðferðar gjörgæzludeildar eða 0,16 % (0,8 %), og 1 (10) hefur látizt eða 0,02 % (0,3 %). 

Það má halda því fram, að himinn og haf sé á milli hlutfallstalnanna í síðustu tveimur bylgjum m.v. þá fyrstu.  Þess vegna fæst gjörólík niðurstaða, þegar reynt er að áætla líklega þróun faraldursins, ef létt verður á samfélagshöftum til að beina þróuninni með stýrðum hætti í átt að hjarðónæmi, svo að ekki sé nú minnzt á svartnættið, sem "þríeykið" dregur upp af því öfgaástandi, sem gæti myndazt, ef engar varúðarráðstafanir eru viðhafðar.  Þar málar "þríeykið" skrattann á vegginn í því skyni að verja bælingarstefnu sína, sem er árangurslaus haftastefna, sem við höfum ekki ráð á.  Hún er árangurslaus, af því að hún veldur meira tjóni en sparnaði á alla mælikvarða, þ.e. lýðheilsu, fjölda dauðsfalla og efnahag landsmanna.

Þríeykinu verður starsýnt í baksýnisspegilinn, en slíkt háttarlag getur leitt til rangra ályktana og rangra ákvarðana: 

 "Þegar farsóttin skall á, var samstaða um að verja nauðsynlega innviði, ekki sízt heilbrigðiskerfið, og vernda viðkvæma hópa.  Árangur Íslands byggði á víðtækum aðgerðum: upplýsingum til almennings [mjög mikilvægt-innsk. BJo], áherzlu á einstaklingsbundnar sóttvarnir [lykilatriði, þó vantaði grímuskyldu-innsk. BJo], snemmgreiningu og einangrun sýktra [mjög mikilvægt-innsk.BJo], markvissu eftirliti ásamt snemmtækri íhlutun við versnun veikinda [lykilatriði til að draga úr sjúkrahússálagi-innsk. BJo], smitrakningu [mikilvægt hjálpartæki-innsk.BJo], beitingu sóttkvíar [mjög mikilvægt, en gæta verður meðalhófs] og samfélagslegum aðgerðum [margar þeirra orka tvímælis-innsk.BJo]. Samfélagslegar aðgerðir fólu í sér heimsóknabann á hjúkrunarheimilum [nauðsynlegt-innsk.BJo], samkomutakmarkanir [orka tvímælis-innsk. BJo], lokun mennta- og háskóla [of langt gengið-innsk. BJo], lokun þjónustu með mikilli nánd [of langt gengið-innsk. BJo] og takmörkun á annarri, en nauðsynlegri heilbrigðisþjónustu [þetta gengur ekki til lengdar-innsk.BJo]. 

Ein misráðin aðgerð er ónefnd hér, en hún er sú að skylda alla komufarþega til landsins í tvöfalda skimun með um 5 sólarhringa sóttkví á milli.  Aðgerðin hafði lítil sóttvarnarleg áhrif (tiltölulega lágur smitstuðull almenns ferðafólks), en olli miklum tekjumissi ferðageirans (a.m.k. 70 %) og atvinnumissi þúsunda manna.  Nauðsynlegt og nægjanlegt er að skima erlenda ferðamenn einu sinni við komuna vegna smitstuðuls, sem vart er hærri en 1, og að skima íbúa hérlendis tvisvar með sóttkví á milli vegna tiltölulega hás smitstuðuls þeirra. 

Lýðheilsuáhrifin af almennri tvöfaldri skimun geta orðið slæm og miklu verri en ávinningurinn.  Rannsóknir hafa sýnt, að langtímaatvinnuleysi veldur fjölda ótímabærra dauðsfalla, jafnvel 30 á þriggja ára tímabili fyrir hverja 1000, sem missa vinnuna.

"Þríeykið" viðurkennir hættuna á slæmum langtímaáhrifum sóttvarnaraðgerða á lýðheilsuna, en neitar að horfast í augu við, að sú áhætta mælir með að feta brautina að hjarðónæmi með stýrðum hætti, t.d. á um 30 vikum:

"Þótt áhrif sóttvarnaraðgerða hérlendis á lýðheilsu virðist væg til skemmri tíma litið, er ástæða til að óttast langtímaáhrif, ef ástandið dregst.  Áhrif sóttvarnaraðgerða á lýðheilsu eru ekki þekkt, en gætu hugsanlega verið verri heilsuhegðun, t.d. minni hreyfing og svefn, verra mataræði og aukin streita og minni heilbrigðisþjónusta, ef minnka þarf framboð þjónustu og/eða fólk veigrar sér við að leita þjónustu. Fleiri afleiðingar gætu verið aukin félagsleg einangrun og einmanaleiki, ofbeldi, kvíði og áhyggjur.  Þá gæti meira atvinnuleysi og fátækt valdið neikvæðum afleiðingum fyrir heilsu og líðan.  Það getur hins vegar reynzt erfitt að greina áhrif sóttvarnaráðstafana á lýðheilsu frá beinum áhrifum faraldursins."

Það er vitað um aukningu atvinnuleysis á Íslandi í ágúst 2020, um 3000 manns, og hún varð nær einvörðungu vegna snarfækkunar ferðamanna til landsins og afbókana í kjölfar innleiðingar tvöfaldrar skimunar allra komufarþega og um 5 sólarhringa sóttkvíar á milli, sem illu heilli var innleidd hér 19. ágúst 2020 sem einn af valkostum (ekki tillaga) sóttvarnarlæknis. Heilbrigðisráðherra og ríkisstjórn völdu þennan valkost, af því að hann hefði mestu sóttvarnaráhrifin, en virðast ekki hafa gefið nægan gaum að öfgakenndum neikvæðum tekjuáhrifum, víðtækum atvinnumissi og neikvæðum lýðheilsuáhrifum.  Með öðrum orðum: illa ígrunduð ákvörðun.

Það er hald sumra innan ferðageirans, að þessi ákvörðun valdi því, að 5000 manns missi atvinnu sína á þessu ári.  Hversu lengi veit enginn, en langtímaáhrifin eru geigvænleg á heilsufar þessa fólks, ef marka má rannsóknir á Norðurlöndunum, í Evrópusambandinu og í Bandaríkjunum.  Á næstu 3 árum gætu 150 manns misst lífið hérlendis af völdum hjartasjúkdóma, heilablóðfalls og andlegrar örmögnunar.  Fjölgun dauðsfalla á leið til hjarðónæmis með stýrðum hætti yrði innan við 1/10 af þessu mannfalli, eins og fram kemur síðar í þessum pistli. 

Þegar "þríeykið" fer síðan að skrifa um "Leið hjarðónæmis", fer það algerlega út af sporinu.  Það kveður smitstuðul veirunnar vera talinn 2,5-6,0, en samkvæmt https://plus.maths.org er hann 2,25-2,50. Síðan skrifa þau, að sé smitstuðullinn 2,5, þurfi 60 % þjóðarinnar að smitast til að hjarðónæmi náist.  Í viðtali við dr Thor Aspelund, prófessor, mætan líftölfræðing, sem rýnt hefur í þróun líklegs smitstuðuls með sínu samstarfsfólki, taldi hann um miðjan október 2020, að smitstuðullinn væri kominn niður í 1,5.  Ef tækist að halda honum þar að jafnaði, næðist hjarðónæmi, þegar 33 % íbúa hafa öðlazt ónæmi gegn SARS-CoV-2.  Nú verður þessi leið rakin, og tölur "þríeykisins" settar í sviga á eftir, en þar er satt bezt að segja hrollvekja sett á svið:  

Ef 33 % (60 %) þjóðarinnar eða 86 k (k=þús) (219 k) sýkist, þá gætu 1290 (7000) þarfnazt innlagnar á sjúkrahús, 138 (1750) þarfnazt gjörgæzlu og 17 (660) látizt m.v. hlutfallstölur úr bylgju 2-3. Forsenda  hryllingsmyndar "þríeykisins" er, að veiran fái að valsa um þjóðfélagið næstum óáreitt (hár smitsuðull), en það er ekki stýrð leið að hjarðónæmi.  Þar er grímuskylda, strangar persónubundnar sóttvarnir, smitrakning, sóttkví og tímabundin lokun staða, þar sem hópsmit hafa smyndazt, en annars losað um athafnahöftin, nema í neyðir reki.  Þetta mundi þýða mikið álag á heilbrigðiskerfið í a.m.k. 30 vikur, en ekki ofálag.

Hámarki nær hræðsluáróður "þríeykisins" með því að gera grein fyrir öfgasviðsmynd án persónubundinna sóttvarna og nándartakmörkunar.  Hún getur verið fræðilega áhugaverð, en eru nokkrir talsmenn hennar ?  Hún er hins vegar vel til þess fallin að skjóta fólki skelk í bringu, svo að það meðtaki bælingarstefnuna gagnrýnislítið:

"Ef veiran fengi að ganga nokkuð óáreitt, er augljóst, að heilbrigðiskerfið myndi engan veginn ráða við fjöldann og að þessar tölur [sýktra, innlagðra og látinna-innsk. BJo] yrðu mun hærri.  

Í nýju finnsku spálíkani er gert ráð fyrir 88 k smitum næstu 2,5 mánuði hérlendis, ef engar sóttvarnaraðgerðir væru í gangi, og myndu allt að 3 k einstaklingar greinast daglega seinni hluta nóvember.  Hafa þarf þetta í huga, þegar sóttvarnarráðstafanir verða ákveðnar næstu mánuði."

Í þessari dökku sýn myndu 1170 manns smitast daglega að jafnaði, og um 18 innlagnir yrðu daglega á sjúkrahús.  Heilbrigðiskerfið mundi alls ekki ráða við þennan fjölda.  Þess vegna má alls ekki slaka á persónubundnum sóttvörnum.  Smitrakningin er líka öflugt tæki, og í raun er hægt að stýra þróun faraldursins í nokkrum mæli með sóttkvíum á grundvelli smitrakninga.  Allt of langt er gengið með því að hneppa börn í sóttkví, því að smitstuðull þeirra er lágur, jafnvel undir 1,0.  Með því að afnema athafnahöft og ferðahömlur, nema sóttkvína, en viðhalda einstaklingsbundnum sóttvörnum, má stýra smittíðninni að u.þ.b. 40 % af þeirri óheftu og ná hjarðónæmi (33 %) á um 30 vikum. 

 

Næst tók "þríeykið" sér fyrir hendur að reifa yfirlýsingu "Great Burlington" hópsins.  Það er hópur lækna og faraldursfræðinga, sem telur lýðheilsu stefnt í voða með bælingarstefnunni og samfélagslegan kostnað verða miklu hærri en ávinninginn af sóttvörnunum.  Þannig muni fleiri látast af völdum bælingarstefnunnar en hún bjargar.  "Great Burlington" hópurinn mælir þess vegna með stýrðri leið til hjarðónæmis.  

Síðan skrifar "þríeykið": 

"Í þessari nálgun væri gert ráð fyrir, að ungt fólk fengi að lifa eðlilegu lífi.  Það gætti einstaklingsbundinna sóttvarna, skólar yrðu opnir og íþróttir leyfðar.  Veitingahús og öll þjónusta sem og menningartengdir viðburðir héldu áfram."

Síðan skrifa þau, að grípa hafi þurft til hertra aðgerða í 3. bylgjunni "til þess að fletja kúrfuna vegna álags á heilbrigðiskerfið".  Þessi málflutningur stenzt ekki skoðun.  Dagleg smit urðu flest 08.10.2020 106 talsins, og nýgengið varð hæst 9 sólarhringum síðar, 308,4, og hefur víða orðið hærra án þess, að heilbrigðiskerfið færi að þolmörkum. Sjúklingafjöldinn náði hámarki 19.10.2020, 1252.  Á sjúkrahúsum voru hins vegar flestir 27 talsins þann 18.10.2020 á tímabilinu, sem var til athugunar, og á gjörgæzlu voru flestir 4 15.-17.10.2020.  Þessar tölur benda ekki til, að nærri hafi legið, að þolmörkum heilbrigðiskerfisins væri náð.  Það verður hægt að feta stýrða leið að hjarðónæmi án þess að oflesta heilbrigðiskerfið. Þar verður hægt að færa starfsemina nær venjulegu horfi, sem er afar brýnt, að náðu hjarðónæmi. 

Að lokum skal tilgreina hér 4 liði, sem "þríeykið" telur nauðsynlegt að halda áfram með.  Höfundur þessa vefpistils er sammála þeim öllum og telur, að þessi atriði varði einmitt stýrða leið (meðalsmitstuðull 1,5) að ónæmi þriðjungs þjóðarinnar, sem þá virkar sem hjarðónæmi:

1. "Einstaklingsbundnar sóttvarnir; nándartakmörk, handhreinsun, grímunotkun, sótthreinsun snertiflata og að vera heima/sækjast eftir sýnatöku við einkenni, sem samræmast COVID-19.
2. Vernd þeirra, sem tilheyra áhættuhópum.
3. Vandaða og samræmda upplýsingamiðlun.
4. Snörp viðbrögð, þegar upp koma smit; snemmgreiningu, einangrun, smitrakningu og sóttkví ásamt sem minnst íþyngjandi staðbundnum aðgerðum, eins og þarf. "

 

 

 

 

 

 

 

 

ESA sækir á

ESA (eftirlitsstofnun EFTA) gegnir hlutverki framkvæmdastjórnar Evrópusambandsins (ESB) í EFTA-stoð EES-samningsins.  ESA sendir iðulega athugasemdir til íslenzku ríkisstjórnarinnar út af framkvæmd EES-samningsins, sem hér tók gildi 1. janúar 1994. Tvö afdrifaríkustu málin, sem nú eru á döfinni, eru í fyrsta lagi athugasemdir við dómsuppkvaðningar hér, þar sem ekki er sagt gætt að kafla 3 í EES-samninginum ásamt bókun 35 við samninginn. Samkvæmt þessum ákvæðum víkur landsréttur fyrir Evrópurétti. Dómstólar geta ekki tekið mark á því, þar eð Stjórnarskráin bannar þeim það, góðu heilli. Nú stendur upp á ríkisstjórnina að andmæla.  Hún hefur þar íslenzku stjórnarskrána að halda sig við, en slíkt framsal löggjafarvalds er með öllu óheimilt þar, enda allsendis ólýðræðislegt.  

Hitt málið fjallar um reglur um úthlutun nýtingarréttar á ríkislandi og auðlindum þar, t.d. vatnsréttindum.  Árið 2017 framdi ríkisstjórn Íslands það axarskapt að fallast á allar kröfur ESA í þessum efnum.  Þær snerust um, að ríkið yrði að gæta jafnræðis við úthlutun slíkra réttinda og viðhafa aðferð, sem tryggir markaðsverð fyrir nýtingarréttinn.  Að öllum líkindum er ekki  hægt að verða við þessum kröfum ESA öðru vísi en að bjóða nýtingarrétt orkulindanna út á Innri markaði EES, enda væri það í samræmi við kröfur framkvæmdastjórnar ESB á hendur 8 vatnsorkulöndum í ESB.  Sjá þá allir, að  erlendir hagsmunaaðilar í orkugeiranum, loðnir um lófana, geta hér neytt aflsmunar og tryggt sér þessi réttindi.  Þar með er arður erfðasilfurs Íslendinga kominn í annarra hendur.  Að þáverandi utanríkisráðherra, Lilja D. Alfreðsdóttir, og forsætisráðherra, Sigurður Ingi Jóhansson, skyldu ljá máls á þessu, er óskiljanlegt, enda liggur viðkomandi lagafrumvarp nú á ísi, en af framandlegri ástæðu og ekki á grundvelli innlendrar greiningarvinnu. 

Fari málið um forgang Evrópuréttar fyrir EFTA-dómstólinn, sem er líklegt, verður Ísland í erfiðri stöðu, því að hin EFTA-ríkin í EES-samstarfinu, Noregur og Liechtenstein, hafa viðurkennt þennan forgang í lögum sínum. EES-samningurinn var innleiddur í norskan rétt með s.k. EES-löggjöf, og voru Norðmenn á undan Íslendingum með þennan verknað.  Þar var í gr. 2 svofellt ákvæði um forgang ESB-löggjafarinnar samþykkt af Stórþinginu:

"Bestemmelser i lov, som tjener til å oppfylle Norges forpligtelser etter avtalen, skal i tilfelle konflikt gå foran andre bestemmelser, som regulerer samme forhold.  Tilsvarende gjelder, dersom en forskrift, som tjener til å oppfylle Norges forpligtelser etter avtalen, er i konflikt med en annen forskrift, eller kommer i konflikt med en senere lov."

Lagaákvæði af þessu tagi hefur Alþingi ekki samþykkt, enda bryti slíkt gegn ákvæðum stjórnarskráar Íslands, t.d. gr. 2 og 21.  Ákvæði keimlíkt hinu norska felur í sér framsal löggjafarvalds til ríkjasambands, sem Ísland á ekki aðild að, fótumtreður lýðræðislega stjórnskipun og kemur af þessum sökum ekki til mála hérlendis. 

Á Íslandi bjuggum við við þá stjórnskipun frá 930-1264, að goðarnir sammæltust um lagasetninguna, oft að höfðu samráði við hina gildari bændur, sbr viðkvæðið: "hvað segja bændur", en þaðan í frá og fram að Heimastjórn máttum við búa við lagasetningu, sem meira eða minna kom frá erlendum embættismönnum, og ekki losnuðum við við staðfestingu konungs á lögum fyrr en með nýrri stjórnarskrá og lýðveldisstofnun á Þingvöllum 1944.  Það er þess vegna alger öfugþróun nú, ef Alþingismenn ætla að innleiða aftur það óeðlilega og ólýðræðislega fyrirkomulag, algerlega að þarflausu, að erlendir embættismenn, í þetta skipti niðri á meginlandi Evrópu, semji fyrir oss lög, sem Alþingi er svo ætlað að stimpla inn í íslenzka lagasafnið.

Morgunblaðið birti 5. október 2020 frétt undir fyrirsögninni:

"ESA sendir Íslandi lokaviðvörun":

 

"Sigríður Á. Andersen, formaður utanríkismálanefndar Alþingis, sagði í samtali við blaðið, að mál þetta hefði áður komið til umræðu, þó ekki hefði fengið sérstaka athygli.  

"Það er enginn vafi í mínum huga, að erlend löggjöf gengur ekki framar íslenzkri löggjöf.  Eitthvert álit frá ESA breytir engu þar um."

Birgir Ármannsson, þingflokksformaður Sjálfstæðisflokksins, tók í sama streng.  "Mér finnst það blasa við, að kröfugerð ESA samrýmist mjög illa íslenzkri stjórnskipan.  Því þurfa íslenzk stjórnvöld að koma skýrt á framfæri."

Hér er úr vöndu að ráða, því [að] í bókun 35 með EES-samningnum er sagt, að á Evrópska efnahagssvæðinu eigi að gilda sameiginlegar reglur án þess þó að samningsaðila sé gert að framselja löggjafarvald til stofnana þess og að þeim markmiðum skuli náð með málsmeðferð hvers lands um sig.  Á hinn bóginn er þar einnig sagt, að komi til árekstra á milli EES-reglna og annarra settra laga, skuldbindi EFTA-ríkin sig til að setja, ef þörf krefur, lagaákvæði um, að EES-reglur gildi."

Það er einmitt þetta, sem hefur gerzt og ESA kvartaði yfir, að Hæstiréttur Íslands hefur vikið ESB-rétti til hliðar og tekið íslenzkan rétt framyfir í dómsmálum, og þar með fylgdi hann ákvæðum Stjórnarskráarinnar.  Það sjá allir, að setji Alþingi lög um hið mótsetta, þá er verið að flytja löggjafarvaldið aftur út úr landinu, og við það verður ekki unað, hvað sem tautar og raular í Brüssel eða í hópi innlendra undanhaldsmanna.  

Þann 6. október 2020 birtist viðtal við Ólaf Ísleifsson í Morgunblaðinu undir fyrirsögninni:

Forsenda EES var óskert fullveldi.

"Það er fráleitt að gera sér í hugarlund, að [EFTA] dómstóllinn myndi krefjast þess af aðildarríki samningsins [EES], fullvalda ríki, að það grípi til aðgerða, sem ganga gegn stjórnarskránni, nú eða breyti stjórnarskrá sinni."

Að öðru jöfnu væri þetta rétt, en EES-samningurinn er enginn venjulegur samningur.  Með honum eru Íslendingar komnir með aðra löppina inn í ríkjasambandið ESB, þar sem grundvallaratriði þykir, að á þeim sviðum, þar sem stjórnarskrárígildi þess, Lissabon-sáttmálinn, veitir því lögsögu og forræði mála, þar skuli lög þess og reglur gilda ótvírætt.  Í þessu sambandi leggur ESB allan landsrétt að jöfnu, og grundvallarlög aðildarríkja verða að víkja fyrir lögum ESB og lagatúlkunum ESB-dómstólsins. 

Þetta var áréttað í vor, þegar "Rauðhempurnar", stjórnlagadómarar í Karlsruhe, kváðu upp þann dóm, að ESB væri ekki sambandsríki, heldur ríkjasamband, og þess vegna væru stjórnlög Þýzkalands æðri lagasetningu ESB-þingsins.  Þessari túlkun hafnaði ESB-dómstóllinn daginn eftir eða svo, og forseti framkvæmdastjórnar ESB, Ursula von der Leyen, fyrrverandi varnarmálaráðherra Þýzkalands, áréttaði skömmu síðar, að þannig yrði það að vera, því að annars mundi ESB fljótlega liðast í sundur.  Þarna hafa dómarar EFTA-dómstólsins línuna.  Hið alvarlega fyrir Íslendinga er, að innlendum dómstólum ber að fylgja fordæmi EFTA-dómstólsins samkvæmt EES-samninginum.  Hvað gera bændur þá ?

""Það hlyti að vera mikið umhugsunarefni fyrir slíkan dómstól, ef hann ætlaði að fara að efna til stjórnskipulegs ágreinings við aðildarríki.  Slíkt væri ekki aðeins ögrun við það ríki, heldur öll önnur ríki í því samstarfi", segir Ólafur og bætir við: "Ef Evrópustofnanir vilja grafa undan trausti á því alþjóðlega samstarfi, sem Evrópska efnahagssvæðið er, þá þyrftu þær nú að hugsa sig um tvisvar.""

Allt er þetta satt og rétt hjá Ólafi, svo langt sem það nær.  Trúnaður og skyldur dómara við EFTA-dómstólinn eru hins vegar hvorki við almenn lög né stjórnlög EFTA-ríkjanna, heldur við Evrópurétt, og þeir fylgja jafnan fordæmi ESB-dómstólsins.  Það er þess vegna borin von, að dómsuppkvaðning EFTA-dómstólsins, fari þetta mál fyrir hann, verði Íslendingum í vil. 

 "Ólafur bendir á, að þessar áhyggjur séu ekki nýjar af nálinni.  "Þessi mál voru rædd í kringum þriðja orkupakkann í fyrra.  Þá var margítrekað af hálfu þeirra, sem báru ábyrgð á aðildinni að EES [sennilega er átt við Davíð Oddsson og Jón B. Hannibalsson-innsk. BJo], að það væri alger forsenda aðildar okkar að þeim samningi, að Ísland hefði neitunarvald varðandi þætti, sem snertu fullveldi þjóðarinnar.""

Það er væntanlega svo, að í Sameiginlegu EES-nefndinni hefur Ísland vettvang til að leita eftir undanþágum við lög ESB með traustum rökstuðningi. Þessi vettvangur var hins vegar aldrei nýttur að neinu ráði við umfjöllun neins af fyrstu orkupökkunum þremur. Ísland var í góðri stöðu til að leita eftir allsherjar undanþágu frá orkulöggjöf ESB, en íslenzk stjórnvöld höfðu aldrei hug á því.  Nú er að sjá, hvað gerist með OP#4. 

Forgangsmál löggjafar er hins vegar allt annars eðlis, og meitlað í 3. kafla EES-samningsins, sem Ísland hefur aldrei gert neina athugasemd við.  Það er þess vegna mjög vandræðalegt að setja sig upp á afturfæturnar núna, en betra er seint en aldrei, segir máltækið.  

Hvernig ætli tónninn sé í undanhaldsmönnum á Alþingi núna ?  Logi Einarsson, formaður Samfylkingarinnar, er þar framarlega í flokki, og eftir honum var þetta haft í sömu frétt:

"En það má spyrja, hvort við verðum ekki, fyrr eða síðar, að fá skýrt framsalsákvæði í stjórnarskrá, sem breið samstaða er um.  Þannig að það liggi fyrir, hvað má og hvað ekki í alþjóðasamstarfi, sem mér sýnist nú, að verði sífellt nauðsynlegra til þess að ná skikki á hlutina í mannheimum."

Logi er eins og álfur út úr hól, þegar hann óskar þess, að breið samstaða geti orðið á Íslandi um að flytja löggjafarvald og dómsvald aftur til útlanda, en um það mundu þær stjórnarskrárbreytingar fjalla, sem hann óskar sér.  Það verður vonandi bið á því, að óskir hans rætist í þeim efnum.

Friðrik Daníelsson og Sigurbjörn Svavarsson í "Frjálsu landi" rituðu grein í Morgunblaðið 13. október 2020  með fyrirsögn, sem ekki er víst, að öll ríkisstjórnin rísi undir:

"Ríkisstjórnin snýst til varnar sjálfstæðinu".

Þar er ofangreint ESA-mál til umfjöllunar, en einnig annað ESA-mál, sem fjallað hefur verið um í a.m.k. tveimur pistlum hér á vefsetrinu.  Það fjallar um þá kröfu ESA, að úthluta skuli afnotarétti af landi í eigu ríkisins ásamt þeim auðlindum, t.d. vatnsréttindum, sem þar er að finna, á markaðsverði til tímalengdar, sem dugi einkafyrirtækjum til ávöxtunar fjármunanna, sem til greiðslu fyrir nýtingarréttinn fara.  Þetta markaðsverð á Innri markaðinum fæst varla, nema með útboði á honum þar, og þá þarf ekki að spyrja að leikslokum.  Íslenzkir aðilar munu verða undir í þeirri samkeppni, og eitthvert orkufyrirtæki á Evrópska efnahagssvæðinu mun hreppa hnossið.  Hvernig halda menn, að fari þá með raforkuverðið ?

Við erum þá komin í stöðu vanþróaðra ríkja, sem misst hafa ráðstöfunarrétt náttúruauðlinda sinna úr höndum sér.  Sama mun gerast, ef Ísland gengur alla leið í ESB og fylgt verður stefnu Viðreisnar um uppboð veiðiréttinda í íslenzkri lögsögu á Innri markaði EES. 

 Þetta mál er lengra komið en hið fyrra, því að ESA er fyrir sitt leyti búin að ljúka því.  Hvers vegna ?  Vegna þess að ríkisstjórn Íslands samþykkti 2017 í forsætisráðherratíð Sigurðar Inga og utanríkisráðherratíð Lilju Daggar að verða við öllum kröfum ESA. Það hefur hins vegar ekki gengið eftir. Núverandi ríkisstjórn lét semja frumvarp til laga til að þóknast ESA, en hún hefur nú lagt það á ís.  Hvers vegna ?  Jú, hún frétti af því, að norska ríkisstjórnin hefði fyrir sitt leyti hafnað sams konar kröfu ESA í garð Norðmanna á þeim forsendum, að ESA kæmi það ekki við, það væri utan valdsviðs ESA að skipta sér af því, hvernig EFTA-ríkin ráðstöfuðu orkulindum sínum. 

Allt er þetta íslenzkri stjórnsýslu og þeim stjórnmálamönnum, sem við hana eru riðnir, til fullkominnar háðungar.  Að íslenzk stjórnvöld skyldu ekki hafa manndóm í sér til að snúast til varnar, eins og Norðmenn, þegar um grundvallarhagsmunamál, eins og úthlutun nýtingarréttar á orkulindum, er að ræða, þýðir, að við höfum enga burði til að standa í krefjandi fjölþjóðlegu samstarfi, eins og EES-samningurinn snýst um.  Grundvallarviðhorfsbreyting til þessa samstarfs þarf að eiga sér stað.  Það hefði ekki verið vitlaust í byrjun að leita í smiðju til Norðmanna, sem eiga sams konar orkuhagsmuna að gæta, til að kanna grundvöll sameiginlegrar afstöðu.  Slíkt dettur tréhestum og undanhaldssinnum ekki til hugar.

Nú verður vitnað í grein Friðriks og Sigurbjörns:

"Frjálst land spurði ríkisstjórnina (26.2.2020), hvort meiningin væri að veita fjárfestum ESB aðgang að íslenzkum orkulindum í framhaldi af "rökstuddu áliti" ESA um, að Ísland virti ekki ákvæði EES um jafnræði íslenzkra og ESB-fjárfesta við útboð virkjunarréttinda.  

Ríkisstjórnin svaraði (2.4.2020), að frumvarp, sem lagt hafði verið fram um málið, hefði verið dregið til baka.       

"Komið hafi upp rökstuddar efasemdir um, að þjónustutilskipunin (nr 123/2006, sem ESA vísaði m.a. til, eigi við um raforkuframleiðslu.  Íslenzk stjórnvöld hafa því ákveðið að fresta fyrirhuguðum lagabreytingum uns betri vissa er fengin fyrir því, hvaða þjóðréttarlegu skuldbindingar hvíla á íslenzka ríkinu að þessu leyti", segir í tilkynningu ríkisstjórnarinnar."

Þetta er aumkvunarvert yfirklór hjá ríkisstjórninni.  Norska ríkisstjórnin lét í ljósi þá skoðun sína við kynningu, sem EFTA-ríkin í EES fengu á þessari þjónustutilskipun, áður en hún gekk í gildi, að tilskipunin gæti ekki spannað nein málefni orkulinda Noregs.  Íslenzku ríkisstjórninni mátti vera þetta ljóst, þannig að afstaða norsku ríkisstjórnarinnar í júní 2019 var ekkert nýnæmi, enda var þar vitnað í upphaflegu bókun Noregs um málið.  Eru íslenzk stjórnvöld algerlega úti á þekju í þessu EES-samstarfi ? 

Aldrei var minnzt á þessi rök í bréfum íslenzku ríkisstjórnarinnar til ESA út af málinu, enda lagði ESA höfuðáherzluna á, að samkeppnisreglur Evrópuréttarins væru brotnar.  Nú vaknar spurningin: var þáverandi ríkisstjórn fús til þess að fórna erfðasilfri Íslendinga í hendur erlendu "auðvaldi", af því að þjóðréttarlegar skyldur hvíldu á Íslandi til þess ?  Hvers konar "eymingjaháttur" viðgengst eiginlega í utanríkisráðuneyti Íslands ?  Hverju mundi það breyta fyrir almenning á Íslandi að leggja þetta utanríkisráðuneyti niður og fela utanríkisráðuneyti Noregs verkefni þess í verktöku ?

 

 

 

Sóttvarnir

Það leikur vart á tveimur tungum, að hegðun borgaranna og persónubundnar mótvægisaðgerðir gegn smiti eru áhrifaríkustu sóttvarnirnar. Skipulag og framkoma vinnuveitenda og þjónustuveitenda leikur jafnframt lykilhlutverk í þessu samhengi sem og mörgum öðrum.  Meir orka hins vegar tvímælis boð og bönn yfirvalda í þessum efnum. Það er sammæli hérlendis, að við inngrip ríkisins í daglegt líf borgaranna eigi yfirvöld að hafa meðalhóf að leiðarljósi, enda ber þeim lagaskylda til þess.  Nauðsyn aðgerða og afleiðingar þeirra verður að vega og meta hverju sinni áður en hlaupið er til og skellt á íþyngjandi aðgerðum. 

Á þessu hefur orðið mikill misbrestur hjá sóttvarnaryfirvöldum og ríkisstjórn að sumra mati.  Öll hamlandi inngrip verður að vera hægt að styðja skýrum rökum og sýna fram á, að vægari inngrip muni verða ófullnægjandi, en þessu er ábótavant. Rökstuðningur sóttvarnaryfirvalda er reyndar í skötulíki, og þess vegna missa aðgerðir marks.

Þá má jafnvel halda því fram, að í þeim veirufaraldri (SARS-CoV-2), sem nú gengur yfir heimsbyggðina, séu inngrip yfirvalda hérlendis gagnslítil a.m.k. í samanburði við gallana (skerðing einstaklings- og athafnafrelsis) og kostnaðinn (ásamt tekjutapinu), sem af þeim leiðir. 

 Það er samt enginn vafi á því, að öflugs atbeina ríkisins er þörf nú, en þó í enn meiri mæli við enn skæðari drepsóttir en um ræðir núna, t.d. ef eitthvað álíka og ebóla gysi upp, þar sem dánarhlutfall sýktra var 40 % og dánarhlutfall á sjúkrahúsum var 60 %.  Við slíkar aðstæður er hyggilegast að loka landinu gagnvart fólksflutningum og reyna að útrýma slíkum vágesti, berist hann til landsins.  Nú eru uppi allt aðrar aðstæður, sem ekki eiga að útheimta neitt í líkingu við einangrun landsins og alls konar skerðingu athafnafrelsis.

Meirihluti sýktra af SARS-CoV-2-veirunni verður lítið var við sýkinguna, 2,3 % hafa lagzt inn á sjúkrahús hérlendis,og dánarhlutfall sýktra má áætla 0,17 % á Íslandi.  Dánarhlutfallið gæti reyndar verið að stefna niður fyrir 0,1 %, sem er þekkt hlutfall í þessum faraldri fyrir aldurshópinn 0-35 ára og er einnig þekkt sem meðaltal allra aldurshópa í flensufaröldrum. Dánarhlutfallið fer væntanlega lækkandi hérlendis með aukinni þekkingu heilbrigðisstarfsfólks á þessum sjúkdómi og lyfjum, sem tekið er að beita gegn honum.

Ýmsar ráðstafanir heilbrigðisyfirvalda eru þó áhrifaríkar til að hefta útbreiðslu og draga úr smittíðni.  Þar er aðallega um að ræða smitrakninguna, sóttkví og einangrun.  Þessum ráðum er hægt að beita til að beina nýgengi sjúkdómsins í átt að getu heilbrigðiskerfisins.  Heildarnýgengi pestarinnar hérlendis fór upp í rúmlega 308 17. október 2020 í Bylgju 3, sem er með því hæsta í Evrópu, en þrátt fyrir það voru þá aðeins 26 á sjúkrahúsi og 4 í gjörgæzlu.  Í Bylgju 3 hefur aðeins 1,5 % þeirra, sem trúlega hafa sýkzt, þarfnazt innlagnar á sjúkrahús, 0,16 % þarfnazt gjörgæzlu, og dánarhlutfallið er 0,02 %.  Þessi tiltölulega lágu hlutföll gefa ástæðu til að íhuga að hverfa frá núverandi bælingarstefnu og að taka upp stýrða vegferð að hjarðónæmi á u.þ.b. 30 vikum.  Margumrætt hjarðónæmi fæst ekki við einhvern fasta sem hlutfall íbúanna með áunnið ónæmi, heldur er hlutfallið breytilegt með smitþættinum.  Ef tekst að halda honum við 1,5, eins og Thor Aspelund taldi hann vera um miðjan október 2020, þá næst hjarðónæmi, þegar 33 % íbúanna hafa öðlazt ónæmi gegn veirunni, sem veldur C-19.

Sóttvarnaraðgerðir hérlendis hafa haft mjög íþyngjandi  áhrif á atvinnulífið, svo að ekki sé nú minnzt á hag ríkissjóðs og sveitarfélagasjóða.  Það hefur verið sýnt fram á austan hafs og vestan mjög mikil tengsl langvarandi atvinnumissis við dánarlíkur þeirra, sem missa vinnuna.  Þannig má á þriggja ára tímabili frá atvinnumissi reikna með 30 ótímabærum dauðsföllum í hverjum 1000 manna hópi, sem vinnuna missir.  Að meðreiknaðri landamæraaðgerðinni að tvískima alla komufarþega f.o.m. 19. ágúst 2020 með 5 sólarhringa sóttkví á milli er líklegt, að 5000 manns missi vinnu sína af völdum innlendra sóttvarnaraðgerða á árinu 2020.  Það þýðir, að ótímabær dauðsföll af þessum völdum verða líklega um 150 á árunum 2020-2022. 

Þótt yfirvöld mundu fella niður seinni skimun á landamærunum fyrir erlenda komufarþega, en halda henni til streitu fyrir íbúa landsins í hópi komufarþega (vegna meints hærri smitstuðuls þeirra), og fella niður allar takmarkanir á löglegum athöfnum manna öðrum en sóttkví og einangrun, en halda öllum kröfum um persónubundnar sóttvarnir til streitu (fjarlægðarregla, gríma, handþvottur, sprittun), þá mundi heilbrigðiskerfið að öllum líkindum anna álaginu og heildardauðsföllum af völdum veirunnar og sóttvarna gegn henni mundi fækka.  Aðgerðir heilbrigðiskerfisins yrðu miklu minna íþyngjandi fyrir atvinnulífið en nú er, og viðspyrna hagkerfisins mundi þá að langmestu leyti markast af ástandinu erlendis.  Mestur dragbítur í þeim efnum er hindrun Schengen-stjórnarinnar á för fólks frá flestum ríkjum utan Schengen inn á Schengen-svæðið. Þetta hefur auðvitað fækkað ferðamönnum mikið í Schengen-löndunum, og því miður hillir ekki enn undir stefnubreytingu í þessum efnum, þótt tvískima mætti þá, þar til almennt leyfi fæst fyrir þá inn á Schengen-svæðið.

Ríkisstjórn og sóttvarnaryfirvöld eiga sér fjölmarga gagnrýnendur, því að það blasir nú við, að bælingarstefna stjórnvalda er endileysa, hún leiðir yfir landsmenn hverja bylgjuna af sóttinni á fætur annarri, og heildaráhrif sóttvarnaraðgerðanna leiða til ofboðslegs tekjutaps og kostnaðar fyrir landsmenn, ekki sízt skattgreiðendur framtíðarinnar.  Þetta er algerlega óábyrgt fyrirkomulag, þegar annað betra býðst.  Hörður Ægisson skefur ekki utan af því frekar en fyrri daginn í leiðara Fréttablaðsins 9. október 2020:

"Versta stefnan":

"Það ætlar að reynast stjórnvöldum erfitt að viðurkenna þau afdrifaríku mistök, sem gerð hafa verið, og meta stöðuna upp á nýtt áður en tjónið verður enn meira.  Ráðstafanir, sem nú hefur verið gripið til, með því að stöðva nánast alla starfsemi í samfélaginu um ófyrirséðan tíma, eru bein afleiðing af lokunarstefnu Skimunarmeistarans, sem þríeykið studdi og ríkisstjórnin innleiddi, sem taldi fólki trú um, að hægt yrði að lifa næsta veirufríu og eðlilegu lífi innanlands með því einu að halda útlendingum frá landinu.  Það reyndist della.  Almenningur hélt, að minni hætta væri á smiti - þegar hún var í reynd óbreytt og magnaðist síðar upp - eftir að hafa fengið skýr skilaboð um það frá stjórnvöldum."  

Nú er komið í ljós, hvaða aðferðum sóttvarnarlæknir beitir stjórnvöld til að hafa sitt fram.  Hann málar skrattann á vegginn. Þetta sást í grein "þríeykisins" í Fréttablaðinu 15. október 2020, sem farið verður í saumana á hér á vefsetrinu síðar. Ef stjórnvöld ekki fari að tillögum hans, þá verði hér óheft fjölgun smita með voveiflegum afleiðingum, hruni sjúkrahúsþjónustunnar og hundruðum dauðsfalla.  Þetta er fyrir neðan allar hellur. 

Jákvæð áhrif af takmörkunum á athafnafrelsi fólks virðast vera stórlega ofmetin, en neikvæðu áhrifin eru gríðarleg á réttindi einstaklinganna, fjárhag þeirra og heilsufar.  Stjórnvöldum ber skylda til að meta ítarlega neikvæðu afleiðingarnar af tillögum sóttvarnarlæknis á móti hinum jákvæðu áður en þær eru afgreiddar af heilbrigðisráðherra og samþykktar af ríkisstjórn.  Það skal ítreka hér, að það eru einstaklingsbundnu sóttvarnirnar, sem öllu skipta til að stemma stigu við útbreiðslu veirunnar. Borgararnir þurfa að finna til ábyrgðar sinnar og finna, að þeim sé treyst fyrir öryggi sínu og meðborgaranna.  Það er bezta og áhrifaríkasta veiruvörnin. Lokanir og skerðingar á persónufrelsi standa lagalega á veikum stoðum, eru dýrkeyptar og óskilvirkar. 

 Annar maður, Jón Þórisson, skrifaði ekki síður athyglisverðan leiðara í Fréttablaðið 10. október 2020.  Sá bar fyrirsögnina:

"Úr lausu lofti",

og hófst þannig:

"Ein sú mest íþyngjandi ráðstöfun, sem gripið er til í samfélagi manna, er að svipta þá frelsi sínu. Til þess þurfa að liggja ríkar ástæður, og ákvörðunin þarf að styðjast við skýr lagafyrirmæli. 

Um þessar mundir eru þúsundir manna sviptir frelsinu hérlendis og þeim skipað í sóttkví eða einangrun á grundvelli sóttvarnalaga.  Að auki hefur frelsi hinna verið stórkostlega skert með því að setja fjöldamörk á samkomur, mæla fyrir um lágmarksfjarlægð á milli fólks, banna eða takmarka ýmiss konar starfsemi, svo sem íþróttastarfsemi og veitingahúsarekstur og tilmæli um að halda sig í heimahögum. Þá er ónefnt það misráð að loka landamærum. 

Allt setur þetta líf okkar úr skorðum, sem var þó nægjanlega úr lagi gengið fyrir.  Sumir hafa misst lífsviðurværi sitt að hluta eða öllu leyti, og ótti og kvíði grefur um sig. 

Þessar aðgerðir eru byggðar á minnisblöðum frá sóttvarnalækni til heilbrigðisráðherra, sem eftir atvikum ræðir þær í ríkisstjórn áður en þær öðlast gildi stjórnvaldsfyrirmæla.  Einhver misbrestur hefur þó orðið á því síðastnefnda undanfarið. 

Við trúum því, að nauðsynlegt sé að berjast gegn eyðandi afli vágestsins, en höfum gripið til svo stórtækra viðbragða að líkja má við, að meðalið eyðileggi nú meira en því var ætlað að lækna."

Það eru vísbendingar um, að þessar frelsissviptingar yfirvalda, sem þarna eru tíundaðar, hafi lítil áhrif á nýgengi smita.  Þar með fellur lagalegur grundvöllur algerlega undan þessum aðgerðum, sem haft hafa íþyngjandi áhrif á mjög marga íbúa landsins og í heildina alvarleg efnahagsleg áhrif. 

Réttast er að afnema allar núverandi takmarkanir á athafnafrelsi fólks, en halda fast í almenna grímuskyldu, nándartakmörkun, tíðan handþvott, eins og kostur er, og sprittun, þar sem nokkrir koma saman.  Þar sem hópsmit koma upp, ber að loka um stundarsakir , sótthreinsa og rótargreina smitin.  Halda ber áfram smitrakningu og beitingu sóttkvíar.  Á landamærunum verði einföld skimun fyrir komufarþega, nema íbúar hérlendis sæti áfram tvöfaldri skimun og sóttkví. 

 

Að lokum verður hér vitnað til annars meginprentmiðils, sem af hógværð hefur gagnrýnt núverandi bælingarstefnu sóttvarnaryfirvalda.  Forystugreinin þar 9. október 2020 hét:

"Vantar alvöruleiðsögn".

"En vandinn  við aðferðina [sóttvarnaryfirvalda-innsk. BJo], sem við höfum ekki komizt fyrir, er, að við erum ekki ein í heiminum.  Felist okkar veirusigur í því, að einungis lítið sýnishorn af landsmönnum hafi komið sér upp virku mótvægi gegn henni, þá er það gott og blessað.  Það er að segja, ef við erum ein í heiminum.

Það þurfti ekki nema örfáa knáa skíðagarpa, sem komu meira eða minna úr sömu brekkunni, til að setja allt á hvolf hér.  

Ef við náum því í næstu viku að koma smitum aftur niður í núll, þá er eins gott, að umheimurinn láti okkur í friði um langa framtíð.  En það er ekki víst, að hann muni gera það.  Og hvað gerum við þá ?  Skellum við þá sjálf í lás, eins og umheimurinn gerði fyrir okkur síðast og bíðum eftir bóluefni ?  Og þá með hvaða afleiðingum ?"

Það er löngu tímabært, að s.k. stjórnvöld í þessu landi sýni í verki, að þau hafi völdin og valdi þeirri ábyrgð, sem völdunum fylgir, en séu ekki gúmmístimpill af ódýrustu gerð fyrir embættismenn.  

  

 

 

  

Tveggja stoða kerfi EES er á undanhaldi

Nú stendur yfir stjórnmálabarátta í Noregi um innleiðingu 4. járnbrautapakka ESB í norska löggjöf.  Þar er um að ræða bæði efnislegan grundvallarágreining og ágreining við norsku ríkisstjórnina og ESB um mál, sem var forsenda þess, að Íslendingar og Norðmenn féllust á að samþykkja EES-samninginn á sinni tíð.  Verður nú gerð grein fyrir þessum sjónarmiðum, því að þau eru áhugaverð fyrir Íslendinga, sem velta fyrir sér þróun sambandsins á milli EFTA og ESB.

Járnbrautarpakki 4 er lokahnykkur ESB í einkavæðingarferli járnbrautanna á Innri markaði EES. Með honum verður einkaréttur fyrirtækja, oftast í eigu ríkisins, á rekstri járnbrauta í hverju EES-landi afnuminn.  Íslendingar fengu undanþágu af skiljanlegum ástæðum.  Einkaréttur verður þó áfram á járnbrautarteinunum, og er þetta hliðstætt fyrirkomulag og í orkugeiranum, þar sem flutningskerfin njóta einkaréttar, sbr Landsnet hér, en þetta á líka við um eldsneytisgaslagnir. 

Síðan verður öllum með leyfi til járnbrautarrekstrar á Innri markaðinum hleypt á teinana, hvar sem er í EES, og skal frjáls samkeppni ríkja um viðskiptavinina.  Þetta fyrirkomulag leggst illa í marga Norðmenn, sem vilja halda í einkarétt NSB (Norges statsbaner), og kæra sig ekki um samkeppni frá SJ (Sveriges Järnvägar) eða DB (Deutsche Bundesbahn), svo að aðeins 2 dæmi séu tekin.  Er óvíst, hver úrslit þessa máls verða í Stórþinginu, og velta þau á Framfaraflokkinum, sem yfirgaf ríkisstjórnina í fyrra.

Þessi hlið málsins varðar okkur Íslendinga litlu.  Það er aðferðarfræðin við innleiðinguna, sem er áhyggjuefnið, þótt hún sé ekki einsdæmi.  ESB heimtar einnar stoðar fyrirkomulag við innleiðinguna í EFTA-löndunum, Noregi og Liechtenstein, og stjórnvöld í Noregi virðast hafa fallizt á þá kröfu ESB.  Það þýðir, að Tveggja stoða fyrirkomulagið með ESA sem stjórnvald á EFTA-hlið og EFTA-dómstólinn sem dómsvald, verður ekki haft í heiðri, heldur á að leggja járnbrautarmálefni Noregs beint undir járnbrautarstofnun ESB, ERA, og ESB-dómstólinn. 

Nú hafa norsk stjórnvöld leitað samþykkis íslenzkra stjórnvalda og stjórnvalda í Liechtenstein á þessu fyrirkomulagi, m.a. með yfirlýsingu, sem norsk stjórnvöld hafa sent þeim íslenzku til undirritunar.  Þetta skjal er enn ekki opinbert í Noregi, en spurning er, hvort þetta pukur með mikilvægt EES-mál nær einnig til Íslands.  Hvað stendur í þessu skjali ?  Þýðir undirritun þess, að hinu margdásamaða Tveggja stoða kerfi EES verði kastað fyrir róða, eins og ESB kýs ?

Það er grafalvarlegt, ef íslenzk stjórnvöld undirrita þessa yfirlýsingu, því að þar með varða þau veginn fyrir þá kúvendingu í anda ESB í samskiptum EFTA-landanna (utan Svisslands), að Tveggja stoða fyrirkomulaginu verði kastað fyrir róða.  Þar með hrynur ein meginstoðin undan aðild Íslands að EES.  Ríkisstjórnin ætti að hafna þeirri málaleitan Norðmanna að skrifa undir þessa yfirlýsingu án undanfarandi aðkomu Alþingis, og lýðræðislegast væri þá að opinbera þetta skjal, og að umræðan um það fari fram fyrir opnum tjöldum, en ekki einvörðungu á lokuðum nefndafundum Alþingis. 

Bjarni Benediktsson, fjármála- og efnahagsráðherra, hefur viðhaft mjög eindregin ummæli á Alþingi á þessu kjörtímabili um, að Tveggja stoða kerfið sé grundvallaratriði fyrir aðild Íslands að EES, og utanríkisráðherra hefur tekið í sama streng.  Hann sagði t.d. efnislega á fundi í EES-ráðinu 2018: 

Ég vil gjarna endurtaka áhyggjur okkar um þróun Tveggja stoða fyrirkomulags EES-samningsins.  Það verður stöðugt erfiðara, þegar löggjöf ESB, sem felur í sér valdaframsal, er felld inn í EES-samninginn, að finna lausnir, sem taka tillit til Tveggja stoða fyrirkomulags samningsins. 

Þessi orð kunna að hafa fallið í tilefni af kröfum ESB um fyrirkomulag innleiðingar lagabálks um fjármálastarfsemi og eftirlit með henni og í tilefni persónuverndarlöggjafar ESB, en persónuverndarstofnunin á Íslandi fellur beint undir Persónuverndarstofnun ESB.  

Þetta fyrirkomulag, Einnar stoðar kerfið, hefur alltaf vakið upp tortryggni á Íslandi í garð ESB, sem sýnir þess augljós merki að telja EES-samninginn of þunglamalegan og jafnvel úreltan og vilji auka einsleitnina á Innri markaðinum jafnvel með afnámi ESA og EFTA-dómstólsins.  Þar með yrði staða EFTA-landanna gjörómöguleg og EES-samningurinn fallinn um sjálfan sig.  

 

 

 

Veiruvarnir unnar fyrir gýg ?

Viðbrögð yfirvalda við SARS-CoV-2 veirunni hafa verið yfirdrifin, ef tekið er mið af hættunni, sem lífi og heilsu fólks er búin af að sýkjast af henni.  Hún er bráðsmitandi, og sýktir geta smitað einkennalausir ("ofurdreifarar"), en hún virðist ekki hættulegri en skæður infúensufaraldur, og aldurshópnum 0-35 ára er hún jafnvel síður skeinuhætt en hefðbundinn flensuvírus.

Alþjóða heilbrigðismálastofnunin (WHO) hefur áætlað, að 2. október 2020 hafi 760 M jarðarbúa smitazt af veirunni og að 1,0 M hafi þá látizt.  Það er 0,13 % dánarhlutfall sýktra. Sennilega er það vanmat á fjölda látinna, og John Ionnadis, faraldursfræðingur, áætlaði þetta hlutfall 0,27 % um miðjan júlí 2020.  Þetta þýðir, að um 10 mánuðum eftir, að veirunnar varð varð vart í Kína, hafa 10 % jarðarbúa sýkzt af henni. Í Svíþjóð er rekin mjög áhugaverð sóttvarnarstefna, og sóttvarnarlæknir Svía, dr Anders Tegnell, áætlaði í byrjun október 2020, að 20 % Svía væru þá orðnir ónæmir fyrir veirunni, margir án þess að hafa orðið veirunnar varir í eigin skrokki. 

Er þetta er skrifað, hefur 3172 sýkinga opinberlega orðið vart hérlendis á rúmlega 7 mánuðum.  Ef 100 % fleiri hafa raunverulega sýkzt, eins og eftir "Bylgju 1", eru sýktir orðnir rúmlega 6000 og dánarhlutfallið hérlendis er þá 0,16 %. Innan við 2 % þjóðarinnar hefur sýkzt eða aðeins um 1/10 af sams konar hlutfalli Svía.  Það gæti verið lítils háttar hærra á höfuðborgarsvæðinu. Yfir þriðjungur íbúa New York er kominn með ónæmi.  Okkur miðar mjög hægt í átt að hjarðónæmi hérlendis vegna þeirrar skefjalausu bælingarstefnu, sem hér er stunduð.  Hún er í raun veru endileysa.  Við þurfum að búa við fyrirkomulag, sem er lífvænlegt í a.m.k. heilt ár héðan í frá, og kannski er enn lengra í öruggt og gott bóluefni.  Síðustu sóttvarnaraðgerðir fyrir um viku virðast engu hafa skilað öðru en skertu persónufrelsi, sem felst t.d. í að mega hvorki fara í heilsurækt né sund og ekki leika golf. Það er kominn tími til að snúa við blaðinu hérlendis, losa um alls kyns opinberar hömlur, en einblína á persónubundnar smitvarnir og opinberar varnir fyrir þá, sem höllum fæti standa gegnvart veirunni, eins og tölfræðin sýnir.  

Hérlendis virðist stefnan vera að lágmarka fjölda smita. Það er kölluð bælingarstefna og er óviðeigandi baráttuaðferð við þessa veiru (SARS-CoV-2). Höfuðborgarsvæðið er þess vegna í léttu útgöngubanni um þessar mundir, sundstaðir og þrekstöðvar m.m. lokaðir.  Tekin var sú dýrkeypta stefna um miðjan ágúst 2020 að skima alla komufarþega til landsins tvisvar og að skipa þeim í um 5 daga sóttkví á milli.  Þegar þetta er skrifað hafa 28 komufarþegar af 41´777  greinzt jákvæðir í seinni skimun, en neikvæðir í hinni fyrri, eða 0,07 %.  Ef fjórðungur þessara komufarþega er búsettur í landinu og er látinn sæta tvöfaldri skimun vegna hærri smitstuðuls en yfirleitt hjá erlendum ferðamönnum, mundu 21 sýktir ferðamenn hafa sloppið framhjá einfaldri skimun af 41´777 alls eða 0,05 %. Á sama tímabili hafa komið upp 1240 C-19 sýkingar í landinu.  Ef smitþáttur þessara erlendu ferðamanna er 0,7, hefði smitum í landinu fjölgað um 36 á þessu tímabili eða um 2,9 % með því að halda áfram með einfalda skimun á landamærunum 19.08.2020, en setja farþega búsetta hér í tvöfalda skimun.  Þetta hefði sáralitlu breytt um gang sýkinganna og væntanlega ekki fjölgað alvarlegum tilvikum C-19 neitt, en a.m.k. 3000 færri launþegar hefðu orðið fyrir barðinu á uppsögnum, sem þýðir 30-90 færri dauðsföll á þriggja ára skeiði af völdum atvinnuleysis, ef ekki rætist úr atvinnuástandinu (samkvæmt erlendum tölfræðirannsóknum). 

Þetta sýnir, hversu misráðin sú ákvörðun heilbrigðisyfirvalda var, með blessun ríkisstjórnar, að skipa fyrir um almenna tvöfalda skimun á landamærunum. Hún er þó aðeins einn þátturinn í rangri sóttvarnarstefnu hér, eins og fram kemur í greinum Þorsteins Siglaugssonar, hagfræðings, í Fréttablaðinu 8. október 2020 og Hauks Arnþórssonar í Morgunblaðinu sama dag.  

Hér verður nú vitnað í forystugrein Fréttablaðsins 2. október 2020 undir heitinu:

"Skipbrot".

"Kórónuveirufaraldurinn hefur valdið efnahagslegum hamförum.  Afleiðingarnar birtast okkur í fjárlagafrumvarpi ríkisstjórnarinnar. Tekjur ríkissjóðs, vegna minni umsvifa í hagkerfinu, dragast stórkostlega saman, á meðan útgjöldin vaxa, einkum til að standa undir kostnaði við aukið atvinnuleysi.  Niðurstaðan er, að samanlagður fjárlagahalli næstu tveggja ára verður um mrdISK 600. 

Minnkandi umfang sóttvarna, bæði hér innanlands og við landamærin, mun ráða miklu um, hversu vel tekst til í viðspyrnunni.  Þeir hinir sömu og töluðu fyrir því að skella landinu í lás í ágúst, stefna, sem hefur beðið skipbrot og orsakað enn meira atvinnuleysi, þrýsta hins vegar nú á hertar aðgerðir - sem er jafnan þeirra eina svar við veiru, sem er ekkert á förum.  Vonandi mun sóttvarnalækni bera gæfa til að horfa ekki á málið með sömu rörsýn að leiðarljósi."

 "Við vitum núna, að lokun landamæranna hefur ekki skilað þeim árangri, sem lagt var upp með.  Það ætti ekki að koma neinum á óvart.  Sóttvarnalæknir Svíþjóðar hefur sagt, að slíkar aðgerðir - þar í landi hafa ferðamenn aldrei þurft að fara í sóttkví - skipti engu máli í stóra samhenginu, og að sagan hafi sýnt, að þær virki aldrei til lengri tíma.  Í stað þess að fylgja sömu stefnu og nágrannaríki okkar kusum við að fara aðra og harkalegri leið með ómældum kostnaði. Rúmlega mánuði síðar er nýgengi smits hérlendis samt með því hæsta, sem þekkist í Evrópu.  Í Þýzkalandi, sem ekki hefur séð ástæðu til að fara að ráðum Skimunarmeistarans og loka landinu, er nýgengi smits t.d. aðeins fjórðungurinn af því, sem það er hér."

 Þess má geta, að hópur lækna í Bandaríkjunum, starfandi við bandaríska háskóla og á háskólasjúkrahúsum, hefur ráðlagt, að þar verði slakað á klónni. "The Great Burlington" hópinn skipa heilbrigðisvísindamenn og faraldursfræðingar.  Þeir vara við því, að bælingarstefnan gegn þessari kórónuveiru muni valda meiru heilsufarstjóni en veiran sjálf, og efnahagstjónið keyri fjölda fólks í fátækt, algerlega að óþörfu.  

Hérlendis virðist vera rekin að ýmsu leyti harðari sóttvarnastefna en annars staðar.  Hún felur í sér sóun verðmæta án árangurs, af því að almenningur hefur nú allt aðra og hættuminni mynd af veirunni en í Bylgju 1.  Þess vegna viðhefur  hann ekki lengur persónulegar sóttvarnir í sama mæli og áður, heldur treystir á opinberar aðgerðir, sem eru vanhugsaðar og hafa litlu skilað, nema vanlíðan og óhamingju margra.  Smitstuðullinn var hár, þegar aðgerðir voru hertar, og hélt áfram að vera um 3, en er nú tekinn að lækka.  Það hefði mjög líklega gerzt, þótt sundstöðum, þrekstöðvum og golfvöllum hefði ekki verið lokað.      Það er sjálfsagt að viðhafa persónubundnar smitvarnir af samvizkusemi, svo að afnema megi sem flestar opinberar takmarkanir. 

Hallmundur Albertsson, lögmaður, hefur borið saman sóttvarnarráðstafanir á Norðurlöndunum, og skrifaði um þennan samanburð í Fréttablaðið 1. október 2020 undir fyrirsögninni:

"Einangrun - er of langt gengið ?"

"Eins og sést á framangreindri umfjöllun er tímalengd einangrunar verulega meira íþyngjandi á Íslandi en í samanburðarlöndunum.  Upphaf einangrunar miðast við þann dag, þegar sjúkdómseinkenni koma fram í samanburðarlöndunum, en miðast við sýnatökudag á Íslandi. Þar getur munað nokkrum dögum.  Þá er tímalengd umtalsvert lengri. Undantekningarlaust skal sá, er greinist á Íslandi, sæta að lágmarki 14 daga einangrun frá sýnatökudegi, en sá frestur er 7-8 dagar frá því sjúkdómseinkenni komu fram í samanburðarlöndum.  Á Íslandi er gerð krafa um 7 einkennalausa daga, en 2-3 í samanburðarlöndunum.  

Á upplýsingasíðum sóttvarnayfirvalda á Íslandi er ekki að finna neinn rökstuðning fyrir því, af hverju frelsissvipting einstaklinga er umtalsvert lengri hér en í þeim löndum, sem við berum okkur helzt saman við og verður ekki haldið fram, að standi okkur að baki í þekkingu á læknisfræði. 

Í 12. gr. stjórnsýslulaga nr 37/1993 er meðalhófsreglan lögfest.  Þar er kveðið á um, að stjórnvöld skuli því aðeins taka íþyngjandi ákvörðun, þegar lögmætu markmiði, sem stefnt er að, verður ekki náð með öðru og vægara móti.  Skal þess þá gætt, að ekki sé farið strangar í sakirnar en nauðsyn ber til. 

Vart þarf að fjölyrða um, að frelsissvipting felur í sér skerðingu á helgustu mannréttindum einstaklinga, sem varin eru af 67. gr. stjórnarskrár lýðveldisins Íslands og 5. gr. Mannréttindasáttmála Evrópu."

 Hér hefur lögmaður fært sannfærandi rök fyrir því, að sóttvarnayfirvöld hérlendis hafi með með óhóflega íþyngjandi og órökstuddum aðgerðum brotið lög landsins, Stjórnarskrá og Mannréttindasáttmála Evrópu.  Árangur aðgerðanna er ekki sjáanlegur með eitt hæsta nýgengi smita í Evrópu.  Fulltrúi Almannavarna gagnvart almenningi í þessum málum bítur svo höfuðið af skömminni, þegar hann bregst ókvæða við eðlilegri spurningu frá fréttamanni RÚV, sem útvarpað var á Gufunni í hádegi 11. október 2020, um bann við golfiðkun, með þeim útúrsnúningi, að hann skilji ekki umræðuna.  Er ekki löngu orðið tímabært, að Alþingi taki í tauma þessarar gandreiðar og stöðvi hana ?

Það er nefnilega hárrétt, sem Brynjar Níelsson, Alþingismaður, hefur haldið fram opinberlega, að þessi gandreið heilbrigðisyfirvalda með blessun ríkisstjórnar veldur meira tjóni en gagni.  Sú niðurstaða fæst líka, þegar mælikvarði heilsufars og mannslífa er lagður á verknaðinn, því að efnahagsafleiðingarnar og atvinnumissir, sem leitt hefur af ákvörðunum heilbrigðisráðherra og ríkisstjórnar, hafa alvarlegar afleiðingar á heilsufar og lífslíkur fleira fólks en aðgerðirnar þyrma. Þess vegna má halda því fram, að yfirþyrmandi aðgerðir sóttvarnayfirvalda á Íslandi gegn þessari veiru, SARS-CoV-2, séu unnar fyrir gýg.

 

 

 

 

Fjárfestingar í raforkukerfinu

Nú er lag að fjárfesta í arðbærum verkefnum og samfélagslega nauðsynlegum verkefnum.  Ástæðurnar eru sögulega lágir vextir og slaki í hagkerfinu af völdum alþjóðlegra sóttvarna, sem hafa leitt til gríðarlegs atvinnuleysis, enda er nú hugur í mönnum hjá orkufyrirtækjunum, sbr þrífösun sveitanna og fækkun loftlína með jarðstrengjum.  Þó er Orkuveita Reykjavíkjur (OR) sér á báti í þessum efnum, og boðskapur forstjóra hennar, Bjarna Bjarnasonar, stingur í stúf við t.d. boðskap Samorku og áform annarra orkufyrirtækja. 

Bjarni Bjarnason bendir réttilega á, að spurn eftir raforku hafi á þessu ári dregizt saman um 1,5 TWh/ár (terawattstund á ári), sem nemur 7,5 % af framleiðslugetu raforkukerfisins.  Hann staðhæfir, að raforkuverð á Íslandi sé ekki lengur samkeppnishæft á alþjóðlegum markaði.  Þessi yfirlýsing hans er mjög mikilvæg, og það er hið markaðsleiðandi fyrirtæki á íslenzka raforkumarkaðinum, sem ber höfuðsök þessarar þróunar, sem er atlaga gegn íslenzku atvinnulífi.

Þótt Ísland sé ekki beintengt við erlend raforkukerfi, er íslenzk raforka samt í samkeppni á t.d. Innri markaði EES, af því að þangað fer mikið af íslenzkri framleiðslu, sem notar rafmagn. 

Þrátt fyrir að óbjörgulega horfi nú um stundir á raforkumarkaðinum, verður að vona og gera ráð fyrir, að viðkomandi ráðherrar, þ.e. formaður og varaformaður Sjálfstæðisflokksins, sem ásamt öðrum Alþingismönnum, sem eru fulltrúar eigendanna, komi vitinu fyrir stjórn Landsvirkjunar eða leysi hana frá störfum ella, því að yfirverðlagning Landsvirkjunar er að valda þjóðfélaginu stórtjóni og mun halda aftur af þeirri viðspyrnu, sem formaður Sjálfstæðisflokksins hefur boðað og er öllum nauðsynleg. 

Nú er atvinnuleysi orðið svo víðtækt á Íslandi af völdum sóttvarnaraðgerða, að horfir til þjóðarböls.  Þetta böl er verra en Kófssjúkdómurinn sjálfur.  Með öllum ráðum þarf að létta þetta böl.  Það er m.a. hægt að gera með því að beita Landsvirkjun til að lækka orkukostnað fyrirtækja og heimila í landinu.

Nú verður vitnað í Markaðinn frá 24. september 2020 undir fyrirsögninni:

"Telur orkuverðið til stóriðju orðið of hátt".

Þessi frétt Fréttablaðsins hófst þannig:

"Raforkusamningar við stórnotendur á Íslandi, sem hafa verið endurnýjaðir á síðustu árum, hafa gert það að verkum, að raforkuverð er ekki lengur samkeppnishæft við verð erlendis.  Af þeim sökum er einsýnt, að fleiri stórnotendur á Íslandi lendi í rekstrarvanda á næstunni.  Þetta er [á] meðal þess, sem kemur fram í umsögn Bjarna Bjarnasonar, forstjóra Orkuveitu Reykjavíkur, um Kerfisáætlun Landsnets fyrir árin 2020-2029, sem Fréttablaðið hefur undir höndum.

Í umsögninni segir, að bæði kísilverin á Íslandi, við Helguvík á Suðurnesjum og á Bakka við Skjálfanda, hafi nýlega stöðvað starfsemi.  Þar að auki hafi álver Rio Tinto við Straumsvík dregið mjög úr framleiðslu, og að gagnaverin á Íslandi hafi dregið úr rafmagnskaupum sínum um þriðjung."

Hér gætir mikillar svartsýni á þróun efnahagsmála á Íslandi.  Svona skipstjóri í stórsjó mundi telja tilgangslaust að ausa skektuna og að róa lífróður. Fjármála- og efnahagsráðherra aftur á móti boðar viðspyrnu.  Ástandið á raforkumarkaðinum er að miklu leyti afleiðing af ofurverðlagningu Landsvirkjunar á raforku, sem er úr öllum takti við það, sem gerzt hefur undanfarið ár, t.d. í Noregi og Svíþjóð.  Verðlagning og stirðbusaháttur Landsvirkjunar gagnvart álverunum hér SV-lands og Elkem Íslandi á Grundartanga, gagnaverum o.fl., hefur þegar valdið hér stórtjóni, minni umsvifum og minni fjárfestingum en ella. 

"Að þessu samanlögðu nemur samdráttur í raforkukaupum á Íslandi um 1,5 TWh/ár eða um 7,5 % af árlegri vinnslugetu raforku á Íslandi. Bjarni bætir því jafnframt við í umsögn sinni, að "ekki sé ólíklegt, að álveri Rio Tinto verði lokað á  næstunni", en það myndi þýða, að um 22 % af því rafmagni, sem hægt er að vinna á landinu m.v. núverandi uppsett afl, verði hreinlega óseld."

Hérna er farið frjálslega með.  Hvaðan hefur Bjarni Bjarnason það, að búast megi við lokun ISAL "á næstunni", og hvað er "á næstunni" í hans huga ?  Þótt Rio Tinto hafi afskrifað ISAL í bókum samstæðunnar, hefur stjórn hennar enn hug á að framleiða þá hágæðavöru á Íslandi, sem nú er framleidd í Straumsvík.  Rio Tinto/ISAL-samstæðan  telur sig hins vegar misrétti beitta af hálfu Landsvirkjunar og hefur kært framferði hennar til Samkeppnisstofnunar. Landsvirkjun kann að gera  Rio Tinto ókleift að starfa hér með því að þverskallast við að aðlaga raforkuverðið að heimsmarkaði, og þá verður lokun eigi síðar en 2024, en þá opnast gluggi til endurskoðunar samninga. Deilur við verkalýðsfélögin núna kunna reyndar að setja nýtt strik í reikninginn.  Verkföll eru viðurkennd "force majeure" leið til að stöðva starfsemi.  Það er mjög dýrt að endurgangsetja álver, og slíkt verður ekki farið út í, nema horfur séu á arðbærum rekstri.  

Hlutfallið 22 % af orkuvinnslugetu landsins til Straumsvíkur er löngu úrelt.  Þegar Rio Tinto hætti  við að styrkja straumleiðara kerskála 1 & 2 í Straumsvík, var hluta af umsaminni afl- og orkuaukningu skilað til baka og greiddar skaðabætur vegna óseldrar orku á samningstíma.  Hlutfall ónotaðrar orku í kerfinu vegna lokunar ISAL mundi nema tæplega 17 %. Landsvirkjun má hins vegar ekki ráðstafa 85 % af þessari orku, á meðan hún rukkar Rio Tinto/ISAL fyrir hana (kaupskylda eftir lokun), svo að það er allsendis ótímabært að flækja þessu máli inn í vangaveltur um virkjanaþörf o.þ.h. Hvað téðum forstjóra gengur til með því að vaða á súðum, eins og hann gerir, er óljóst: 

"Í umsögn Bjarna segir jafnframt, að "taumlaus uppbygging áliðnaðar í Kína" valdi því, að alþjóðlegur álmarkaður sé afar erfiður um þessar mundir og að ekkert bendi til þess, að landið fari að rísa í bráð.  Forstjórinn nefnir einnig, að áliðnaður á Vesturlöndum gæti hreinlega lagzt af, ef staða álmarkaða lagist ekki á næstu árum, og eigi það hugsanlega einnig við um álver Alcoa á Reyðarfirði og Norðurál við Grundartanga."

Þetta er svartagallsraus í forstjóra OR.  Álverðið hefur braggazt síðsumars og í haust.  Dettur nokkrum  heilvita manni í hug, að hinum strategískt mikilvæga áliðnaði í Evrópu verði leyft að lognast út af eða hann verði fluttur annað.  Evrópusambandið mun vinna gegn slíku, og þar á bæ er nú þegar rætt um að setja kolefnistoll á innflutt ál inn á Innri markaðinn.  Slíkt mun skakka leikinn, sem er mjög ójafn og ósanngjarn núna.

Þá má benda á nýlegt viðtal í Fréttablaðinu við Gunnar Guðlaugsson, forstjóra Norðuráls, þar sem hann lýsir bjartsýni sinni um framtíð álframleiðslu í Evrópu á grundvelli gæða, sérhæfingar og "grænnar" raforku. Líklegt má telja, að Evrópa verði í fararbroddi þróunar kolefnisfrírrar álframleiðslu, en tilraunaverksmiðja með s.k. eðalskaut mun hefja starfrækslu í rannsóknarmiðstöð Rio Tinto í Frakklandi á næsta ári. 

"Tilefni umsagnar Bjarna er fyrirætlun Landsnets um að fjárfesta fyrir um mrdISK 90 í flutningskerfi raforku á Íslandi á næstu 10 árum.  Bjarni segir í samtali við Fréttablaðið, að þetta myndi þýða, að efnahagsreikningur Landsnets myndi u.þ.b. tvöfaldast.  Flutningskostnaður, sem Landsnet rukkar viðskiptavini sína um, ákvarðast aðallega af eignastofni fyrirtækisins, og þar af leiðandi myndi flutningskostnaður viðskiptavina óumflýjanlega hækka."

Hér er ýmislegs að gæta.  Framkvæmdir Landsnets á síðasta áratugi lágu að miklu leyti í láginni, og þess vegna er brýnt að stöðva fyrirtækið ekki núna með áform sín um að meðaltali 9,0 mrdISK/ár fjárfestingar næsta áratuginn.  Það veitir ekki af þeirri miklu aukningu, sem þar er áformuð, til að reisa nýja og öflugri Byggðalínu frá Hvalfirði til Skriðdals og til að styrkja flutningskerfi Vestfjarða verulega, en þar er afhendingaröryggi raforku óviðunandi og reyndar ekki mannsæmandi. Landsnet getur bætt verulega úr skák, en vegna veikleika í Vesturlínu þurfa Vestfirðingar að verða sjálfum sér nógir um rafmagn fyrir vaxandi íbúafjölda, sífellt öflugra atvinnulíf og orkuskiptin. Þetta eru bara 2 dæmi um fjölmargar áætlaðar framkvæmdir í Kerfisáætlun Landsnets.   

Það er rangt, að flutningsgjald Landsnets þurfi óhjákvæmilega að hækka vegna þessarar innspýtingar í framkvæmdir.  Núna eru einfaldlega óeðlilega miklar arðsemiskröfur gerðar til fyrirtækisins.  Þær þurfa að lækka, og það þarf að leyfa fyrirtækinu að dreifa fjármagnskostnaði á fleiri ár en nú er gert.  Þetta er í höndum Landsreglarans í Orkustofnun (hann á sæti í tæknistjórn ACER-Orkustofnunar ESB).  Hvers vegna ætti Evrópusambandið ekki að leyfa flutningsfyrirtæki raforku á Íslandi að draga úr tjóni þar með því að auka afhendingaröryggið og minnka orkutöpin án þess að krefjast fljóttekinnar arðsemi mannvirkjanna ?  Allt eru þetta þjóðhagslega hagkvæmar framkvæmdir, og Ísland og Noregur gegna lykilhlutverki í aðfangakeðju ESB á sviði framleiðslu úr áli.   

""Sumir stórnotendur rafmagns á Íslandi eru þegar við sársaukamörk, þegar kemur að raforkukostnaði, og það er einsýnt, að hækkandi flutningskostnaður myndi þýða minni kaup á raforku.  Þá þarf Landsnet að hækka verðskrána, sem myndi enn frekar draga úr eftirspurn.  Þarna gæti myndazt spírall, sem ekki endaði vel", segir hann og bætir við, að fjárfestingaáætlun Landsnets byggist á forsendum um vöxt, sem ekki byggi á veruleikanum, eins og hann blasir nú við.  Allverulegar líkur séu á því, að offramboð rafmagns verði á Íslandi til skamms eða langs tíma. "Það þýðir mikið tekjutap fyrir þjóðina, því [að] það getur tekið mörg ár að koma þessu rafmagni í vinnu aftur."" 

Þarna er um að ræða blöndu vanþekkingar og misskilnings.  Sumir stórnotendur, þ.m.t. sá, sem nú á erfiðast uppdráttar, töldu hyggilegra við samningsgerð að tryggja sig gegn hækkun gjaldskráar Landsnets, sem Bjarni Bjarnason telur nú hættu á, með því að semja við Landsvirkjun um, að hún mundi greiða flutningskostnaðinn hverju sinni.  Það var líka sanngjarnt í ljósi mikillar eignaraðildar Landsvirkjunar að Landsneti.  

Það er misskilningur, að hægt sé að fresta bráðnauðsynlegum framkvæmdum Landsnets vegna samdráttar í sölu rafmagns, sem að miklu leyti er sjálfskaparvíti Landsvirkjunar, sem þrjózkast við að aðlaga sig breytingum í nálægum löndum á raforkumarkaði, þegar þær breytingar eru til lækkunar, en taldi sjálfsagt að víkja frá upphaflegri stefnu fyrirtækisins um að beita rafmagninu til að laða að fjárfestingar og auka með því verðmætasköpun í landinu mjög með því að lækka verðið rétt niðurfyrir það, sem þá tíðkaðist í samkeppnislöndunum. Samt var rekstur Landsvirkjunar ætíð arðsamur.  

Síðan kemst Bjarni Bjarnason í mótsögn við sjálfan sig:

"Að mati Bjarna ættu fjárfestingar Landsnets að miðast við að bæta afhendingaröryggi til almennings.  [Gera þær það ekki ? - innsk. BJo.] Með því væri komið í veg fyrir aðstæður, eins og mynduðust á Norðurlandi í vetur, þar sem mikið óveður sló út rafmagni á m.a. stórum svæðum í Eyjafirði.  

Kerfisáætlun Landsnets byggist m.a. á spá Orkustofnunar um þróun raforkunotkunar á Íslandi til næstu áratuga.  Í nýjustu skýrslu orkuspárnefndar stofnunarinnar mun aukin eftirspurn raforku kalla á nýjar virkjanir til ársins 2050, en árleg aukning eftirspurnar raforku er talin munu verða um 1 % fram til ársins 2050."

Auk þess að styrkja flutningslínur og leggja jarðstrengi til að auka ófullnægjandi afhendingaröryggi þarf Landsnet að anna flutningsþörf hámarksafls.  Landsnet leitast líka við að halda orkutöpum flutningskerfisins innan hóflegra marka.  Þannig eru margvíslegar tæknilegar ástæður að baki framkvæmdaþörf Landsnets.  Það getur ekki verið of í lagt að miða við 1 %/ár aukna raforkunotkun landsmanna, þegar þess er gætt, að raforkunotkun og landsframleiðsla haldast í hendur.  Þótt nú sé slaki í hagkerfinu um sinn og þar af leiðandi minni spurn eftir raforku en áður (fallið er óeðlilega mikið vegna okurs einokunarfyrirtækisins Landsvirkjunar), þá er ekkert vit í að draga úr fjárfestingum Landsnets af þeim sökum, enda hafa þær flestar dregizt úr hömlu.

Ofan á aukningu eftirspurnar rafmagns, sem tengist fjölgun fólks og aukinni verðmætasköpun, kemur nú aukning vegna orkuskiptanna, og þar munar fyrst um sinn mest um einkabílaflotann, en hann nemur nú um 280 k (k=þúsund) bifreiðum. Meðalakstur er um 13 kkm/ár, og við íslenzkar aðstæður þarf að reikna með 0,3 kWh/km að meðtöldum töpum frá virkjun.  Ársnotkun hvers einkabíls er þannig 3,9 MWh/ár, og alls flotans 1,1 TWh/ár.   Þetta er nálægt tvöföldun núverandi heimilisnotkunar og 5,5 % aukning m.v.  meðalvinnslugetu núverandi virkjana. 

Það er ekki ólíklegt, að rafvæðing bílaflotans og fleiri tækja á næstu 10 árum muni útheimta þessa orku.  Ef veitufyrirtækjunum tekst vel til við að dreifa álaginu yfir sólarhringinn, mun aðeins þurfa 200 MW uppsett afl til að anna álagstoppinum, en líklegra er, að 400 MW virkjað afl þurfi til þess.  Mikil endurhleðsla að nóttu mun aðeins fara fram, ef hvati til þess kemur fram á markaðnum.  Forsenda er uppsetning snjallorkumæla hjá notendum, og hún hefur enn ekki hafizt í umtalsverðum mæli. 

Hin stærri farartæki munu verða knúin með eldsneyti, sem þarf raforku til að framleiða, t.d. vetni.  Það er líklegt, að á næstu 5 árum komi fram fjárfestir, sem vilji hefja vetnisframleiðslu hér á landi með rafgreiningu á vatni fyrir innlendan og erlendan markað.  Þá margfaldast ofangreind orkuþörf.  Allt tal um, að ekkert þurfi að virkja hér á landi á næstu árum, er úr lausu lofti gripið.  Þeir, sem vilja halda sig við þann afturhaldsboðskap, eru að fórna tækifærum til hagvaxtar og gjaldeyrissköpunar, sem eru undirstaða þess, að hér verði sæmileg lífskjör og unnt að greiða niður Kófsskuldina (yfir mrdISK 1000) tiltölulega hratt.  Til að borð verði fyrir báru ber að stefna að opinberum skuldum undir 25 % af VLF. Það sannast bezt á því, hversu tiltölulega skaðlítil veira getur snarað fjárhag ríkis og sveitarfélaga á fáeinum mánuðum undir kvið. 

"Forsendur Landsnets um 2,2 % aukningu á ári miðast við, að orkuskipti muni ganga hratt fyrir sig, m.a. með örri fjölgun rafbíla.  Bjarni bendir á, að rafbílar kalli ekki á stórtækar fjárfestingar, hvorki í dreifikerfum né virkjunum.  "Ef öllum einkabílum landsins yrði ekið á rafmagni á morgun, þá myndi það kalla á u.þ.b. 3,5 % af því rafmagni, sem við framleiðum í dag.  Nú þegar eru 7,5 % af rafmagni í landinu á lausu og því engin þörf á að virkja til að knýja rafbíla. Þar að auki eru rafbílar í langflestum tilfellum hlaðnir á nóttunni, sem dregur úr álagi á flutningskerfi Landsnets, og því þarf ekki að fjárfesta í flutningskerfinu til að anna eftirspurn vegna rafbíla."

Forstjóri OR fer hér létt yfir sögu og vanmetur orku- og aflþörf vegna rafbíla, sem er alls ekki til eftirbreytni fyrir þá, sem ábyrgir eru fyrir afhendingaröryggi raforku.  Við áætlun sína á raforkuþörf rafbíla virðist hann taka mið af uppgefnum notkunartölum framleiðenda.  Hann gæti hafa notað 0,19 kWh/km og sleppt töpum í dreifikerfi, flutningskerfi og í virkjunum. Fyrir íslenzkar aðstæður (lágt útihitastig, vindasamt) er ráðlegast að reikna með 0,3 kWh/km séð frá virkjun, og þá nemur orkuþörfin ekki 3,5 % af núverandi orkuvinnslugetu, heldur 5,5 %, og á þessum tölum er marktækur munur. 

 Enn óráðlegra er að taka mark á málflutningi Bjarna Bjarnasonar um, að núverandi orkuvinnslugeta í kerfinu umfram eftirspurn á markaði, 7,5 %, sé ástæða til að halla sér á hliðina og virkja ekkert um sinn.  Á fáeinum mánuðum geta aðstæður á markaði gjörbreytzt, og m.v. aðdraganda að virkjun, sem að lágmarki eru 3 ár, en með leyfisveitingum og verkhönnun a.m.k. tvöfalt lengri, er þessi stefna forstjórans ekki ávísun á annað en afl- og orkuskort í landinu, sem ber að forðast í lengstu lög.

Athyglisvert er, að forstjórinn telur enga þörf á umtalsverðum fjárfestingum í veitukerfum OR eða í öðrum dreifiveitum, og heldur ekki í flutningskerfi Landsnets vegna rafbílavæðingar.  Þetta rökstyður hann með innleiðingu snjallorkumæla.  Ánægjulegt er, að OR ætlar að setja háar upphæðir í flýtingu verkefna vegna bágborins atvinnuástands á næsta ári.  Þ.á.m. á að hefja uppsetningu stafrænna orkumæla árið 2021.  Þetta og hagkvæmur næturtaxti fyrir neytendur er alger forsenda fyrir því, að dreifiveitum takist að draga úr fjárfestingarþörf vegna rafbílavæðingar.  Hins vegar getur endurhleðsla utan heimahúsa ekki farið fram að næturlagi, svo að nokkru nemi, og orkan, sem fer á bílana á s.k. hraðhleðslustöðvum, er áreiðanlega umtalsverður hluti heildarorkuþarfar rafmagnsbíla.

Bjarni Bjarnason virðist vera einn á báti innan orkugeirans  með kenningar sínar um virkjanaþörf í nánustu framtíð. Þannig var frétt með eftirfarandi fyrirsögn í Morgunblaðinu 24. september 2020:

"Stækka Reykjanesvirkjun um 30 MW".

Hún hófst svona:

"HS Orka hyggst hefjast handa við 30 MW stækkun Reykjanesvirkjunar á næstunni, og með því verður framleiðslugeta aukin úr 100 MW í 130 MW. Verkfræðingar HS Orku hafa unnið að hönnun og undibúningi þessa síðustu misseri ásamt ráðgjöfum, og eru öll formsatriði í höfn.  Auglýst verður eftir tilboðum í verkið á næstu dögum."  

Í þessu jarðhitavirkjunarfyrirtæki er enginn bilbugur á mönnum.  Þarna eiga úrtölumenn ekki upp á pallborðið, jafnvel ekki þótt jörðin skjálfi undir þeim og kvikuinnskot hækki Þorbjörn, sem er í hlaðvarpa Svartsengisvirkjunar.  Þar er HS Orka með aðra 30 MW stækkun á prjónunum.  Fjárfestingar þar í öðru en hraunvörnum bera þó keim af ofdirfsku, eins og sakir standa.

Því miður er flutningsgerfi Landsnets vanbúið að taka við verulegri viðbótar flutningsþörf til Suðurnesja, ef allt fer á versta veg, og landskerfið getur ekki séð Suðurnesjum fyrir nauðsynlegu og öruggu afli, ef náttúruöflin slá 175 MW afli út úr framleiðslukerfinu.  Það eitt sýnir, hversu fánýtur málflutningur Bjarna Bjarnasonar er um, að engin þörf sé núna á nýjum virkjunum.  Það er þvert á móti mikil þörf fyrir þær afhendingaröryggisins vegna.

Fréttin endaði svona:

""Að stækka virkjanir, sem fyrir eru, eða [að] fá orku frá smávirkjunum, sem framleiða 1-10 MW, er mjög heppilegt m.v. núverandi aðstæður á Íslandi.  Almennt eykst eftirspurn eftir orku [þ.e. afli - innsk. BJo] um 10-20 MW á milli ára, og þessar litlu virkjanir falla vel að þeirri aukningu", segir Tómas Már."    

 

 

 

 

Atvinnuleysi kostar mannslíf

Það hefur verið sýnt fram á það með ítarlegum tölfræðilegum rannsóknum, bæði austan hafs og vestan, að marktæk aukning verður á fjölda dauðsfalla í kjölfar efnahagssamdráttar, sem leiðir til atvinnumissis margra og fækkunar nýráðninga.  Áhrifin á dánartölur koma fram næstu árin á eftir uppsagnahrinum, og er dauðdaginn af völdum alvarlegra sjúkdóma, andlegs og líkamlegs eðlis.

Núverandi efnahagskreppa er af völdum sóttvarnaraðgerða yfirvalda um heim allan.  Morgunblaðið er farið að efast um þá stefnu að reyna að fækka smitum sem mest í þeirri von, að bóluefni gegn SARS-CoV-2-veirunni sé á næstu grösum. Forystugrein blaðsins í dag, 09.10.2020, ber vott um þetta. Núverandi bælingarstefna skilar okkur í sömu sporum gagnvart veirunni, en sýnu nær fátæktarmörkum. Hún gengur engan veginn upp. Um valkosti er þó ekki á vísan að róa.  Skynsamlegast er að móta sóttvarnarstefnu, sem er reist á því, að "öruggt" bóluefni verði ekki í hendi á næsta ári og jafnvel ekki fyrr en árið 2023. Þá þarf að spila sóttvarnir samkvæmt álagi hverju sinni á heilbrigðiskerfið. Þar er lítið borð fyrir báru vegna skorts á viðeigandi húsnæði.  E.t.v. mætti bæta úr skák með því að virkja aðstöðu einkageirans, en þar sem heilbrigðisráðherra hefur horn í síðu hans, er það sennilega "tabú". Nú eru á sjúkrahúsi 2,6 % C-19 sjúklinganna eða 24 og í gjörgæzlu 0,33 % sjúklinganna eða 3.  Óljóst er, hversu marga sjúklinga sjúkrahúsin ráða við, e.t.v. aðeins tvöfaldan núverandi fjölda, en þyrftu að ráða við tífaldan fjölda, og sæti þá óvenju margt á hakanum. Það er nauðsynlegt að auka athafnafrelsi í samfélaginu og þar með tekjuöflun um leið og horfið er frá bælingarstefnunni.  Ekkert lát verður á núverandi ófremdarástandi fyrr en vísir að hjarðónæmi er kominn upp í samfélaginu.  Viðkvæma hópa ber að vernda, eins og kostur er.   

Morgunblaðið var mjög hógvært í gagnrýni sinni á íslenzku sóttvarnarstefnuna í forystugrein sinni 24. september 2020, en efasemdir eru þó ljóslega uppi þar á bæ um árangur hennar:

"Margt tekizt vel, en erum við nær ?"   

"Dansinn í kringum veiruna hefur nú staðið í 7 mánuði, og var því ekki spáð í upphafi.  Og við höfum litið svo á, að sú staðreynd, að einungis rúmt prósent þjóðarinnar hafi tekið smit og mun færri dáið vegna þess en gerist í árlegum flensufaraldri, sé fagnaðarundur.  En hitt blasir einnig við, að á 7 mánuðum hefur aðeins örlítið úrtak komið sér upp virku mótefni og þjóðin því nánast í sömu sporum og í byrjun fársins.  

Varla verður lengur komizt hjá að taka alvarlega umræðu um það, hvort okkar stríðsáætlun hafi að öllu leyti gengið upp.  Þótt ekki sé dregið í efa, að áætlunin sjálf hafi lukkazt, er spurningin enn opin um það, hvort hún hafi verið rétt og við því betur sett, eða hvort aðrar leiðir hefðu verið raunsærri, þegar til lengri tíma er horft. 

Verði nú tekin önnur og dýpri umræða, þá ættu þeir, sem fara með ábyrgð í umboði almennings ekki að koma sér undan því að axla hana með svipuðum hætti og tíðkast í "löndunum í kringum okkur", nú þegar svo mikið er undir."  

Hver er "stríðsáætlun" yfirvalda á Íslandi gagnvart þessu veirufári ?  Það veit enginn almennilega, og það er gjörómögulegt.  Hún virðist vera sú að halda fjölda smitaðra í lágmarki.  Það er kolröng stefna, því að hún leiðir ekki til neins annars en að draga þennan faraldur á langinn, bylgju eftir bylgju, með ógurlegum kostnaði, og það er stórskaðlegt heilbrigði þjóðarinnar og efnahag. 

Þessi stefna er rekin við bumbuslátt lyfjaframleiðenda, sem vinna að þróun bóluefnis, en slíkt hefur af tæknilegum og öryggislegum ástæðum hingað til tekið 5-10 ár.  Betri er 1 fugl í hendi en 2 í skógi.  "Spádómar" um 1-2 ára þróunartíma bóluefnis núna eru óáreiðanlegir og jafnvel hættulegir.  Verst af öllu væri, að í flaustri yrði farið að bólusetja almenning með vanþróuðu efni, sem ylli jafnvel verri aukaverkunum en veiran sjálf.

Það á ekki að reisa sóttvarnarstefnu hérlendis á tálsýn.  Það á að reisa hana á ströngum persónulegum vörnum, sem gera kleift að halda úti allri venjulegri virkni samfélagsins án tálmana, markvissri vernd viðkvæmra hópa og stýringu á álagi heilbrigðiskerfisins innan getu þess.  Þannig næst eitthvað, sem nálgazt getur að kallast hjarðónæmi á sem stytztum tíma og með lágmarkstjóni á sviði heilsu og mannslífa.  Höfum í huga, að brotið atvinnulíf hefur alvarlega slæm áhrif á heilbrigðiskerfið, veikir það og eykur álag þess.  Ef öruggt bóluefni skyldi koma á markaðinn áður en hjarðónæmi næst (60 %), verður það "fagnaðarundur".  

 Viðbrögð ríkisstjórna við þessum heimsfaraldri, COVID-19, hafa ýmist verið í ökkla eða eyra.  Þau hafa víðast hvar orðið þjóðfélögunum miklu kostnaðarsamari en efni standa til.  Efnahagssamdrátturinn hefur leitt til uppsagna mikils fjölda fólks, sem kemur niður á heilsufari þeirra og mun lenda á heilbrigðiskerfunum í nánustu framtíð.  Af þessum sökum er brýnt, að yfirvöld beiti markvissri stjórnun og virði  meðalhófsreglu. Að draga allan mátt úr fyrirtækjunum magnar vandann.  Alþýðusamband Íslands "hefur stimplað sig út úr vitrænni efnahagslegri umræðu" með því að viðurkenna ekki þessa staðreynd.  Þar með fórnar ASÍ óþarflega mörgum félagsmanna sinna á altari atvinnuleysis.

Óli Björn Kárason ritaði í Morgunblaðspistli sínum 2. september 2020 m.a. eftirfarandi:

"Fyrir þá, sem gera sér grein fyrir því, að atvinnulífið - fyrirtækin í landinu - skapa þau verðmæti, sem okkur eru nauðsynleg til að standa undir velferðarsamfélaginu, er það sérstakt áhyggjuefni, hve atvinnuvegafjárfesting hefur dregizt saman.  Á öðrum ársfjórðungi minnkaði hún um 17,8 % og um 4,7 % á fyrstu 6 mánuðum ársins m.v. sama tímabil 2019.  Ný tækifæri og ný störf  verða ekki til án fjárfestinga.  Það er því eitt helzta verkefni stjórnvalda að örva atvinnuvegafjárfestingu til lengri og skemmri tíma."

Þetta skilur ekki forysta ASÍ, sem vill ganga enn harðar að fyrirtækjunum með launahækkunum um næstkomandi áramót, þrátt fyrir grundvallarforsendubrest kjarasamninga, með þeim afleiðingum, að sum hinna betur stæðu fyrirtækja verða að leggja fjárfestingaráform sín á hilluna, en sum hinna verr settu fyrirtækja munu verða að fækka í starfsliði sínu og önnur munu leggja upp laupana.

  Halldór Benjamín Þorbergsson hefur orðað þetta svo, að forysta ASÍ hafi "stimplað sig út úr vitrænni umræðu um efnahagsmál". Þegar hægt er að líkja forseta ASÍ við Münchhausen, sem togaði sig upp á hárinu, er ljóst, að verkalýðsforkólfar eru heillum horfnir í Kófinu og vita ekki sitt rjúkandi ráð.  Formaður Einingar er sprenghlægilegur, þegar hún blæs sig út í anda löngu steindauðrar hugmyndafræði Komintern, sem afneitar staðreyndum og boðar þess í stað stöðuga baráttu við auðvaldið.  Formaðurinn ætlar að nota Kófið til að skella á einum leikþætti um hina heilögu stéttabaráttu, sem er niðurrifsstarfsemi, sem engu skilar í vasa verkalýðsins.  Verkalýðurinn verður leiksoppur í pólitísku skaki forystumannanna. 

Í stað hinnar stöðugu stéttabaráttu, þar sem útsæðið er étið og féð jafnan án hirðis,  gefst slagorðið "Stétt með stétt" ásamt hugmyndafræði Óla Björns Kárasonar betur:

"Markmiðið er að fjölga tækifærunum, bæta lífskjör allra og búa í haginn fyrir framtíðina.  Rauði þráðurinn í hugmyndabaráttu okkar hægri manna er mannhelgi einstaklingsins. Við lítum svo á, að andlegt og efnahagslegt frelsi sé frumréttur hvers og eins.  Virðing fyrir frumréttinum tryggir betur en nokkuð annað velsæld samfélaga.  Þegar stjórnvöld telja nauðsynlegt að ganga á þennan frumrétt, þó [að] ekki sé nema í takmarkaðan tíma í nafni almannaheilla, er nauðsynlegt, að byggt sé á skýrum lagalegum grunni.  Almenningur verður að skilja rökin, sem liggja þar að baki og fá skýrar upplýsingar um, hvenær og undir hvaða skilyrðum hömlum verður aflétt.  Annars missa stjórnvöld trúverðugleika, samstaða samfélagsins brestur, og aðgerðir til varnar almenningi snúast upp í andhverfu sínu.  Í stað þess að takast á við ný verkefni situr samfélagið í heild sinni með hendur í skauti.  Fjárfesting - trúin á framtíðina - gufar upp."  

Þetta er gagnrýni á framkvæmd sóttvarnarstefnu, sem er loðin, teygjanleg, illskiljanleg og gengur freklega á athafnafrelsi og frelsi einstaklingsins.  Árangur óhófsviðbragða við tiltölulega vægri sóttkveikju er mjög lítill miðað við tilkostnað og tekjutap.  Það er ófært að leggja upp með að hjakka í þessu fari þar til nothæft bóluefni verður aðgengilegt almenningi á Íslandi.  

Atvinnumissir er dauðans alvara

Með óyggjandi tölfræðilegum hætti hefur verið sýnt fram á samhengi aukningar atvinnuleysis og fjölgunar dauðsfalla að nokkrum tíma liðnum. Afleiðingar atvinnumissis eru því verri þeim mun dýpri, sem efnahagskreppan er.  Núverandi efnahagskreppa er mjög djúp; t.d. minnkaði landsframleiðslan á Íslandi í 2. ársfjórðungi (apríl-júní) 2020 um 9,3 %, og heildarfjöldi vinnustunda dróst saman um 11,3 %.  Nú eru um 20 þús. manns atvinnulausir á Íslandi. 

Í ágúst 2020 jókst atvinnuleysið um 1,6 %, sem þýðir, að þá misstu um 3000 manns vinnuna.  Aðalástæða þessarar aukningar er talin vera sú ákvörðun heilbrigðisráðherra og forsætisráðherra, með stuðningi ríkisstjórnarinnar, að setja á tvöfalda skimun komufarþega til landsins með 5 daga sóttkví á milli.  Þetta hefur fækkað farþegum til landsins niður í um 1300 á sólarhring eða um 70 %. Fyrirkomulagið er gjörsamlega misheppnað, því að það hefur valdið ferðaþjónustunni og þar með hagkerfinu stórtjóni og sóttkvíin er hriplek, þannig að fyrirkomulagið skapar falskt öryggi. Yfirvöld hafa fallið í gryfju ofstjórnunar, sem þau ráða ekki við. Ávinningurinn er, að tæplega 20 % sýktra komufarþega fara í einangrun, en hefðu ella haldið ferð sinni áfram.  Sóttvarnarlæknir Svíþjóðar skimar ekkert á landamærum Svíþjóðar og segir, að sýktir ferðamenn skipti litlu máli í heildarsamhenginu.  Þetta má rökstyðja með minni smithættu af ferðamönnum til landsins en íbúunum sjálfum.  Talsverður hluti komufarþega til Íslands er hins vegar búsettur hér, og þess vegna er rétt að viðhafa hér einfalda skimun á landamærum.

Það eru að jafnaði 0,7 farþegar á sólarhring, sem hafa greinzt jákvæðir í seinni skimun, en neikvæðir í hinni fyrri.  Um það snerust hinar gríðarlega íþyngjandi aðgerðir f.o.m. 19.08.2020 að fanga um 20 % af sýktum ferðamönnum, sem annars slyppu inn í landið.  Í ágúst 2020 fækkaði þannig smitum í landinu um 9-20 eftir því, hvernig smithætta frá ferðafólki er metin. Þann 31. ágúst 2020 voru COVID-19 sjúklingar í landinu 100 talsins, sem opinberlega var vitað um.  Enginn þeirra var á sjúkrahúsi, og þótt sjúklingarnir hefðu verið 120 talsins í lok ágúst, er ekkert, sem bendir til, að heilbrigðiskerfið hefði verið að sligast eða að dauðsföllum myndi fjölga.  Tæplega mánuði síðar hafði sjúklingafjöldinn 4-5 faldazt; var kominn upp í 455, þrátt fyrir tvöfalda skimun og sóttkví. 2. október 2020 var sjúklingafjöldinn kominn upp í 650, sem sýnir, að yfirvöld hafa engin tök á faraldrinum.  Lítils háttar fjölgun smita frá ferðamönnum breytir sáralitlu, en 70 % fækkun ferðamanna veldur miklu tjóni.

Það er aðallega hegðun landsmanna sjálfra, sem ræður þróun faraldursins.  "Smitbylgjur" munu óhjákvæmilega rísa og hníga, á meðan hjarðónæmi hefur ekki náðst í þjóðfélaginu.  Í "bylgju" fjölgar smituðum talsvert án mikils samfélagslegs kostnaðar annars en þess, sem af sóttkvínni stafar, þ.e. lengst af hafa COVID-19-sjúklingar á sjúkrahúsi verið 2 eða færri og enginn í gjörgæzlu.  Við slíkar aðstæður er ekki verjandi að vera með mjög íþyngjandi sóttvarnaraðgerðir. Þótt sjúklingafjöldinn hafi farið í 650 (02.10.2020), 13 á sjúkrahúsi og 3 í gjörgæzlu, eru röng viðbrögð að grípa til strangra almennra aðgerða um allt land.  Það á að ráðast staðbundið til atlögu samkvæmt niðurstöðum smitrakninga.  Það er ekkert vit í að loka heilsuræktarstöðvum, stórum og smáum, um allt land.  Það á aðeins að loka, þar sem hættan er mest samkvæmt gögnum smitrakningarteymisins.  Þannig vinna þeir, sem beztum árangri hafa náð, t.d. Þjóðverjar.  Aðfarir heilbrigðisyfirvalda og ríkisstjórnar hér eru klunnalegar, fálmkenndar og allt of dýrar m.v. ávinning. Þær varða þess vegna broti á meðalhófsreglu stjórnsýsluréttar.  Þetta er alvarlegt mál vegna efnahags landsins og fjárhagslegrar velferðar og sálarheilla fjölda manna.  Virtir lögmenn hafa opinberlega látið í ljós, að þeir telji einnig um Stjórnarskrárbrot að ræða. 

Alvarlega sögu um þungbæra sjúkdóma þarf að segja nú af þessum 3000, sem misstu atvinnuna 1. september 2020, flestir af völdum afleiðinga sóttvarnarfyrirmæla yfirvalda.  Samkvæmt niðurstöðum vandaðra tölfræðilegra greininga á heimasíðu hins bandaríska "E.D. Hovee & Co. - Economic and development services", 09.05.2020, má búast við 88 viðbótar dauðsföllum á næstu 3 árum af völdum þessara uppsagna m.v. það, sem annars hefði mátt búast við. Það er um 1,3 % aukning dauðsfalla og miklu meira en búast má við í heild af völdum COVID-19 faraldursins, enda fækkaði dauðsföllum á Íslandi í 1. bylgju Kófsins. Það var sem sagt verið að fórna miklu meiri hagsmunum fyrir minni með þessari misráðnu stjórnvaldsaðgerð 19.08.2020. Hún var sett á í nafni heilsuverndar og til að bjarga mannslífum, en hún virkar algerlega öfugt.  Hún rænir fjölda manns lífsviðurværi, sjálfsvirðingu og heilsu, og tugir manns munu falla í valinn fyrir aldur fram, en fækkun COVID-19 dauðsfalla verður varla merkjanleg af völdum mistakanna. Þessi dauðsföll af völdum atvinnumissis eru t.d. af vegna  hjartaáfalls og heilablóðfalls.  Andlegt álag eykst mjög á þá, sem vinnu sína missa, sérstaklega í kreppu, þegar mjög erfitt, nánast ómögulegt, er að fá nýtt starf.  Það tekur sinn toll. Þetta verða yfirvöld að taka með í reikninginn, en virðast skella skollaeyrum við hérlendis.  

Evrópusambandið (ESB) hefur einnig fjármagnað rannsóknir á þessu sviði og gefið út viðamikla skýrslu.  Meginniðurstaðan þar voru líka óyggjandi tengsl á milli aukins atvinnuleysis og fjölgunar dauðsfalla af völdum hjartasjúkdóma og heilablóðfalls.  Sterkust voru áhrifin að 2 árum liðnum frá atvinnumissi. Það er reginmisskilningur, að félagslega öryggisnetið, atvinnuleysisbætur o.þ.h. á Íslandi komi í veg fyrir eða deyfi hinar grafalvarlegu afleiðingar atvinnuleysis á Íslandi umfram það, sem annars staðar á Vesturlöndum tíðkast.  Niðurstöður Bandaríkjamanna og Evrópusambandsins, sem lýst er hér að ofan sem staðreynd fyrir Bandaríkin og ESB-löndin, geta þess vegna einnig átt við á Íslandi.  Þess vegna ber Samtökum atvinnulífsins og Alþýðusambandinu siðferðisleg skylda til að sameinast um aðgerðir, sem draga mest úr atvinnuleysi, og ríkisvaldið ætti að leggja sitt lóð á vogarskálarnar með sem minnst íþyngjandi sóttvarnaraðgerðum fyrir athafnalífið, á meðan fjöldi COVID-19-sjúklinga er innan viðráðanlegra marka.   

Það eru fleiri áhrifamiklir aðilar í þjóðfélaginu en ríkisvaldið, sem hundsa gjörsamlega alvarlegar, heilsufarslegar afleiðingar af auknu atvinnuleysi.  Átakanlegt er að horfa upp á Alþýðusamband Íslands (ASÍ) fórna atvinnu fjölda fólks fyrir innistæðulausar, umsamdar launahækkanir á næsta ári.  Að neita að ræða mótvægisaðgerðir af ýmsum toga, sem dregið gætu úr aukningu atvinnuleysis og bjargað fyrirtækjum, við Samtök atvinnulífsins (SA) er ábyrgðarlaus og óskiljanleg hegðun verkalýðsforystunnar, sem mun draga langan dilk á eftir sér. Í forystugrein Morgunblaðsins 25. september 2020,

"Deilt um forsendubrest",

stóð þetta m.a.:

"SA bendir á, að við gerð kjarasamninganna hafi verið gert ráð fyrir 10,2 % samfelldum hagvexti á árunum 2019-2022, en nú sé útlit fyrir, að hann verði 0,8 %.  Á alla hefðbundna mælikvarða hlýtur þetta að teljast forsendubrestur, þó að það hafi e.t.v. ekki verið skrifað inn í samningana.  En ástæða þess, að sú alvarlega efnahagskreppa, sem nú ríður yfir, var ekki skrifuð beint inn í kjarasamninginn, er vitaskuld sú, að hana sá enginn fyrir.  Það gat enginn gert ráð fyrir því, að veirufaraldur yrði til þess að varpa allri heimsbyggðinni í djúpstæða efnahagskreppu, sem mundi kosta tugi þúsunda starfa hér á landi."

Þrátt fyrir þá nöturlegu staðreynd, að feiknarsamdráttur er í hagkerfinu núna og hverfandi litlum hagvexti sé spáð á 4 ára skeiði 2019-2022, þá dettur verkalýðsforingjum, sem semja um stóra heildarsamninga án tillits til mismunandi afkomu fyrirtækja, í hug að bera það á borð fyrir alþjóð, að afkoma fyrirtækjanna sé misjöfn og gefa í skyn, að sum þeirra geti staðið undir meiri launahækkunum.  Skilja þau ekki, að slík fyrirtæki eru vandfundin og vega mjög lítið á móti öllum hinum. Það er enn kreppa í álheimum, og sjávarútvegurinn glímir við eftirspurnarleysi af völdum COVID-19. Allir markaðir, sem máli skipta, eru í lamasessi. Rökleysa verkalýðsforingjanna er ámáttleg. Það er ekki boðið upp á annað en gamlar lummur um sífelld stéttaátök vegna arðráns auðstéttarinnar á vinnandi fólki. Tölur segja annað.  Hlutdeild launþega í verðmætasköpun þjóðfélagsins er sú mesta, sem um getur í heiminum, og er meiri en eðlilegt getur talizt m.t.t. áhættu fyrirtækjaeigenda, fjármagnskostnaðar og svigrúms til fjárfestinga til framleiðsluaukningar, framleiðniaukningar og til að bæta aðbúnað starfsmanna. Verkalýðsfélögin eru að valda umbjóðendum sínum hræðilegu tjóni og þeim, sem vinnunni tapa af þeirra völdum, heilsutjóni, sem leitt getur til fjörtjóns, samkvæmt óyggjandi rannsóknum.

Að lokum stóð í þessari forystugrein:

"Samtök atvinnulífsins hafa bent á fleiri en eina leið til að breyta kjarasamningunum og mæta þannig því áfalli, sem atvinnulífið hefur orðið fyrir með það að leiðarljósi að bjarga sem flestum fyrirtækjum og þar með störfum.  Ábyrg verkalýðshreyfing væri reiðubúin til að ræða leiðir til að ná slíkum markmiðum.  

Fyrir allan almenning, ekki sízt launamenn, er verulegt áhyggjuefni, að forystumenn í verkalýðshreyfingunni hér á landi kjósi þess í stað fleiri gjaldþrot og aukið atvinnuleysi."

Téðir forystumenn í verkalýðshreyfingunni hafa varpað ljósi á óhæfni sína við að greina hismið frá kjarnanum, við að veita umbjóðendum sínum raunverulega forystu á erfiðum tímum, og þeir (þau) hafa brugðizt því grundvallarhlutverki aðila vinnumarkaðarins að leggja lóð sitt á vogarskálar eins mikillar atvinnuþátttöku og kostur er hverju sinni.  Þeir hafa orðið leiksoppar múgsefjunar í eigin röðum, sem hefur boðið þeim það þægilega hlutskipti að stinga allir hausnum í sandinn í einu.  Þeir bregðast verkalýðshreyfingunni, eins og ráðlausir og dáðlausir herforingjar hafa brugðizt herjum sínum á ögurstundu.  Eftirmæli þeirra verða samkvæmt því. 

Enn hvassari gagnrýni á Alþýðusambandið birtist í forystugrein Harðar Ægissonar í Fréttablaðinu 25.09.2020 undir fyrirsögninni:

 "Á villigötum".

"Efnahagsstefna verkalýðshreyfingarinnar er á villigötum og grundvallast á rangri greiningu á vandanum.  Við glímum ekki við hefðbundna eftirspurnarkreppu, heldur hefur orðið framboðsskellur vegna sóttvarnaaðgerðanna, og verðmætasköpun í hagkerfinu hefur af þeim sökum dregizt stórkostlega saman.  Með lækkun vaxta og auknum ríkisútgjöldum hefur höggið verið mildað með því að reyna að halda uppi eftirspurn og lækka fjármagnskostnað heimila og fyrirtækja, en stærsta áskorunin - ætli okkur að takast að búa til störf og minnka atvinnuleysi - er að draga úr óvissu og fá atvinnulífið til að fjárfesta á ný.  Það mun ekki gerast með því að knýja fram launahækkanir með fjármunum, sem fyrirtækin eiga ekki til, með þeim afleiðingum, að atvinnuleysi mun aukast enn og verðbólgan hækka.  Þeim efnahagslögmálum hefur ekki verið kippt úr sambandi.  

Skilningsleysi verkalýðshreyfingarinnar á stöðunni er átakanlegt.  Hún hefur verið yfirtekin af fólki, sem er heltekið af úreltri og hættulegri hugmyndafræði um viðvarandi stéttaátök.  Sé það gagnrýnt, hefur það fátt annað fram að færa en skítkast og gífuryrði í garð fólks, sem er því ósammála um, hvaða leiðir sé skynsamlegt að fara til að bæta lífskjör í landinu.  

Seðlabankastjóri, sem hefur staðið sig vel á erfiðum tímum, er þannig uppnefndur "einn af hrun-prinsunum" fyrir það eitt að hafa starfað í greiningardeild í banka, og varaformanni stjórnar Lífeyrissjóðs verzlunarmanna, sem hefur stýrt fjölskyldufyrirtæki farsællega til margra ára og farið fyrir Samtökum iðnaðarins, er sagt að snúa sér að því, sem hún geri bezt, að framleiða ís - þegar hún leyfir sér að hafa skoðanir á hagsmunum sjóðfélaga.  Framganga þessara formanna stærstu stéttarfélaga landsins - VR og Eflingar - er þeim til skammar.  Þeim stendur hins vegar örugglega á sama." 

Undir þessa hörðu gagnrýni skal eindregið taka.  Þessir verkalýðsformenn haga sér eins og naut í flagi, kunna sig engan veginn, og þau eru ófær um að veita nokkra vitræna leiðsögn.  Upp úr þeim vellur vitleysan, og það er stórfurðulegt, að fólk svo lítilla sanda og lítilla sæva skuli hafa hlotið kosningu sem formenn fjölmennra verkalýðsfélaga.  Verkalýðshreyfingin er í tröllahöndum fyrir vikið, og hún mun leiða okkur til þess öngþveitis, sem er kjörlendi slíks fólks, ef hún verður látin komast upp með það.  

 

Tíðindi af Akureyri

Vinstra moðið í meirihluta bæjarstjórnar Akureyrar hefur lagt upp laupana og leitað á náðir minnihlutans, Sjálfstæðisflokksins, um að hjálpa til við að stjórna bæjarfélaginu fram að næstu sveitarstjórnarkosningum. Er það alkunna, að vinstri menn þrýtur iðulega örendið áður en í mark er komið.  Uppgefin ástæða í þetta sinnið er bágborinn fjárhagur þessa stórkostlega bæjarfélags, sem hefur verið skreyttur nafnbótinni "höfuðstaður Norðurlands".

Nú virðist ætlunin að snúa af braut skuldasöfnunar á Akureyri, draga úr rekstrarkostnaði og selja eignir.  Rekstur bæjarins er ósjálfbær við núverandi aðstæður, og Akureyringar verða þess vegna að endurskoða stefnu sína, ef þeir eiga ekki að festast í skuldafeni.  Hvers vegna ekki að reyna að auka við tekjurnar við þessar erfiðu aðstæður ?  Betra væri, að ríkisstjórnin sneri af braut glórulausrar skuldasöfnunar og draumóra um hagvöxt, sem leysi vandann.  Hann er fjarri því að vera í hendi á næsta ári, ef svo heldur fram sem horfir. 

Akureyri samþykkti fyrr á árinu furðutillögu um, að Eyjafjörður yrði friðaður fyrir sjókvíaeldi.  Engin haldbær rök voru færð fyrir þessari samþykkt, heldur aðeins tíndur til tilfinningavellingur um útlit og ágizkanir um, að lífríki fjarðarins stafi hætta af sjókvíaeldi, og flaggað með vitlausasta frasa nútímans um, að "náttúran verði að njóta vafans".  Ef honum er beitt við stefnumörkun án þess að veita skilmerkilegum rannsóknum kost á að eyða þessum vafa eða að draga úr honum niður í líkindi, sem skynsamlegt er að fella sig við m.v. hættuna, sem lífríki stafar af öðrum orsökum, þá verður fátt um framkvæmdir, sem ætlað er að skapa atvinnu og gjaldeyri, en mikil atvinnuþátttaka og gjaldeyrisöflun eru undirstaða velferðar fólksins í landinu, sem auðvitað er hluti af lífríki þess. 

Jón Örn Pálsson skrifaði stórgóða grein í Bændablaðið fimmtudaginn 2. júlí 2020, þar sem hann gagnrýndi hugmyndir um bann við sjókvíaeldi í Eyjafirði með föstum rökum.  Hann lýsti staðháttum í Eyjafirði.  Sú lýsing eru rök fyrir því að leyfa sjókvíaeldi í Eyjafirði, því að aðstæður eru hvergi betri hérlendis á þeim svæðum, þar sem slík starfsemi er leyfð núna:

"Eyjafjörður er með stærstu fjörðum landsins, og sumir segja stærsti eiginlegi fjörðurinn, ef frá er skilinn Breiðafjörður. (Djúp og Flóar eru jú ekki firðir !)  Eyjafjörðurinn er um 58 km langur og 15 km breiður í fjarðarminni.  Heildarflatarmálið er áætlað 422 km2 (sunnan 66°10 N).  Fjarðarminnið er opið móti úthafinu, þar sem mesta dýpi er 215 m.  Enginn dýpisþröskuldur er í minni fjarðarins, og eru sjóskipti því svo til óheft við úthafið.

Djúpáll gengur inn fjörðinn, og mesta dýpið er austan við Hrísey inn undir Grenivík, þar sem dýpið er enn þá um 100 m.  Áfram grynnkar rólega og þrengist, eftir því sem innar gengur.  Út af Arnarnesi, innan við Rauðuvík, þrengist djúpállinn mikið, og er mesta sjávardýpið 70 m.  Innan við hrygginn dýpkar fjörðurinn á ný og breikkar.  Innan við Hjalteyri er dýpið víða um 75-90 m fram undir Hörgárgrunn.  Mest er þó dýpið í djúpál vestan megin, 110 m.  Innan við Hörgárósa dregur rólega úr dýpinu, og er dýpið út af Skjaldarvík þó enn þá 65 m og við Krossanes 55 m, en úr því dregur hratt úr dýpinu.  Hafrannsóknarstofnun hefur metið heildar rúmmál Eyjafjarðar 29 km3 (sunnan 66°10 N)."

Mikið rúmtak og hröð sjóskipti mynda að öðru jöfnu kjöraðstæður fyrir sjókvíaeldi bæði m.t.t. laxalúsar og áhrifa á lífríkið, sem fyrir er.  Til samanburðar er rúmtak Arnarfjarðar á Vestfjörðum aðeins 66 % af rúmtaki Eyjafjarðar.  Hafrannsóknarstofnun hefur metið burðarþol Arnarfjarðar til fiskeldis 30 kt, og það er óheimilt í hluta fjarðarins.  Metið burðarþol Eyjafjarðar verður á að gizka a.m.k. 50 kt.  Sjávarútvegs- og landbúnaðarráðherra ætti að fela Hafrannsóknarstofnun tafarlaust að annast burðarþolsmat á Eyjafirði.  Það er fyrsta skrefið í átt að upplýstri ákvarðanatöku. 

Vegna ólíkra hagsmuna kemur fiskeldi ekki til greina alls staðar í firðinum.  Sveitarfélögin, sem að firðinum liggja, þurfa að ákveða, hvar þau vilja leyfa fiskeldi, og áhættugreina þarf hvert leyfissvæði.  Á þeim grundvelli geta fiskeldisfyrirtæki sótt um starfsleyfi til Umhverfisstofnunar og rekstrarleyfi til Matvælastofnunar. Ekki er að efa, að slíkt takmarkað fiskeldi getur orðið íbúum við Eyjafjörð góð búbót, og veitir ekki af í Kófskreppunni.

Í Morgunblaðinu 4. september 2020 fjallaði Helgi Bjarnason í baksviðsgrein um ágreininginn varðandi framvindu fiskeldis í Eyjafirði og dró fram það skrýtna atriði, að opinberar stofnanir virðast strangt tekið hafa gert sig vanhæfar til að leita raka með og á móti með því að taka afstöðu fyrirfram.  Það hlýtur að setja ráðherra í erfiðari stöðu í þessu máli, en hann verður að spila úr því, sem hann hefur á hendi, til að leiða fram staðreyndir, sem hægt sé að reisa vandaða ákvarðanatöku á.  Baksviðsfréttin bar eftirfarandi fyrirsögn, sem er fallin til að vekja furðu:

Stofnanir vilja banna laxeldi.

Fréttin hófst þannig:

"Hafrannsóknastofnun og Fiskistofa styðja hugmyndir um að friða Eyjafjörð fyrir sjókvíaeldi eða takmarka eldi þar.  Matvælastofnun tekur ekki afstöðu.  Nokkrar sveitarstjórnir styðja eindregið slíkt bann, en aðrar telja ekki tímabært að taka afstöðu vegna skorts á upplýsingum."

Fyrirsögnin er villandi.  Með takmörkuðu eldi í Eyjafirði hljóta stofnanirnar að eiga við, að áhættugreining muni leiða til ráðlegs hámarkseldis, sem sé minna en nemur burðarþoli fjarðarins.  Það kemur ekki á óvart og er eðlilegt vegna ólíkra hagsmuna í firðinum.  

"Matvælastofnun telur hverfandi líkur á dreifingu smitsjúkdóma úr eldisfiski í villtan fisk, og sömuleiðis séu áhrif af smiti með laxalús að öllu jöfnu ekki mikil.  Þótt mat Mast sé annað en Hafró og Fiskistofu, telur stofnunin ekki rétt, að hún taki beina afstöðu til þess, hvort rétt sé að takmarka eða banna fiskeldi eða ákveðnar eldisaðferðir í Eyjafirði, enda geti þar komið til önnur sjónarmið, sem ekki eru á verksviði stofnunarinnar."

Þetta er eðlileg afstaða Mast, enda eru ekki fyrir hendi rannsóknir til að rökstyðja takmarkanir á fiskeldi (laxeldi) í Eyjafirði.  Það, sem áhættugreining virðist aðallega þurfa að snúast um, er, hversu mikið laxeldi er ráðlegt að leyfa í opnum sjókvíum með mótvægisaðgerðum, til að hlutfall eldisfisks verði með 95 % öryggi ekki meira en 4 % af villta laxinum í hverri á. 

"Einna eindregnasta afstaðan gegn banni kemur fram í ítarlegri umsögn Fjallabyggðar.  Þar kemur fram sú afstaða, að ekki geti komið til álita að beita lokunarheimild ráðherra, nema sérstakar og vel unnar rannsóknir hafi farið fram, sem styðji við það, að vistfræðileg hætta sé til staðar, sem byggi undir bann eða takmörkun. 

"Ákvörðun ráðherra um lokun eða takmörkun á fiskeldi á tilteknum svæðum verður því ekki byggð á almennri pólitískri afstöðu ráðherrans.  Sú ákvörðun verður að styðjast við niðurstöður rannsókna, til þess að hún teljist lögmæt", segir í umsókninni.

Kallar Fjallabyggð eftir því, að gert verði burðarþolsmat og áhættumat áður en afstaða verði tekin til málsins.  Þau mál standa þannig, að Hafró hóf rannsóknir til að undirbúa mat á burðarþoli.  Í nýjum fiskeldislögum var hins vegar kveðið  á um, að ráðherra skuli kalla eftir slíku mati.  Það hefur hann ekki gert.  Hafró gerir síðan áhættumat vegna erfðablöndunar, eftir að burðarþol hefur verið metið. Þegar ferlið er komið þetta langt, geta fiskeldisfyrirtækin sótt um leyfi til sjókvíaeldis, og viðkomandi stofnanir verða væntanlega að veita þau.  Er því nokkuð ljóst, að ráðherrann mun ekki kalla eftir burðarþolsmati, á meðan hugmyndir eru uppi um að friða fjörðinn.  Þá vaknar spurningin, hvort hægt er að fara í aðrar rannsóknir til að undirbyggja ákvörðun ráðherrans."

 Þarna kemur fram órökrétt skoðun blaðamannsins, enda er hún andstæð ályktun Fjallabyggðar, sem er rökrétt nálgun á viðfangsefninu.  Eins og staðan er núna, er alls engin eining á meðal sveitarfélaga við Eyjafjörð um að friða hann fyrir fiskeldi.  Um svo afdrifaríka stefnumörkun er ekkert vit í að taka ákvörðun fyrr en ljóst er, hvaða verðmætum (verðmætasköpun, atvinnusköpun, gjaldeyrisöflun) er þar með verið að fórna.  Mun þá að líkindum koma í ljós, að á tilfinningaþrunginn hátt er verið að fórna miklu meiri hagsmunum fyrir mun minni hagsmuni með því að útiloka þar fiskeldi.  Kristján Þór Júlíusson, stýrimaður og ráðherra og hagvanur í Eyjafirði, á nú þann leik beztan í stöðunni að fela Hafrannsóknarstofnun þær rannsóknir, sem Fjallabyggð lagði til.  

   

 

 

Ríkisvaldið er fjötur um fót

Það virðast illa fara saman hljóð og mynd, þegar kemur að þætti ríkisvaldsins við að liðka fyrir um afgreiðslu ýmiss konar umsókna um leyfi til framkvæmda eða aukningar rekstrarumsvifa, svo að ekki sé nú minnzt á hugmyndir um endurskoðun raforkusamninga sem forsendu fyrir fjárfestingum. 

Baksviðsfrétt Helga Bjarnasonar í Morgunblaðinu 9. september 2020 fjallaði um tilraunir Jóns Gunnarssonar við að ýta við ráðherrunum, sem sumum hverjum virðist vera tamara að tala um það, sem þarf að gera til að skapa viðspyrnu til að komast út úr Kófskreppunni, en að láta hendur standa fram úr ermum.  Þetta er þýfgað hér, því að tíminn er dýrmætur:

"17 umsóknir frá árunum 2015-2018 til fiskeldis og fiskvinnslu voru óafgreiddar hjá Matvælastofnun, þegar sjávarútvegs- og landbúnaðarráðherra svaraði fyrirspurn Jóns Gunnarssonar, alþingismanns, um stöðu umsókna um starfsleyfi [á líklega að vera rekstrarleyfi, sem eru á könnu MAST-innsk. BJo]. Þá voru 23 umsóknir frá árinu 2019 óafgreiddar og 19 frá 2020.  Flestar umsóknirnar eru um rekstrarleyfi vegna fiskeldis. 

Í svari iðnaðarráðherra kom fram, að 21 umsókn um nýtingarleyfi og virkjanaleyfi er óafgreidd hjá Orkustofnun; þær elztu frá janúar 2019.

Umhverfisráðherra hefur ekki svarað fyrirspurn þingmannsins."   

Það er sleifarlag af hálfu umhverfis- og auðlindaráðherra að svara ekki fyrirspurn um málefni, sem miklu skiptir, að sé í lagi núna, þegar kreppa hefur lagzt yfir efnahagslífið og mest ríður á, að ríkisvaldið þvælist ekki fyrir fjárfestingum einkaframtaksins, sem hafa illu heilli dregizt mikið saman.  Á þeim tíma leggur þessi ráðherra meiri áherzlu á friðlýsingar og að koma fram opinberlega og tengja nafn sitt við það, sem hann telur til vinsælda fallið, enda maðurinn á leið í framboð til Alþingis.  

Þessi öfugsnúna forgangsröðun ráðherrans vitnar um ábyrgðarleysi og léttúð gagnvart atvinnu fólks og verðmætasköpun í landinu, sem hann margoft áður á ferli sínum hefur gerzt sekur um, t.d. sem framkvæmdastjóri Landverndar.  Þessu hampar Vinstri hreyfingin - grænt framboð. Verði henni að góðu. Stórtækar bremsur á framfarir í landinu undir hans ráðuneyti eru Skipulagsstofnun og Umhverfisstofnun.  Kannski þolir syndalistinn ekki dagsljósið.

Það er auðvitað gjörsamlega óviðunandi, að Matvælastofnun skuli hanga yfir starfsleyfisumsóknum í hálfan áratug.  Séu umsóknirnar formlega ófullnægjandi, ber að leiðbeina og hjálpa umsækjanda og koma honum á sporið. Ef það, sem sótt er um, uppfyllir ekki efnislegar kröfur laga, reglugerða eða aðrar viðmiðanir stofnunarinnar, á hún að hafna umsókninni með rökstuddum hætti.  Sú afgreiðsla er þá  kæranleg af hagsmunaaðilum.  

Athygli vekja margar óafgreiddar umsóknir um virkjana- og nýtingarleyfi auðlinda, þótt ekki séu þær ýkja gamlar. Nú verða þær væntanlega afgreiddar á grundvelli Þriðja orkupakka Evrópusambandsins af Landsreglaranum ("National Energy Regulator") og þess vegna allar samþykktar á endanum, ef þær uppfylla kröfur um vistvæna orkuvinnslu. Á þeim bænum hefur "græn" orkuöflun forgang fram yfir verndun óbreyttra árfarvega o.s.frv.

"Hann [Jón Gunnarsson] segist hafa kallað eftir því, að áætlun um það, hvað hægt sé að gera til að koma atvinnuverkefnum hraðar í gegnum frumskóg leyfisumsókna, án þess að slaka á kröfum, sem til þeirra eru gerðar."  

Það ætti að vera höfuðviðfangsefni stjórnsýslunnar núna að vinda bráðan bug að afgreiðslu leyfisumsókna, sérstaklega í þeim tilvikum, þar sem "strax" er hægt að fara í framkvæmdir, þ.e. fjármagn til fjárfestinga er til reiðu.  Ekki er átt við að stimpla eigi slíkar umsóknir rýnilaust, heldur að leiða þær til lykta, fá nauðsynlegar viðbótar upplýsingar strax og samþykkja eða hafna umsókn eftir atvikum.

"Sjávarútvegs- og landbúnaðarráðherra segir í svari sínu, að Matvælastofnun hafi ekki getað afgreitt hluta af þeim rekstrarleyfum fyrir fiskeldi, sem sótt hafi verið um, vegna þess að umsækjandi hafi ekki skilað fullnægjandi gögnum. 

Ráðherra lætur þess einnig getið, að [á] meðal aðgerða ráðuneytisins til að bregðast við áhrifum kórónuveirufaraldursins hafi verið að flýta afgreiðslu rekstrarleyfa í fiskeldi, og sé sú vinna í gangi hjá Matvælastofnun."

Frumkvæði ráðuneytisins til að laga það, sem hallast hefur á merinni, er lofsvert, en afsökun Matvælastofnunar er dæmigerð fyrir búrókrata.  Ef gögn eru ófullnægjandi að mati búrókratans, þá leggur hann umsóknina á ís.  Það er ekki nóg að vanda um við hina búrókratísku stofnun; það verður að leggja henni lífsreglurnar, þegar kemur að verklagi, og ráðuneytið þarf að fylgjast með málahala þessarar stofnunar, því að tafir hennar eru kostnaðarsamar og jafngilda í mörgum tilvikum töpuðu fé.  Kannski Matvælastofnun þurfi hvatakerfi frá ráðuneytinu ?  Þetta snýst þó aðeins um, að allir starfsmenn vinni vinnuna sína af kostgæfni. 

Jón Gunnarsson nefndi þrautagöngu Kalkþörungafélagsins og sagði síðan:

""Ég á líka við laxeldið.  Þar eru gríðarleg tækifæri fyrir íslenzkt samfélag til sköpunar verðmæta og atvinnu og einnig í byggðaþróun.  Ég tel, að við þurfum að finna leiðir til að greiða verkefnum leið. Það er okkar svar við þeim erfiðu aðstæðum, sem við erum í, og hvernig við eigum að vinna okkur út úr þeim", segir Jón og bætir því við, að hann hafi fulla trú á því, að ferðaþjónustan komi sterk inn aftur, þegar löndin opnast."

Varðandi hið síðast nefnda er rétt að benda á þá staðreynd, sem ekki hefur sézt í umræðunni, að senn verða 30 milljón manns í heiminum, sem engin smithætta stafar af, hafa bólusett sig sjálfir gegn COVID-19 með því að vinna bug á veirunni.  Þeir hafa myndað mótefni sjálfir gegn SARS-CoV-2-veirunni og geta fengið skírteini um það.  Íslenzk yfirvöld viðurkenna engin slík skírteini enn þá, en þau gætu samt boðið þetta fólk velkomið til Íslands í lögmætum erindum með skírteinið sitt gegn blóðprufu á landamærunum og að hámarki eins dags sóttkví, þar til óyggjandi niðurstaða fæst, sem staðfestir skírteinið. 

Nú fer því fólki ört fjölgandi í heiminum, sem náð hefur bata eftir COVID-19.  Það verður varla öðru trúað en Schengen-stjórnin (framkvæmdastjórn ESB o.fl) veiti þessu fólki fararleyfi inn fyrir Schengen-landamærin gegn framvísun viðurkennds skírteinis og e.t.v. gegn viðbótarskilyrðum, sem hvert land ákveður.  Staða ferðaþjónustunnar hérlendis er skelfileg, og allt er hey í harðindum.