Spámaðurinn

Þegar höfundur þessa pistils heyrði af mergjuðum spádómi, er hrotið hafði af vörum forstjóra Landsvirkjunar á Ársfundi hennar 20. maí 2014, flaug honum í hug annar spádómur, og var sá frá 1973.  Segja má, að rætist fyrri spádómurinn, hafi hinn síðari einhvern tæknilegan möguleika til að rætast, en er ella algerlega eins og út úr kú. 

Þannig var mál með vexti, að síðsumars árið 1973 hélt höfundur þessa pistils ásamt samstúdentum sínum í sama árgangi í rafmagnsverkfræði við Tækniháskóla Noregs (NTH-nú NTNU) í Þrándheimi utan í kynnisferð (n. ekskursjon) til Danmerkur og Svíþjóðar að skoða virkjanir, þ.á.m. kjarnorkuverið í Oskarshamn, og til stórra framleiðslufyrirtækja rafbúnaðar.

Á meðal hinna síðar nefndu var ASEA í Vesterås vestan Stokkhólms, en sænski risinn ASEA og svissneski risinn BBC sameinuðust síðar í alþjóðlegu samsteypunni ABB.  Þarna var okkur tekið með kostum og kynjum og mótttakan vel undirbúin og kostað nokkru til, enda ASEA á höttunum eftir góðum mönnum, og þarna kjörið tækifæri til að leggja netin fyrir efnilega verkfræðinema.   

Eitt af því, sem þau kynntu stolt fyrir okkur í Vesterås, voru rannsóknir þeirra á ofurleiðurum, en ofurleiðari veitir rafstraumi nánast ekkert viðnám, og eru þar af leiðandi nánast engin ohmsk töp eða raunaflstöp í ofurleiðara.  Gefur auga leið, að þróun ofurleiðara gæti haft byltingarkennd áhrif á hönnun og rekstrarkostnað rafbúnaðar, svo að ekki sé nú minnzt á flutning mikils rafafls stuttar og langar leiðir, t.d. frá rafölum og út á stofnkerfisspenna eða aflflutning á milli landshluta.  Sennilega hefur höfundur þessa pistils ekki hrifizt mjög af þessum draumórum, því að eitt verkefnanna, sem hann rannsakaði á NTH þá um haustið var kæling hefðbundinna rafstrengja með vatni um rör  í strengstæðinu sjálfu til að auka flutningsgetu með hefðbundnum rafstrengjum, og var það hagkvæm aðferð. 

Ofurleiðara töldu ASEA-menn þá geta orðið markaðsvöru innan 5 ára, en nú, rúmlega 40 árum síðar, bólar ekkert á ofurleiðurum á markaðinum.  Sú tækni, sem nú er þekkt í þessum efnum, er enn ekki samkeppnihæf.

Orð téðs spámanns á Ársfundi Landsvirkjunar voru hins vegar eitthvað á þá leið, að það muni koma sá tími, að sæstrengur verði lagður á milli Íslands og annars Evrópulands en Færeyja og á milli Evrópu og Bandaríkja Norður Ameríku (BNA).  Véfréttin í Delfí rökstuddi yfirleitt ekki spádóma sína, og það gerði téður spámaður ekki heldur.  Hann mun þó aldrei verða jafneftirsóttur, né hróður hans berast jafnvíða, og véfréttin í Delfí, enda ólíkum aðstæðum saman að jafna.

Það er mjög þröngsýnt og yfirborðslegt hugarfar á bak við spádóm af þessu tagi, hugarfar, sem sleppir mikilvægum breytum úr jöfnunni, þannig að dæmið getur ekki gengið upp.  Hugum um stund að þeim kröftum, sem hér mundu ráða för:

Til þess að fjárfest verði í sæstreng á milli Íslands og einhvers Evrópulands þurfa fjárfestar að treysta því, að varanlegur verðmunur á raforku á Íslandi og á téðum evrópska markaði verði meiri en 140 USD/MWh, en það er að lágmarki kostnaðurinn við að senda orku um 800 MW sæstreng á milli Íslands og Skotlands, m.v. núverandi kostnaðarstig afriðils- og áriðilsvirkja við báða enda sæstrengsins og ætlaðan kostnað sæstrengs, sem hvorki hefur verið hannaður né prófaður og ekki er af gerð ofurleiðara. 

Þessi mismunur er ekki fyrir hendi nú, nema á s.k. "grænni raforku" í Evrópu (sú íslenzka telst vera græn, en er hún það ?), en viðskipti með hana eru enn um stundir háð miklum niðurgreiðslum úr opinberum sjóðum, t.d. brezka ríkissjóðinum.  Verðlag þessarar grænu orku fer þó lækkandi, og hefur t.d. vinnslukostnaður sólarorku helmingazt á 5-10 árum.  Innan 10 ára gæti þess vegna s.k. græn orka í Evrópu orðið vel samkeppnihæf við orku frá Íslandi um sæstreng.  Þá sætu eigendur téðs sæstrengs, virkjana og flutningslína á Íslandi fyrir útflutning um sæstreng, uppi með "skeggið í póstkassanum", eins og Norðmenn nefna afglöp með vísun í Reodor Felgan, þjóðsagnapersónu sinnar.  Það er sem sagt alls ekki traustur viðskiptagrundvöllur undir ævintýrinu. 

Það er hins vegar annað, sem er miklu afdrifaríkara og sem spámaðurinn gleymir alltaf, þegar hann messar, en það er, að markaðskraftarnir munu taka í taumana, þegar orkuverðið tekur að nálgast óbærileikann, sem er 140 USD/MWh + 43 USD/MWh = 183 USD/MWh, en 43 USD/MWh er, sem kunnugt er, listaverð Landsvirkjunar til nýrrar stóriðju (og er auðvitað ósamkeppnihæft núna).  Einmitt þessir markaðskraftar létu til sín taka í Norður-Ameríku fyrir nokkrum árum, er Bandaríkjamenn og Kanadamenn tóku að vinna eldsneytisgas úr jörðu með s.k. "sundrunaraðferð", e. "fracking", og olíu úr bikjarðlögum eða tjörusandi.  Við þetta hrundi gasverðið niður um 2/3 og rafmagnsverð almennt í Bandaríkjunum (BNA) um 1/3. 

Auðvitað mun svipað gerast í Evrópu, því að samkeppnihæfni Evrópu þolir engan veginn til lengdar orkuverð, sem er e.t.v. þrefalt hærra en í BNA. Markaðskraftarnir eru þegar teknir að grípa í taumana til að lækka orkuverðið í Evrópu, sem er ósjálfbært. 

 Deila Vesturlanda við rússneska björninn, sem vakið hefur hugmyndafræði þýzka arnarins með hakakrossinn í klónum upp af dvala um sameiningu þjóða Evrópu eftir þjóðerni, áður þýzkumælandi, nú rússneskumælandi, undir einn hatt í einu ríki, sbr "ein Volk, ein Reich, ein Führer", mun flýta fyrir þessari þróun, því að það er loksins núna að renna upp fyrir ríkjum Vestur-Evrópu, að þau verða að losna undan hrammi bjarnarins í orkumálum, en hann getur núna bókstaflega fryst þær og lamað hagkerfi þeirra með því að takmarka til þeirra flæði eldsneytisgass. 

Þar sem Gazprom hefur haldið áfram að okra á Evrópu með gasverði, sem er u.þ.b. þrefalt hærra en í BNA, þrátt fyrir náið vinfengi Gerhards Schröders, jafnaðarmannakanzlarans, fyrrverandi, og Vladimirs Putins, forseta Rússlands (aftur), eru yfirgnæfandi líkur á, að gasverð, og þar með raforkuverð, muni hríðfalla í Evrópu innan 5 ára, eins og það hefur gert í BNA.  

Fjárfestum með viti er kunnugt um þessa sviðsmynd, þó að hún hafi enn ekki borizt spámanninum í Háaleiti.  Vegna skorts á viðskiptalegum hvötum, þ.e. nægilega miklum raforkuverðsmuni á Íslandi og í Evrópu, mun aldrei verða fjárfest í stórum sæstreng til Stóra-Bretlands eða meginlands Evrópu. 

Af sömu markaðslegu ástæðum, þ.e. útjöfnun orkuverðs í hinum vestræna heimi til að jafna samkeppnihæfni, mun aldrei verða lagður stór sæstrengur þvert yfir Atlantshafið.  Tal um slíkt vitnar um einhvers konar þráhyggju, vanþekkingu á eðli orkumarkaða, og skortir alla snertingu við heilbrigða skynsemi. 

Það er óþægilegt til þess að vita, að téður spámaður skuli með vissum hætti stunda spádóma sína og þvergirðingslegt túður þeim tengt um raforkuútrás og spákaupmennsku með raforkuna út um borg og bý í skjóli Sjálfstæðisflokksins nú um stundir. 

Fjármála- og efnahagsráðherra hefur kynnt þá skoðun sína, að hann telji koma til greina, að uppfylltum ákveðum skilyrðum, að selja íslenzku lífeyrissjóðunum allt að 20 % hlut í Landsvirkjun.  Jafnframt yrði ríkisábyrgð á nýjum lánum Landsvirkjunar afnumin, sem er eðlilegt m.v. núverandi stöðu ríkissjóðs og Landsvirkjunar.  Við núverandi efnahagsaðstæður er vel hægt að styðja þessa stefnu formanns Sjálfstæðisflokksins, ef ríkið öðlast forkaupsrétt á hlutabréfum, sem Lífeyrissjóðirnir síðar meir kunna að vilja losa sig við.

Það verður hins vegar innan Sjálfstæðisflokksins og utan að berjast gegn spákaupmennsku með orkuauðlindir landsins í þá veru, sem spámaðurinn hefur boðað.  Það er ágreiningur í landinu um flestar framkvæmdir raforkufyrirtækjanna og Landsnets, og helztu rökin fyrir þeim hafa hingað til verið atvinnusköpun í landinu, bætt tækniþekking og traust gjaldeyrissköpun.  Ef á að fara að stunda hér "hráan orkuútflutning" án innlendrar verðmætasköpunar en með snyk af spákaupmennsku, mun andstaðan ná slíku stigi, að stjórnmálaleg ófæra blasir við.

 Iðnaðarráðherra, sem jafnframt fer með orkumálin, virðist ekki vera hrifin af spákaupmennsku af þessu tagi og er það vel.  Það þarf að taka af skarið um, að ekki komi til greina að leggja í meiri kostnað að hálfu hins opinbera í þessar farsakenndu sæstrengshugmyndir.  Það kemur ekki til mála að virkja eitt einasta kW eða leggja einn einasta km af flutningslínu fyrir sæstreng, nema til Færeyja, sem er allt annað stjórnmálalegt, tæknilegt og fjárhagslegt viðfangsefni.  Það er reyndar ekki víst, að Færeyingar séu fúsir til að gera 25 ára orkusamning á verði, sem dugar til að greiða mannvirkin upp á þeim tíma. 

Sæstrengsumræðan er farsi, en enginn guðdómlegur gleðileikur.  Ein af ástæðum þess, að farsinn er enn á fjölunum, kann að vera sú, að spámaðurinn telji sig öðlast sterkari samningsstöðu gagnvart kaupendum raforku innanlands, að geta vísað til framtíðar tengingar við raforkukerfi Evrópu.  Slíkur málflutningur er þó bjúgverpill, sem skaðar hag landsins, því að hann gerir ekkert annað en fæla hugsanlega kaupendur frá, því að þeir hafa fyrir sér dæmin um hækkunaráhrif slíks á raforkuverðið, t.d. í Noregi, og auðvitað fyrir vikið minna framboð á hagkvæmri orku fyrir innlendan markað en ella. 

Nú er t.d. farið að veifa einhverjum fjárfesti, brezkum, sem sé farinn að safna fé fyrir sæstreng.  Þetta er grátbroslegt, því að viðfangsefnið er algerlega vonlaust.  Það er til skammar, að ríkisfyrirtæki á borð við Landsvirkjun skuli halda þessum skrípaleik áfram, þó að búið sé að taka málið úr höndum hennar og færa til Iðnaðarráðuneytisins.  Það verður að binda hið fyrsta enda á þessa skammarlegu vitleysu, og um það skal gera kröfu til mannsins, sem heldur á eina hlutabréfinu í fyrirtækinu.       

 

    

         

 

Athugasemdir

[Þorbergur Steinn Leifsson, 28.5.2014 kl. 22:54]

Sæll

Hvernig færðu út 140 USD/MWh sem kostnað við flutning.

Þær tölur sem hafa verið áætlaðar í kosnað eru 350 miljarðar ISKR sem gerir =350 000 000 000/(800*6000)/10/112=65 USD/MWh miðað við 800 MW streng, 6000 h nýtingu og 10 ára endurgreiðslutíma.

[Gunnar Heiðarsson, 29.5.2014 kl. 09:46]

Þakka góða grein Bjarni. 

Mig mynnir fram í þeirri skýrslu sem Landsvirkjun lét gera fyrir sig um þetta efni, að kostnaðurinn liggi á bilinu 250 og 500 milljarða króna, í það minnsta var hægt að leggja tvo strengi fyrir hærri upphæðina ef sú lægri væri raunin. Þetta segir að hugmyndir um kostnað eru kannski meira í ætt við spámennsku en staðreyndir. Það er enda erfitt að finna staðreyndir þegar forendur eru ekki til staðar, þar sem tæknin liggur ekki fyrir.

Hvort kostnaður við reksturinn verður $65 eða $140 á MWh veit í rauninni enginn, Þorbergur. Hann gæti allt eins orðið mun hærri en $140/MWh, þó nokkuð víst sé að hann verði ekki lægri en $65/MWh. Hitt liggur fyrir að Bretar eru þegar farnir að undirbúa vinnslu á gasi með fracking aðferðinni og andstaðan við slíka vinnslu fer minnkandi innan annara ríkja Evrópu. Það má gera ráð fyrir að slík vinnsla muni lækka orkuverð þar ytra, eins og gerst hefur í USA. Þá er ljóst að strengur frá Noregi til Bretlands er þegar kominn á teikniborðið, en lengd hans er innanvið helmingur þess strengs sem þyrfti frá Íslandi og hafdýpið þar á milli mun minna en milli Íslands og Bretlands. Það er vandséð hvernig við getum keppt við slíkann keppinaut.

[Bjarni Jónsson, 29.5.2014 kl. 13:49]

Þakka þér fyrir spurningu þína, Þorbergur Steinn.  Mér er ljúft og skylt að svara með eftirfarandi hætti:

1. Stofnkostnað 700 MW strengs, endabúnaðar og línu við báða enda, ásamt fjármagnskostnaði á framkvæmdatíma áætla ég USD 4,0 milljarða
2. Ég áætla, að árlegur orkuflutningur um strenginn nemi 4200 GWh/a
3. Árlegan rekstrarkostnað mannvirkjanna áætla ég 3 % af stofnkostnaði
4. Orkutöp í öllum ofangreindum mannvirkjum (línur, spennar, afriðlar, áriðlar, sæstrengur) áætla ég 10 % af orku inn í kerfið og árlegan tapskostnað MUSD 42  
5. Ávöxtunarkröfu fjárfestanna til þessarar fjárfestingar met ég 10 %
6. Með annúítetsaðferðinni reikna ég árlegan kostnað á grundvelli ofangreinds MUSD 600
7. Þannig fæst árlegur kostnaður við þessa orkuflutninga 143 USD/MWh

Þú sleppir veigamiklum þáttum úr þínum útreikningum og færð þar af leiðandi allt of lágan flutningskostnað út.  Engin lánastofnun tæki mark á þeim útreikningum, sem þú leggur fram hér að ofan, og þó að þér tækist að fjármagna sæstrenginn þinn, þá færir þú mjög fljótlega á hausinn, þegar kemur að skuldadögum, því að þú sleppir algerlega fjármagnskostnaðinum.  Tekjur eftir 10 ár hafa eru minna virði núna en tekjur sömu upphæðar núna.

Með kveðju /

[Bjarni Jónsson, 29.5.2014 kl. 14:07]

Sæll, Gunnar;

Það er, að mínu mati, allt efnislega satt og rétt, sem þú skrifar hér að ofan.  Þegar ég gerði ofangreinda hagkvæmniútreikninga 29. júní 2013, þá notaði ég töluna 500 milljarða kr í stofnkostnað, því að ég taldi það raunhæfustu töluna m.v. þekktan kostnað á sæstrengjum, endabúnaði og línum.  Þetta tel ég nú vera lágmarkskostnað, sem hlytist af strengnum og tengdum mannvirkjum, því að ljóst er, að veigamiklar mótvægisaðgerðir þarf að ráðast í hérlendis til að koma í veg fyrir skaðvænlegar rafmagnstruflanir á Íslandi, þegar 700 MW álag eða meira fellur út af kerfinu við rof á strengnum undir fullu álagi.  Að öðrum kosti getur slíkur atburður hreinlega myrkvað landið um tíma, sem hefur í för með sér gríðarlega hættu og stórtjón.  Þetta hefur held ég aldrei flotið inn í umræðuna, af því að hún er svo yfirborðsleg að hálfu Landsvirkjunar, ráðgjafa hennar og fylgifiska. 

Allt, sem þú nefnir um framtíðina, mælir gegn fjárfestingu af þessu tagi, af því að óvissan um hagkvæmnina mun einvörðungu aukast, eins og ég líka bendi á í pistli mínum.

Með góðri kveðju /