Firring forsætis

Sóttvarnayfirvöld hafa tvisvar flaskað á s.k. öruggum svæðum í sambandi við hina bráðsmitandi, en yfirleitt fremur skaðlitlu veiru, SARS-CoV-2, sem veldur sjúkdóminum COVID-19.  Þetta er öndunarfærasjúkdómur í ætt við lungnabólgu, sem er reyndar aldrei hættulaus, en meirihluti sýktra af þessari veiru verður fyrir vægum eða engum einkennum.  Sjúkdómurinn getur hins vegar lagzt þungt á fólk, ef ónæmiskerfið er veikt fyrir, og veiran getur valdið tjóni á flestum líffærum líkamans, ef marka má upplýsingar lækna á Langbarðalandi, sem einna lengst hafa barizt við ólíkindatólið, sem veira þessi er. Veira þessi er þannig gerð, að engin furða er, að fjöllunum hærra fljúgi, að hún eigi upphaf sitt á rannsóknarstofu.  Því heldur m.a. fram Nóbelsverðlaunahafi sá, sem fyrstur skilgreindi HIV-veiruna. 

 

Í hið fyrra skiptið héldu hérlend sóttvarnayfirvöld því fram í vetur, að viss skíðasvæði í Ölpunum væru ekki sýkt, þegar hið sanna var, að allir Alparnir voru þá undirlagðir af téðri kórónaveiru.  Fólki frá þessum "öruggu" svæðum var hleypt óhindrað inn í landið, og þess vegna gaus hér upp megn faraldur í marz 2020 með meiri fjölda sýktra sem hlutfall af íbúafjölda en annars staðar þekktist þá.  Með hörðum og viðeigandi sóttvarnaaðgerðum tókst að hemja faraldurinn fyrr en sóttvarnayfirvöld reiknuðu með og má segja, að tilslakanir hafi verið anzi hægar. 

Í hið síðara skiptið voru Norðurlöndin, utan Svíþjóðar, og Þýzkaland skilgreind sem "örugg" svæði, og sluppu þá farþegar frá þessum ríkjum við skimun.  Líklegt er, að með þessum óskimuðu farþegum, hérlendum íbúum og öðrum, hafi smit dreifzt um samfélagið, og það er reyndar vitað í tilviki Rúmena, sem hingað komu frá Þýzkalandi og þóttust hafa dvalið þar í tvær vikur eða svo. 

Það gerist svo í óttablöndnu andrúmslofti s.k. Bylgju 2 af COVID-19 í Evrópu og víðast hvar annars staðar, að ríkisstjórn Íslands tilkynnti 14. ágúst 2020, að hún myndi grípa í neyðarhemilinn þann 19. ágúst 2020 með því að setja alla komufarþega í tvöfalda skimun og 5 daga sóttkví á milli.  Það var fyrirsjáanlegt og við því var varað, að þessi "sóttvarnaraðgerð" yrði hrikalega dýrkeypt og væri óþörf og óviðeigandi við aðstæðurnar, sem þá ríktu.  2/3 farþega afbókuðu ferðir sínar hingað 19. ágúst og dagana í kjölfarið, og sá viðsnúningur, sem var að verða innan ferðaþjónustunnar, gufaði upp í einni svipan, og nú blasa við lokanir og uppsagnir starfsfólks í stórum stíl. 

Hver var staða faraldursins 14. ágúst 2020 ? 

Nýgengið (NG) innanlands var 21,0 og á landamærunum 5,5 eða 26,5 alls, og var þá lægra en dagana 6 á undan.  Smitin sólarhringinn á undan voru 5 og alls engin þróun upp á við sjáanleg.  Sjúklingafjöldinn var 112, þar af 1 á sjúkrahúsi og enginn í gjörgæzlu.  Fjarri fór, að heilbrigðiskerfið væri að oflestast.  Sóttvarnaraðgerðir eru rándýrar, því meiri, þeim mun dýrari, og það er stórlega gagnrýnivert, að stjórnvöld skyldu fáta í neyðarhemlinum án þess að hafa til þess sýnilega ástæðu.  Afleiðingarnar eru, að stöðugleika hagkerfisins er ógnað, erlendum eigendum ríkisskuldabréfa lízt ekki á blikuna, heldur selja eignir sínar, svo að Seðlabankinn verður að verja ISK með því að selja 1 % gjaldeyrisvarasjóðsins og sígur ISK þó. 

Forsætisráðherra, Katrín Jakobsdóttir, reyndi að bera í bætifláka fyrir gjörðir sínar með því að bregða upp villuljósum í Morgunblaðsgrein þann 24. ágúst 2020, sem hún nefndi:

"Skýr leiðarljós fyrir almannahag".

Verður nú gripið niður í þessa grein forsætisráðherra:

"Frá upphafi hefur leiðarljós stjórnvalda verið að forgangsraða heilbrigði þjóðarinnar, og því hefur verið gripið til töluverðra sóttvarnaráðstafana til að hefta útbreiðslu faraldursins.  

Annað leiðarljós hefur verið að lágmarka samfélagsleg og efnahagsleg áhrif faraldursins bæði til skemmri og lengri tíma, þannig að þau hafi sem minnst áhrif [á] lífsgæði almennings." 

Hér bregður Katrín upp villuljósum, sem leiða til rangra ákvarðana ríkisstjórnarinnar um sóttvarnir vegna ferðalanga til landsins.  Sóttvarnir skerða frelsi fólks og eru dýrkeyptar.  Því meiri sóttvarnir, þeim mun meiri kostnaður eða tekjutap.  Hvers vegna nú að setja "heilbrigði þjóðarinnar" í forgang einvörðungu m.t.t. til veirunnar SARS-CoV-2 ?  Flest slys og líkamstjón verða við einhvers konar íþróttaiðkun.  Á þá að banna íþróttir til að draga úr álagi á heilbrigðisgeirann ?  Sælgæti er viðbjóðslegur óþverri fyrir heilsuna.  Er þá ekki sjálfsögð lýðheilsuaðgerð að banna sælgæti ?  Það stafar engin sú ógn af téðri kórónaveiru fyrir lýðheilsuna eða heilbrigðiskerfið, eins og varpað er ljósi á með tölum úr Kófinu hér að ofan, að réttlætanlegt sé að svæfa áður lamaða ferðaþjónustu um allt land með einstæðum aðgerðum á landamærum, sem talið er, að svipta muni um 5000 manns starfi sínu og lífsbjörg, draga enn meir úr gjaldeyrisöflun með slæmum áhrifum á gengi ISK og auka enn skuldasöfnun ríkissjóðs og samdrátt þjóðarframleiðslu. 

Katrín gumar af öðru "leiðarljósi" sínu, sem sé að lágmarka samfélagsleg og efnahagsleg áhrif faraldursins bæði til skemmri og lengri tíma.  Þessa hagsmuni hefur hún vegið og léttvæga fundið.  Hún hefur nákvæmlega ekkert tillit tekið til þeirra.  Allir almennilegir stjórnendur vega saman kosti og galla aðgerða og búa til lausn, sem lágmarkar tjónið eða hámarkar heildarávinninginn, eftir því hvort við á.  Ef Katrín hefði gert það, hefði hún sagt sem svo: við getum ekki litið á neinn farþega sem örugglega ósmitaðan.  Þess vegna skimum við alla fyrir kórónuveirunni, sem hingað til lands leggja leið sína. Það eru um 20 % líkur á, að sýktur greinist ekki við eina skimun og 0,05 % líkur á, að sýktur sé á meðal farþega.  Þetta þýðir, að 0,01 % af farþegum eða 1 af hverjum 10.000 farþegum sleppa sýktir inn í landið.  Dánarlíkur af völdum kórónaveirunnar á Íslandi eru innan við 0,5 %.  Þetta þýðir, að minna en 1 af hverjum 2 milljón farþegum munu valda hér dauðsföllum.  Þetta er mun minni áhætta en þjóðfélagsþegnarnir hafa sætt sig við á öðrum sviðum samfélagsins, t.d. í umferðinni á vegunum.  Þess vegna eigum við að skima alla farþega einu sinni, og þeir gæti að sóttvörnum sem sýktir væru, þar til niðurstaða skimunar berst.  Jafnframt er ljóst, að engin sóttvarnarrök eru fyrir því að takmarka fjölda brottfararlanda til Íslands með þeim þrönga hætti, sem nú er gert.  Annaðhvort mætti miða við ákveðið nýgengi í brottfararlandi og einfalda skimun, t.d. NG=100, eða heimila einnig þjóðernum með hátt nýgengi, t.d. NG>100, komuna hingað gegn tvöfaldri skimun og sóttkví á milli.  Varla geta yfirvöld hinna Schengen-landanna haft nokkuð á móti þessu ?

"Faraldurinn hefur verið í vexti í heiminum undanfarnar vikur.  Smitum á landamærum hefur fjölgað í réttu hlutfalli við það. [Er það rétt ?-innsk. BJo.] Allt bendir til, að önnur bylgja faraldursins hér á landi tengist smitum, sem hafa flotið yfir landamærin þrátt fyrir varúðarráðstafanir.  Við blasti, að það þurfti að vega og meta, hvernig ætti að heyja næstu orrustu í því stríði, sem staðið hefur yfir á Íslandi frá lokum febrúar. 

Niðurstaða ríkisstjórnarinnar, að fengnum tillögum okkar færustu vísindamanna, var að herða þyrfti aðgerðir á  landamærum með því að taka þar upp tvöfalda skimun með 4-5 daga sóttkví á milli sem valkost við 14 daga sóttkví.  Þar var byggt á reynslunni af aðgerðunum frá 13. júlí, þær útvíkkaðar og hertar.  Ákvörðunin byggist á þróun faraldursins hér heima og erlendis, en líka á þeim leiðarljósum, sem sett voru í upphafi að verja líf og heilsu fólks og tryggja, að samfélagið geti gengið áfram með sem eðlilegustum hætti."

Hugarheimur Katrínar er furðulegur.  Hún upplifir sig vera í stríði og slátrar ferðaþjónustunni með köldu blóði.  Hún sendir líklega 5000 fjölskyldur á vönarvöl með framferði sínu, en bjargar engum frá alvarlegum sjúkdómi, hvað þá dauða.  Hún getur ekki skýlt sér á bak við Sóttvarnalækni, því að hann gerði í þetta sinn enga tillögu til heilbrigðisráðherra, heldur lagði hann fram 9 valkosti.  Ríkisstjórnin valdi þann kost, sem Sóttvarnalæknir taldi beztan út frá sóttvarnasjónarmiðum, en gallinn á gjöf Njarðar er einfaldlega sá, að sá kostur er gjörsamlega óviðeigandi við núverandi aðstæður.  Hann er neyðarhemill, sem ríkisstjórnin misnotaði.  Meðalhófsregla Stjórnsýslulaga er virt að vettugi, því að vægari úrræðum var sjálfsagt að beita með broti af tilkostnaði neyðarhemilsins og með alveg viðunandi árangri. 

"Í aðdraganda þess, að farið var að skima á landamærum og þannig greitt fyrir umferð, lét ríkisstjórnin vinna hagræna greiningu á þeirri stöðu.  Hún hefur nú verið uppfærð m.t.t. reynslunnar.  Margt áhugavert kemur þar fram, m.a. að hagræn rök hnígi að því að herða beri aðgerðir á landamærum til þess að tryggja, að innanlandshagkerfið verði ekki fyrir of miklu raski af hörðum sóttvarnarráðstöfunum.  Þar er enn fremur bent á, að ferðatakmarkanir, sem ákveðnar eru hér á landi, eru ekki það eina, sem ræður fjölda ferðamanna; þar skipta ferðatakmarkanir annarra ríkja líka máli, en einnig almennur ferðavilji, sem gera má ráð fyrir, að minnki, þegar faraldurinn er í miklum vexti.  Stjórnvöld munu áfram vinna að því að meta áhrif faraldursins og sóttvarnaráðstafana á efnahagslífið."

Það er áhyggjuefni, að forsætisráðherra skuli láta frá sér fara svo einfeldningslegan texta.  Hún er ekki að verja "innanlandshagkerfið" með því að herða aðgerðir á landamærunum.  Hún kæfir með því ferðaþjónustuna og veldur þar með stórtjóni á "innanlandshagkerfinu".  Síðan koma "selvfölgeligheder", sem hún ber á borð sem merkilegar niðurstöður "sérfræðinga".  Þeir eru nú ærið mistækir, margir hverjir, og vandasamt að nota þá rétt, eins og alþjóð veit. 

Síðan þylur hún upp efnahagssamdrátt nokkurra ríkja og reynir að tengja hann við sóttvarnaraðgerðir þeirra. Það er mjög óvarlegt að gera, enda fellur hún í þá gryfju að draga af þeim kolranga ályktun: 

"Þarna spilar margt inn í, en segir okkur samt, að ekki er hægt að draga þá einföldu ályktun, að harðar sóttvarnarráðstafanir skili sjálfkrafa meiri samdrætti."

Það er einmitt þannig, að sóttvarnarráðstafanir á borð við ferðatakmarkanir og samkomutakmarkanir eru dýrar og að öðru óbreyttu til þess fallnar að draga úr hagvexti.  Aðalatriðið er, hvort þær eru gagnlegar, þ.e. hvort tjónið af þeirra völdum verði minna en af því að sleppa þeim.  Mikilvægast er, að þær séu réttar, þ.e. viðeigandi og hvorki of litlar né of miklar.  Þær eru þess vegna vandasamar og ekki á færi Sóttvarnalæknis eða Landlæknis að feta þetta einstigi.  Hér hefur Katrín, forsætisráðherra, misstigið sig herfilega, eða eins og Norðmenn segja: "traðkað á salatinu".  

Í lok greinarinnar skrifaði Katrín:

"Baráttunni við veiruna er hvergi nærri lokið.  En þegar henni lýkur, er okkar markmið, að hægt verði að segja, að saman hafi okkur tekizt að vernda heilsu, efnahag og frelsi okkar þannig, að þjóðlífið allt verði fyrir sem minnstum skaða og þjóðinni takist að vinna hratt til baka það, sem tapazt hefur í þessum faraldri.  

Í opnu lýðræðissamfélagi er mikilvægt, að fram fari umræða um ólíka þætti þessarar baráttu og eðlilegt, að það sé rætt með gagnrýnum hætti, hvernig gripið er inn í daglegt líf fólks, og hvernig efnahagslífi þjóðarinnar verði sem bezt borgið.  

Stefna íslenzkra stjórnvalda hefur frá upphafi verið skýr; að verja líf og heilsu fólks og tryggja sem eðlilegastan gang alls samfélagsins.  Allar aðgerðir okkar endurspegla þessi leiðarljós og miða að því að tryggja hag almennings á Íslandi sem allra bezt."

Það er nú þegar ljóst, að tjónið af völdum sóttvarnaaðgerða vegna veirunnar er gríðarlegt og skuldasöfnun hins opinbera ofboðsleg.  Efnahagslífi þjóðarinnar er ekki borgið, heldur er það í algeru uppnámi, þar sem við liggur, að öllum viðsnúningi hins opinbera frá 2013 hafi verið á glæ kastað.  Forsætisráðherra er veruleikafirrt, ef hún heldur, að staðan sé allt önnur. Frelsi einstaklinganna hefur auðvitað verið fórnað á altari sóttvarnanna, en forsætisráðherra skrifar, eins og hún sé að berjast fyrir frelsinu.  Hún snýr öllu á haus.  

Það er alls ekki rétt, að reynt hafi verið að feta hinn gullna meðalveg á milli heilsuverndar og eðlilegs gangs samfélagsins.  Sóttvarnaraðgerðir hafa gengið allt of langt og lamað eðlilegan gang þjóðfélagsins til skamms tíma og bundið þjóðinni þunga skuldabagga til langs tíma.  Það þýðir ekkert fyrir forsætisráðherra að þyrla upp einhverju moldviðri í tilraun til að draga dul á þetta. 

 

 

Bjargi sér hver sem bezt hann getur

Allar iðnaðarþjóðir heims og flestar, ef ekki allar, aðrar hafa orðið fyrir alvarlegum skráveifum af völdum hinnar bráðsmitandi veiru SARS-CoV-2, sem hefur valdið illræmdasta faraldri í sögu Alþjóða heilbrigðismálastofnunarinnar, WHO, að sögn framkvæmdastjóra hennar.  WHO gaf sjúkdóminum hið bráðstofnanalega heiti COVID-19, en Bandaríkjaforseta, sem dró BNA út úr WHO, er tamara að tala um Kínaveiruna.  Þetta kvikindi hefur á ferli sínum innvortis í hýslinum "homo sapiens" stökkbreytt sér nokkrum sinnum, eins og ólíkindatólið og vísindamaðurinn Kári Stefánsson í Íslenskri erfðagreiningu, ÍE, hefur frætt Íslendinga fjálglega um.  Þótt sósíalistanum Svandísi Svavarsdóttur, hafi ekki þóknazt að strjúka Kára eðlilega meðhárs fyrir ómetanlega góðan þátt ÍE við að fást við vágestinn, þá hefur þetta merkilega einkafyrirtæki, að miklu eða öllu leyti í erlendri eigu, haldið áfram að leggja sig í líma við að draga þunglamalegt ríkisapparatið að landi.  Er ekki kominn tími til, að innlend einkafyrirtæki á sviði læknisfræði fái loks að njóta sín, t.d. á sviðum, þar sem hið opinbera er með allt á hælunum ?

Þann 27. júlí 2020 ritaði Philippe Legrain, fyrrverandi efnahagsráðgjafi forseta framkvæmdastjórnar Evrópusambandsins, ESB, athyglisverða grein í Morgunblaðið, sem hann nefndi þó því villandi heiti:

"Evrópa bjargar sér".

Fyrirsögnin ber með sér alþekktan ruglanda á Evrópusambandinu og Evrópu.  Þennan ruglanda er t.d. að finna í heiti evrubankans og æðsta dómstóls Evrópusambandsins.  Því fer fjarri, að rétt sé að setja jafnaðarmerki á milli ESB og Evrópu og sú villa óx gróflega við úrsögn næst öflugasta ríkis Evrópu (vestan Rússlands) úr ESB.  ESB ætlar ekki að bera sitt barr eftir það áfall. 

Ágreiningur innan sambandsins vex og verður illvígari.  Nú er ekki lengur hægt að skella skuld misklíðarinnar á Breta, heldur virðist Sambandið vera að gliðna um fellingafjöll Alpanna.  Það er líka gjá á milli austurs og vesturs innan Sambandsins, sem liggur austan Þýzkalands og að öðru leyti um gamla "Járntjaldið".  Hvort Úrsúlu von der Leyen tekst að bera græðandi smyrsl á sárin (hún er læknir), er óvíst.  Ferill hennar sem varnarmálaráðherra Þýzkalands var ófagur, en Bundeswehr er í sárum eftir asnaspörk hennar þar við að reyna að uppræta fornar hefðir hersins og virðingu fyrir föllnum stríðshetjum.  Jafnvel mynd af Helmut Schmidt, fyrrum kanzlara Vestur-Þýzkalands, í einkennisbúningi Wehrmacht, lét hún rífa ofan af vegg.  Stríðsmáttur Bundeswehr, ekki sízt Luftwaffe, var í molum eftir ráðstafanir hennar.  Hvernig mun viðskilnaður hennar verða í Brüssel ?  Þar eru nú lykilstöður mannaðar Þjóðverjum og þeim hefur fjölgað mjög í Berlaymont.  Kannski þeim takist að halda ferlíkinu á floti ?

Grein sína hóf Legrain þannig:

"Eftir 4 sólarhringa af erfiðum samningaviðræðum og mörgum sársaukafullum málamiðlunum hafa leiðtogar Evrópu komizt að samkomulagi um byltingarkenndan mrdEUR 750 björgunarsjóð.  Sem merki um samhug gagnvart Ítalíu, Spáni og öðrum löndum, sem enn eru í sárum vegna COVID-19-krísunnar, er samkomulagið stórt skref fram á við fyrir Evrópusambandið.  Það gerir hins vegar lítið til að taka á dýpstu vandamálum evrusvæðisins."

Að risavaxinn björgunarsjóð þurfi að setja á koppinn handa ríkjum, sem orðið hafa undir í samkeppninni við germönsku ríkin á evrusvæðinu, Þýzkaland, Austurríki og Holland, er sjúkdómseinkenni á myntsamstarfinu.  Þar er vonlaust að vera, nema reka stranga aðhaldsstefnu í ríkisfjármálum og tryggja samkeppnishæfni atvinnulífs landsins.  Hið fyrra hafa Þjóðverjar gert með því að binda í Stjórnarskrá Sambandslýðveldisins reglur um ríkisbúskapinn, og hið síðara er gert með framleiðnihvetjandi umhverfi fyrir fyrirtækin og hóflegum launahækkunum, sem ekki verða umfram framleiðniaukninguna. 

"Enn betra er, að samkomulagið [leiðtoganna] felur í sér marga jákvæða þætti tillögu Merkel og Macron, þar sem mrdEUR 390 vegna ESB-styrkja eru efstir á blaði án margra skilyrða.  Fjögur af efnaðri ríkjum Norður-Evrópu með Hollendinga í fararbroddi höfðu áður sett það sem skilyrði, að ESB veitti eingöngu lán, sem væru háð því, að ríkisstjórnirnar, sem þægju þau, framkvæmdu umbætur, sem ESB krefðist (og að þjóðirnar samþykktu þau).  En ágeng skilyrði af því taginu hafa slæmt orð á sér eftir samskipti ESB og Grikklands fyrir áratug, þannig að Suður-Evrópuþjóðirnar gátu engan veginn samþykkt neitt slíkt."  

 Hrakfallasaga evrusamstarfsins er dæmalaus, og meðferðin á Grikkjum fyrir tæplega áratug var forkastanleg, þar sem þeim var fórnað á altari peningaveldis í ESB.  Þýzkir og franskir bankar, lánadrottnar Grikklands, voru skornir úr snörunni og lengt í hengingaról Grikkja.  Evrópusambandið er ekki góðgerðarstofnun, sem hleypur undir bagga með aðildarríkjunum, þegar á bjátar.  Evrópusambandið er samansúrrað hagsmunaveldi evrópsks stórauðvalds og búrókrata í Brüssel, sem maka krókinn með risasporslum og skattafríðindum. 

Hérlendis eru barnalegar sálir, sem vilja fyrir alla muni troða Íslandi inn í þessa samkundu og japla jafnan á tuggunni um friðarhlutverk ESB í Evrópu, sem er ímyndun ein.  Vinstri stjórninni 2009-2013 mistókst ætlunarverk sitt með aðildarumsókn og aðlögunarferli í kjölfarið, en umsóknin er enn geymd í skúffu í aðalstöðvunum, Berlaymont, í Brüssel.  Trúin á nytsemi aðildar hefur nú breytzt í trúarbrögð. 

"Helzti kosturinn við björgunarsjóðinn er þó pólitískur.  Með honum sýnir Evrópusambandið, að það getur komið Evrópubúum til hjálpar, þegar þeir þurfa mest á því að halda.  Þetta ætti að veita nauðsynlegt mótvægi við vantrú á sambandið og draga úr reiði fólks vegna krísunnar."

 Þarna er mikil óskhyggja á ferðinni. Evrópusambandið mundi gera Evrópubúum mest gagn með því að leggja sjálft sig niður og leysa upp evruna.  Þar með mundu Evrópubúar losna við 40 k blýantsnagara, sem virka sem hreinræktaðar afætur á vinnandi fólk Evrópu.  Núverandi aðildarríki myntsamstarfsins mundu þá annaðhvort taka upp sinn gamla gjaldmiðil, eða þau mundu bindast samtökum um einhvers konar gjaldmiðilssamstarf, e.t.v. í tvennu eða þrennu lagi. Það blasir við, að germanskar þjóðir bindist slíkum samtökum, rómanskar þjóðir myndi sín samtök og e.t.v. slavneskar.  Finnar munu að fornu fylgja Germönum, en Grikkir munu sennilega lýsa yfir þjóðargjaldþroti með skuldir ríkissjóðs um 180 % af landsframleiðslu.  COVID-19 kann að ríða efnahag Ítala gjörsamlega á slig líka, þótt mrdEUR 82 í títtnefndum björgunarsjóði ESB séu markaðir Ítölum.  Það er dropi (5 %) í hafið hjá 60 M manna þjóð, þar sem ríkisskuldir stefna í 160 % af landsframleiðslu árið 2021. 

"Frá sjónarhóli stjórnsýslu er samkomulagið mikill sigur fyrir Framkvæmdastjórn Evrópusambandsins, sem var oft utanveltu í myntbandalagskreppunni 2010-2012. Það verður Framkvæmdastjórnin, sem tekur mrdEUR 750 lánið til að fjármagna sjóðinn, og hún mun beina styrkjum og lánum með fjárveitingarvaldi sínu innan ESB.  Með annað augað á greiðslu skuldarinnar eftir 2027 mun hún einnig hafa yfirumsjón með leit að nýjum tekjustofnum fyrir ESB, svo sem skatti á stafræna þjónustu eða kolefnisjöfnunarskatti innflutnings."

   Þjóðverjar hafa nú undirtökin í Berlaymont, og hér má greina handbragð þeirra.  Þeir ætla að standa í stafni björgunaraðgerðanna, og munu reyna að gæta þess vandlega, að féð nýtist af skynsamlegu viti, en brenni ekki á spillingarbáli.  Þeir ætla greinilega að auka við fjárlög ESB, þótt síðustu 10 Sambandsreikningar eða svo hafi ekki hlotið samþykki skipaðra endurskoðenda, af því að þeir töldu fullnægjandi skýringar með útgjöldum skorta. 

Það var vonum seinna, að sást til áforma um kolefnisjöfnunargjald á innflutning.  Bjarni Benediktsson, fjármála- og efnahagsráðherra, sagðist í nýlegu blaðaviðtali vera orðinn þreyttur á tvískinnungi í umhverfisverndarumræðunni.  Annars vegar væru lagðar þungar byrðar á hagkerfi EES-ríkjanna til að ná metnaðarfullum markmiðum í loftslagsmálum, en hins vegar væri flutt inn á svæðið ótæpilegt vörumagn frá ríkjum, sem losuðu margfalt meira út í umhverfið en ríkin í EES við sams konar framleiðslu, ekki sízt Íslendingar, sem eru þar fremstir í flokki ásamt Norðmönnum. 

Í næstu tilvitnun í Legrain kemur fram, að ESB-ríkin séu nú að heykjast á orkustefnu sinni, enda er hún óskilvirk og dýr.  Henni hefur nú verið skákað aftar í forgangsröðina með krókódílstárum í Berlaymont:

"Gallinn er sá, að vegna þess, að björgunarsjóðurinn var felldur inn í víðtækari samningaviðræður um fjárhagsáætlun ESB 2021-2027, þurfti að gera nokkrar óheppilegar málamiðlanir.  Áður en heimsfaraldurinn brast á var Evrópska græna samkomulagið til að takast á við loftslagsbreytingar flaggskipsframtak Ursulu von der Leyen, forseta Framkvæmdastjórnarinnar.  Nú hefur verið dregið úr fjárveitingum til að styðja við umskipti í hreinni orkugjafa."

Það er reyndar engin þörf á því lengur á meginlandinu að greiða niður sólar- og vindorku vegna mikils framboðs slíkrar orku á samkeppnishæfu verði m.v. kol og jarðgas.  Það er hins vegar full ástæða til að huga að "lokalausn" á þessum málum og þróa umhverfisvæna orkugjafa, sem staðið geta undir jafnri og mikilli framleiðslu.  Hér er væntanlega helzt um að ræða kjarnorku, þ.e. sundrun annarra efna en úrans og samruna vetnisatóma.

Í lokin skrifaði Philippe Legrain:

"Eftir myntbandalagskrísuna 2010-2012 benti mannúðarfrömuðurinn George Soros á, að Merkel gerði alltaf rétt nóg til að halda evrunni gangandi, "en aldrei meira en það". Þetta á enn við.  Björgunarsjóðurinn er kærkomið skref fram á við, en hann leysir ekki grunnvanda evrusvæðisins, s.s. ósjálfbæra skuldaþróun á Ítalíu, tilhneigingu til verðhjöðnunar í Þýzkalandi og skort á endurstillingu hagkerfa.  Evrusvæðið er sloppið fyrir horn í þetta sinn, en það er samt engan veginn komið í varanlegt skjól." 

Spurningin er sú, hvort verr hafi verið farið en heima setið, þ.e. að samkomulag leiðtoganna hafi verið svo dýru verði keypt, að kalla megi Phyrrosarsigur fyrir ESB.  Evrópusambandið er ófært um að ráðast að rótum vandamála sinna.  Angela Merkel er á útleið, og arftaki hennar mun verða annarrar gerðar, sem þýðir, að það heyri brátt fortíðinni til, að Þjóðverjar skrifi upp á stórfelldar millifærslur úr vösum sínum til þeirra, sem neita að beita sig þeim lágmarksaga, sem ríki þurfa til að tekjur hrökkvi fyrir útgjöldum.    

   

 

 

 

Að kasta barninu út með baðvatninu í Kófinu

Sú ákvörðun ríkisstjórnarinnar, sem hún boðaði 14. ágúst 2020 um sóttvarnir á landamærum landsins, sætir tíðindum.  Á sama tíma og nýgengisstuðull smita á landinu í heild fer frekar lækkandi, er gripið til einna harkalegustu og dýrkeyptustu verkfæranna í verkfærakistu Sóttvarnalæknis (ÞG), sem hann skenkti ríkisstjórninni í viku 33/2020 og sagði "vessgú", nú getið þið, en hann hefur hingað til lagt tillögu fyrir heilbrigðisráðherra, sem ríkisstjórnin hefur jafnan samþykkt. Nú var það eins og við manninn mælt.  Ríkisstjórnin féll á prófinu; hún gein við einum dýrkeyptasta kostinum, sem var alger óþarfi, þar sem farsóttin var þegar í rénun á Íslandi í viku 33/2020.

 Valkostir sóttvarnalæknis voru 9 talsins:

1. Aðgangur ferðamanna óheftur.  Þessum valkosti mælir ÞG ekki með, enda er þetta öfgakostur, sem á ekki við m.v. gang heimsfaraldursins og nútíma tækni.  
2. Ýtrustu hömlur á komur til landsins.   ÞG telur þetta óraunhæft í framkvæmd og ekki koma að fullu í veg fyrir dreifingu innanlands.  Þetta er öfgakostur, sem á alls ekki við núna, þegar faraldurinn er í hjöðnun innanlands.  Það má ekki gleyma því, að atvinnulíf landsins er háð opnum fólksflutningum til og frá landinu, og það er hæpið, að framkvæmdavaldið hafi lagaheimild til þessarar ákvörðunar. Aðgerðin felur í sér frelsisskerðingu, sem framkvæmdavaldið án atbeina löggjafarvaldsins á ekki að hafa heimild til. Landinu hefur enn ekki verið lokað í þessum faraldri, þótt farþegaflug hafi að mestu lagzt af í 3 mánuði, og það er óeðlilegt, að framkvæmdavaldið véli eitt um slíka ákvörðun, heldur verði hún reist á þingsályktun eða beinum lagafyrirmælum. 
3. Allir í 14 daga sóttkví án skimunar.   Þetta telur ÞG, að myndi fækka ferðamönnum verulega og að erfitt verði um eftirlit með, að sóttkví verði virt.  ÞG telur, að líkur á dreifingu veirunnar innanlands minnki, en hverfi ekki.  Ferðamönnum myndi fækka svo mjög, að engum vandkvæðum verður háð að hafa með þeim eftirlit, enda hlýtur að mega setja á þá ökklaband.  Kostnaður sóttkvíar lendir á ferðamönnum, en tekjutap ferðageirans yrði nánast algert.  Þessi aðgerð er meira íþyngjandi en búast má við, að sóttvarnalög heimili, og kemur ekki til greina m.v. núverandi tæknistig. 
4. Allir skimaðir við komuna.   Hér er ekkert getið um, hvort viðhafa ber heimkomusmitgát eða sóttkví á tímabilinu frá skimun og þar til niðurstaða er tilkynnt, en væntanlega er sóttvarnalega árangursríkara að viðhafa sóttkví.  Ef farþeginn er sýktur, eru taldar um 80 % líkur á, að niðurstaða skimunar verði "jákvæð".  Þetta er þar af leiðandi viðunandi örugg aðferð, ef farþegum frá löndum með nýgengisstuðul yfir 100 verður meinaður aðgangur að landinu og á meðan summa nýgengis innanlands og á landamærum er undir 40.  Skimunargetan verður þá næg í þessa aðgerð utan sumarannar m.v. núverandi stöðu og tempra má álag skimunar með þeim málefnalega hætti að hnika til kröfum um nýgengi í brottfararlandi. Við núverandi stöðu er þess vegna eðlilegt að velja þennan valkost Sóttvarnalæknis fyrir fólk frá öllum löndum heims, þar sem nýgengið er undir 100.  
5. Allir skimaðir við komuna, sóttkví í 4-6 daga, þá önnur skimun.   Þetta er fyrirkomulagið, sem gildir f.o.m. 19. ágúst 2020.  Þetta telur ÞG, að sé áhrifaríkast út frá sóttvarnarsjónarmiði, en er það nóg ?  Kostnaður er mikill fyrir ríkissjóð og fyrir ferðamennina, sem standa straum af sóttkvínni, enda segir ÞG, að aðferðin krefjist mikillar rannsóknargetu, skipulags og mannafla, og sé þar að auki kostnaðarsöm. Hann bætir við þeim annmarka, að eftirlit með sóttkví gæti reynzt erfitt. Það er þó misskilningur, því að sóttkvíarhræður verða fáar. Líklegast er, að þessi aðgerð gangi af ferðaþjónustunni dauðri.  Þetta er að kasta barninu út með baðvatninu og hefur þótt skýrt merki um dómgreindarleysi.  Ríkisstjórnin hefur í núverandi stöðu hjaðnandi faraldurs og takmarkaðs álags á heilbrigðiskerfið (1 á spítala, enginn í gjörgæzlu) tekið skakkan pól í hæðina með því að mikla fyrir sér neikvæða þróun víða erlendis, vaðið út í fenið án vandaðrar ígrundunar valkosta m.t.t. til efnahagsþróunarinnar hérlendis.  Þegar ríkissjóður safnar 1 mrdISK/dag í skuldir, má ekki drepa niður neina tekjulind landsins með móðursýkislegum ráðstöfunum. 
6. Fólk frá áhættusvæðum skimað, aðrir ekki.  Þessi aðferð hefur reynzt vera ófullnægjandi smitvörn m.v. eftirlitið á landamærunum.  Fólk þykist hafa verið í öruggu landi í 14 daga, en er að koma frá svæðum með hátt nýgengi.  Þá er auðvitað ekkert svæði "öruggt", eins og sóttvarnayfirvöld brenndu sig illilega á í vetur, þegar þau trúðu því, að sum svæði Alpanna væru "örugg".
7. Allir skimaðir á landamærum, 5-7 daga sóttkví og önnur sýnataka fyrir fólk af áhættusvæðum.  Ekki er ljóst, hvers vegna sóttkvíin á að vara lengur í þessu tilviki en þegar allir eru settir í sóttkví.  Þessi aðferð getur verið réttlætanleg við verri aðstæður en nú eru uppi.
8. Sóttkví allra í 7 daga, sem lýkur með sýnatöku.  Enn misreiknar sóttvarnalæknir áhrifin á ferðamannastrauminn, því að hann heldur, að erfitt verði að hafa eftirlit með "fjöldanum" í sóttkví.  Þetta er ein af aðferðunum til að nánast stöðva veiruflutning til landsins.  
9. Skimun frá lágáhættusvæðum, en 14 daga sóttkví frá áhættusvæðum.Hér er spurning, hvernig áhættusvæði er skilgreint.  Almennt felur þessi aðferð í sér mikið óréttlæti og mismunun ferðamanna, sem vilja heimsækja landið.

Þann 13. ágúst 2020 birtist í Morgunblaðinu þörf hugvekja eftir Arnar Þór Jónsson, héraðsdómara, þar sem hann leggur áherzlu á vandað og fjölþætt mat yfirvalda áður en frelsisskerðandi ákvarðanir eru teknar, og nauðsyn aðkomu löggjafans til að sannprófa, að meðalhófs hafi verið gætt af hálfu framkvæmdavaldsins.  Þetta eru orð í tíma töluð.  Greinin, "Réttarríkið og Covid-19", hófst þannig:

"Fréttaflutningur af Covid-19 (C19) veldur mér stöðugum ónotum, sem hafa ágerzt eftir því, sem liðið hefur á sumarið, sérstaklega þegar ég mæti grímuklæddu fólki á víðavangi eða sé grímuklædda bílstjóra eina á ferð í bifreiðum sínum.  Frammi fyrir slíkri sjón get ég ekki varizt þeirri hugsun, að óttinn hafi yfirtekið dómgreindina.  Ójafnvægi, sem af því leiðir, samræmist illa klassískum hugmyndum um dyggðugt líf, þ.e. um meðalhóf milli tveggja lasta.  Skeytingarleysi um eigið líf og annarra er augljóslega löstur, en það er ofsahræðsla einnig."

Í sumar hefur borið á skeytingarleysi, sem sýnir, að almenningur er orðinn þreyttur á 2 m reglunni og öðrum sóttvarnartakmörkunum.  Mest ber á því, þar sem áfengi er haft um hönd.  Þá ríður á, að ráðamenn sýni gott fordæmi og að eitt gangi yfir alla.  Á þessu hafa verið brotalamir.  Þegar um þingmenn og ráðherra er að ræða, kemur augljóslega til kasta stuðningsmanna þeirra, þegar þing kemur saman, Landsfundur verður haldinn eða við undirbúning framboðs fyrir næstu Alþingiskosningar. Hins vegar getur vitleysan líka gengið í ofstækisátt, sem kenna má við óttann, og eru mýmörg fáránleg dæmi um slíkt, eins og við er að búast.

"Hafa má skilning á því, að stjórnvöld hafi viljað hafa vaðið fyrir neðan sig, þegar C19 skaut fyrst upp kollinum.  Í ljósi staðreynda, sem síðan hafa skýrzt, m.a. um dánartíðni og meðalaldur látinna, þarf stöðugt að leita endurmats í því skyni að afstýra því, að viðbrögð stjórnvalda valdi meira tjóni en veiran sjálf.  Í því samhengi sakna ég þess að hafa ekki heyrt fleiri íslenzka lækna tjá sig um málið. Með sama hætti hefur samfélag íslenzkra lögfræðinga verið gagnrýnislaust á aðgerðir stjórnvalda hingað til.  Þá hefur stjórnarandstaðan engu bætt efnislega við umræðuna. 

Í stuttu máli virðist mér umræðan um C19 einkennast af gagnrýnisleysi og áherzlu á hlýðni. Fjölmiðlar, sem í upphafi fluttu fregnir af dánartíðni, hafa í seinni tíð fjallað meira um fjölgun tilfella.  Slík nálgun getur haft þær afleiðingar, að almenningur ofmeti hættuna, sbr nýlega könnun Kekst CNC, sem gefur vísbendingu um, að 29 % Breta telji, að 6-10% eða jafnvel stærri hluti dauðsfalla á Bretlandseyjum megi rekja til C19.  Slíkt mat er þó fjarri opinberri tölfræði, sem sýnir 0,1 % dánarhlutfall."

  Þess má geta, að hérlendis hefur dauðsföllum fækkað á tímabilinu, sem SARS-CoV-2 hefur geisað, enda eiga allar smitandi pestir erfiðara uppdráttar á tímum samkomutakmarkana, sótthreinsunar og félagslegrar fjarlægðar (handaböndum og faðmlögum fækkar).  Fjöldi látinna af smituðum er tæplega 0,5 %, og álagið á heilbrigðiskerfið í bylgju 2 er fremur lítið, enda er tiltölulega stór hluti sýktra í yngri kantinum. 

Það hafa ýmsar efasemdarraddir heyrzt úr þjóðfélaginu um þá ákvörðun ríkisstjórnarinnar að velja valkost 5.  Sú borðleggjandi spá ferðaþjónustunnar, að straumur ferðamanna til landsins mundi þurrkast upp, er að rætast.  Ríkisstjórnin situr nú uppi með Svarta-Péturinn.  Hún getur ekki lengur skákað í skjóli sterkrar stöðu ríkissjóðs.  Hún er orðin veik, og versnandi lánshæfismat ríkissjóðs blasir við.  Ríkisstjórnin verður að fara að ná skynsamlegu jafnvægi á milli sóttvarna og tekjustreymis.  Hvers vegna heyrist ekkert um að opna á ferðalög til fleiri landa utan Schengen, svo fremi nýgengi sjúkdómsins sé þar viðunandi (NG<100) ?

Þingmenn ríkisstjórnarinnar eru farnir að tjá sig opinberlega um málið, og er það vel.  Sigríður Á. Andersen, Óli Björn Kárason og Birgir Ármannsson, þingflokksformaður, hafa efasemdir um núverandi stefnumörkun. Ríkisstjórnin stefnir efnahag landsins í algert óefni, og stjórnarandstaðan virðist í hvoruga löppina geta stigið.  Annað mun kannski koma í ljós, þegar þingið kemur saman. 

Síðasti hluti greinar Arnars Þórs var svohljóðandi:

"Aðrir eru betur til þess fallnir að meta, hversu alvarleg heilsufarsógn C19 er í reynd, en sem almennur borgari hlýt ég að hafa rétt og skyldu til að horfa á tölfræðilegar upplýsingar og draga sjálfstæðar ályktanir, fremur en að samþykkja umyrðalaust, að vísindamönnum og ráðherrum séu falin öll völd.  

Í fljótu bragði virðist mér t.d., að sóttvarnalög nr 19/1997, sem auglýsing heilbrigðisráðherra um samkomutakmarkanir byggist á, skorti ákvæði um, að ákvarðanir ráðherra skuli koma til umræðu og endurskoðunar hjá löggjafarþinginu við fyrsta tækifæri, en slíkt ákvæði er t.d. að finna í sóttvarnalögum í Noregi.  Miðað við allar þær upplýsingar, sem nú liggja fyrir, hlýtur að mega vega öryggissjónarmið gagnvart öðrum mannlegum og samfélagslegum hagsmunum, þannig að feta megi farsælustu leið.  Hvað verður t.d. um heilbrigðiskerfið, ef atvinnuleysi eykst úr öllu hófi með þeim afleiðingum, að skatttekjur dragast saman og erfitt verður að fjármagna sjúkrahúsin ?  Slík þróun hefði í för með sér sjálfstæða ógn við heilsu og líf borgaranna.  Framangreind sjónarmið um lög og landsstjórn eru til áminningar um, að við reglusetningu í lýðræðisríki ber að ræða mál út frá fleiri hliðum en einni og leita viðunandi jafnvægis milli allra þátta, sem máli skipta.  

Þótt öryggisþátturinn sé mikilvægur, ber okkur í lýðræðislegu tilliti að leggja skynsamlegt mat á hættuna og hafa burði til að mæta því, sem vekur kvíða og ótta.  A.m.k. má öllum vera ljóst, að til langframa getum við ekki látið stjórnast af óttanum einum.  Hver eru mörkin, sem miða ber við í þessu samhengi ?  Ef öryggissjónarmið eiga ein að ráða ferð - og ef bíða á þar til covid-smit hafa með öllu horfið - þurfum við að búa okkur undir gjörbreytta tilveru.  Þolir sálarlíf og efnahagur þjóðarinnar slíkt til langframa ?"

Undir þetta skal heilshugar taka.  Það er einmitt kjarni gagnrýninnar á ákvörðun ríkisstjórnarinnar, sem gildi tók á landamærunum 19. ágúst 2020, að "öryggisþátturinn" hafi hlotið of mikið vægi og efnahagsþátturinn of lítið vægi. Í raun má segja, að ríkisstjórnin hafi misnotað neyðarhemilinn og gripið til hans að óþörfu.  Það var alls ekkert neyðarástand í uppsiglingu í landinu.  Bylgja 2 var farin að hjaðna, aðeins 1 COVID-19 sjúklingur á sjúkrahúsi, og hann var ekki í gjörgæzlu.  

Það er misskilningur, að hægt sé að útrýma veirunni í landinu við núverandi aðstæður.  Það ber að taka upp sem eðlilegasta lifnaðarhætti með viðeigandi sóttvörnum, eðlilega starfsemi skóla með grímuskyldu í framhaldsskólum.  Grímuskyldu alls staðar, þar sem hópazt er saman, og þar gildi 1,0 m fjarlægðarregla og fjöldamark við 1000.  

Á landamærunum er eðlilegast að skima alla eða senda ella í 14 daga sóttkví.  Afnema núverandi takmörkun á þjóðerni ferðamanna, en stýra ferðamannafjöldanum að skimunargetunni með kröfum um nýgengi smita í viðkomandi landi undir tilgreindum mörkum. Það er málefnaleg aðferð, sem lagar sig að ástandinu erlendis.   

 

Borgarlína á brauðfótum

Það getur enginn rekstrargrundvöllur orðið undir Borgarlínu á næstu áratugum einfaldlega af því, að í grennd við hana verða ekki nægilega margir íbúar, sem þurfa á henni að halda, svo að tekjur nálgist rekstrarkostnað, hvað þá að standa undir fjárfestingunni. Verði hún raungerð, verður rekstrarkostnaður hennar hengingaról um háls íbúa þeirra sveitarfélaga, sem þátt taka í verkefninu. Borgarlína er feigðarflan stjórnmálamanna til að leysa vandamál, sem er ekki og verður ekki fyrir hendi í fyrirsjáanlegri framtíð.  Til að skapa vaxandi höfuðborgarsvæði fullnægjandi samgönguúrræði og raunar samgöngulausnir, sem spurn er eftir, þarf að nútímavæða umferðarstýringu á gatnamótum, hætta þeirri vitleysu að gera gangandi kleift að stöðva umferðaræðar (fyrir þá á að gera undirgöng), fjölga akreinum, þar sem það er tímabært, og reisa brýr fyrir mislæg gatnamót.  Þetta ásamt bættum tengingum höfuðborgarinnar til norðurs og austurs og Hafnarfjarðar til vesturs leysir úr vanda bílafjölgunar og verður ekki dýrari en Borgarlínulausnin, sem hefur þann megingalla að leysa engan vanda, af því að hún svarar ekki samgönguþörfum íbúanna. Fé hefur undanfarinn áratug verið sturtað í Strætó án tilætlaðs árangurs, og hlutdeild hans í umferðinni hefur ekki einu sinni náð að vaxa um 1 %.

Óli Björn Kárason, Alþingismaður Sjálfstæðisflokksins, ritaði miðvikudagsgrein um Borgarlínuna 29. júlí 2020, sem hann nefndi:

"Á að virða samgöngusáttmálann".

Hann hefur greinilega miklar áhyggjur af því, að núverandi meirihluti í borgarstjórn sé af því taginu, sem ekki er hægt að gera samninga við.  Það er ekki að ástæðulausu, þegar horft er á, hvernig þessi óhæfi meirihluti hagar sér gagnvart Reykjavíkurflugvelli:

"Áætlaður kostnaður [við ný samgöngumannvirki á höfuðborgarsvæðinu] er um mrdISK 120 á næstu 15 árum.  Ríkissjóður tryggir a.m.k. mrdISK 45, en bein framlög sveitarfélaganna verða mrdISK 15 eða um 1 mrdISK/ár.  Um mrdISK 60 verða fjármagnaðir með flýti- og umferðargjöldum, en þó verða aðrir kostir teknir til skoðunar samhliða orkuskiptum og endurskoðun á skattlagningu á ökutæki og eldsneyti.  Í greinargerð með frumvarpi um stofnun opinbera hlutafélagsins kemur fram, að til greina komi, að ríkið fjármagni þennan hluta uppbyggingarinnar með sérstökum framlögum vegna eignasölu, t.d. með sölu á Íslandsbanka."

Það getur sem sagt farið svo, að ríkið fjármagni 88 % af kostnaðinum við ný samgöngumannvirki á höfuðborgarsvæðinu á tímabilinu 2021-2035.  Það er anzi ríflegt í ljósi þess, að aðeins 44 % eiga að fara í stofnvegi.  Annað í þessum framkvæmdahugmyndum, eins og almenningssamgöngur, göngu- og hjólastígar og bætt umferðarstýring, ætti að vera á könnu sveitarfélaganna.  Verst af öllu er þó, að 41 % kostnaðarins munu samkvæmt áætluninni ganga til gæluverkefnis umferðarsérvitringa, sem kallað er Borgarlína og almenningssamgöngur, en þetta viðfangsefni er fullkomlega í lausu lofti, sárafáir munu njóta góðs af því, en fjölmargir bíða tjón af, því að aðalafleiðingin verða auknar umferðartafir á höfuðborgarsvæðinu vegna þess, að þrengt verður að einkabílnum enn meira en nú er og minna fé verður í vitrænar framkvæmdir, sem leysa umferðarvanda, þ.e. greiða fyrir umferð og minnka slysatíðni.  

"Samkvæmt samkomulaginu  er skipting kostnaðar eftirfarandi:

• 52,2 milljarðar í stofnvegi
• 49,6 mrd í innviði Borgarlínu og almenningssamgöngur
• 8,2 mrd í göngu- og hjólastíga, göngubrýr og undirgöng
• 7,2 mrd í bætta umferðarstýringu og sértækar öryggisaðgerðir

Þá segir orðrétt í undirrituðu samkomulagi:

"Við endanlega útfærslu framkvæmda verður sérstaklega hugað að greiðri tengingu aðliggjandi stofnbrauta, s.s. Sundabrautar, inn á stofnbrautir höfuðborgarsvæðisins.""

Í þessu síðasta felst vitræn framtíðarsýn, sem er reist á þeirri umferðartæknilegu hugsun, að vegir séu fyrir öll ökutæki, svo að fólk komist sem greiðlegast og öruggast leiðar sinnar, en ekki þeirri undarlegu og afbrigðilegu áráttu, sem einkennt hefur gatnaframkvæmdir Reykjavíkurborgar undir núverandi borgarstjóra, Degi Bergþórusyni, að vegir séu fyrir augað og ein þröng akrein, helzt hlykkjótt, dugi bifreiðum í hvívetna. 

"Margir hafa áhyggjur af því, að kostnaður - stofn- og rekstrarkostnaður - verði miklu hærri en áætlun og vísa til biturrar reynslu skattgreiðenda. En andstaðan á sér einnig rætur í óttanum við, að Borgarlínan ryðji einkabílnum úr vegi - dragi úr valkostum.  Þessi ótti er eðlilegur, þrátt fyrir að sáttmálinn sé skýr; að ráðast í umfangsmiklar samgöngubætur, m.a. á stofnvegum, og tryggja greiðari umferð með bættri umferðarstýringu. 

Og hvernig má annað vera ?  MrdISK 120  samgöngusáttmálinn virðist engu breyta í hugum forystumanna meirihlutans í borgarstjórn." 

Almenningssamgönguþátturinn í þessari áætlun er algert yfirskot og felur í sér sóun fjármuna.  Við íslenzkar aðstæður verður aldrei hægt að ná nógu mörgum farþegum í vagnana, til að meðalnýting þeirra verði nógu há, til að farþegarnir standi undir rekstrarkostnaði.  Hér er algerlega ofvaxið fyrirbrigði á ferðinni m.v. eftirspurnina.  Það virðist eiga að fara út í mrdISK 50 fjárfestingar á næstu 15 árum m.v. væntanlega eftirspurn, sem aldrei verður fyrir hendi, nema í hugskoti nokkurra draumóramanna.  Þetta er auðvitað dæmi um óvandaðan verkefnisundirbúning, sem draga mun langan slóða á eftir sér.  Það má leysa málefni almenningssamgangna með sóma með 30 % þessa kostnaðar, eins og umferðarsérfræðingar hafa bent á.  

Að láta ofstækisfulla viðvaninga á sviði skipulagsmála, eins og nú er að finna í borgarstjórn og búið er að planta niður í borgarkerfið, er ávísun á stórfelld vandræði.  Þetta bendir Óli Björn á:

"Sigurborg Ósk Haraldsdóttir, borgarfulltrúi pírata og formaður Skipulags- og samgönguráðs, fer mikinn í grein, sem birtist hér í Morgunblaðinu 13. júlí síðastliðinn: "Einkabíllinn er ekki framtíðin".

Borgarfulltrúinn boðar færri "bílaakreinar og færri bílastæði" og Borgarlínu með "stórtækum hjólainnviðum".  Í þessu samhengi er vert að draga fram, að markmið samgöngusáttmálans er skýrt: "að stuðla að auknum lífsgæðum á höfuðborgarsvæðinu með uppbyggingu skilvirkra, hagkvæmra, öruggra og umhverfisvænna samgöngumarkmiða."

Með þessu markmiði er m.a. stefnt að eftirfarandi:

"Að stuðla að greiðum, skilvirkum, hagkvæmum og öruggum samgöngum á höfuðborgarsvæðinu með jafnri uppbyggingu innviða allra samgöngumáta."

Það er hvergi í texta þessa samgöngusáttmála minnzt á niðurrif samgönguinnviða fyrir eitt af samgöngutækjunum, einkabílinn.  Þess vegna er ljóst, að píratinn Sigurborg Ósk grefur á ofstækisfullan hátt undan sáttmálanum með því að ætla að nota fjármagn, m.a. frá ríkinu, til að fækka akreinum og bílastæðum.  Þessi afstaða píratans er pírötum lík, en gjörsamlega ótæk, og þess eðlis, að réttast væri að leysa hana frá störfum formanns nefndar, sem fer með skipulagsmál borgarinnar.  Ella hljóta vinstri grænir, borgarstjórinn og flokkssystkini hans í borgarstjórn, ásamt varahjólinu Viðreisn, að svara fyrir afglöpin við næstu sveitarstjórnarkosningar. 

Jónas Elíasson, prófessor, hefur ritað talsvert um Borgarlínuna, og hann varar yfirvöld ríkisins eindregið við því að taka þátt í fjáraustri í verkefni, sem hann telur munu kosta mrdISK 200-600.  Eftir Jónas birtist í Morgunblaðinu 13.07.2020 greinin:

"Borgarlínutrúin".

Þar gat m.a. að líta þetta:

 "En frá sjónarmiði góðra stjórnarhátta er þetta miklu verra [en fjármögnunaráætlun Vaðlaheiðarganga]. Þarna er verið að binda ríkinu mikinn fjárhagslegan bagga án þess, að nokkurt gagn sé í fyrir samfélagið.  Auk þess er verið að stífla mikilvægustu samgönguæðar landsins, þjóðvegina á höfuðborgarsvæðinu. 

Svona lagað gerist ekki, nema í nafni pólitísks rétttrúnaðar, en hann hefur töluvert fylgi [á] meðal fólks, sem trúir á þann misskilning, að mestöll mengun og loftslagsvandræði séu einkabílnum að kenna.  Í mörg ár er búið að reka trúboðsstöð í Borgartúninu, sem predikar, að öll slík vandræði leysist  með Borgarlínu, en engan óraði fyrir, að áróður hennar hefði náð þetta langt. Spyrja má, hvaða trú er þetta, og hvaða gúrú er þarna á bak við ?

Seinni spurningin er ekki erfið.  Gúrúinn á bak við er amerískur prófessor að nafni Scott Rutherford.  Ágætur fræðimaður, sem lézt 2018.  Fyrir um 15 árum hélt hann fyrirlestur við Verkfræðideild HÍ um, hvernig ætti að tvöfalda afköst strætókerfa.  Í þessum fyrirlestri birtist nákvæm uppskrift að strætókerfi Borgarlínunnar.  Auðvitað grunaði manninn ekki, að hann væri að stofna trúarbrögð, enda passa núverandi trúboðar sig á að nefna Scott Rutherford aldrei á nafn, enda voru sporvagnar þeirra upphaflega hugmynd.  

En trúin er þarna; í áróðrinum heitir Borgarlína bættar almannasamgöngur.  Auðvitað þarf að bæta þær, t.d. með því að nota heppilegri aðferð til þeirra fólksflutninga en að senda út um allt galtóma, yfirbyggða vörubíla, sem heita strætó og eyða 45 l/100 km.  Flutningsgeta þeirra er allt of mikil m.v. þörf.  En Borgarlínan tvöfaldar þá flutningsgetu með enn fleiri, stærri og eyðslufrekari vögnum; slíkt bætir ekki almannasamgöngur og er ekki hægt að rökstyðja.  Það er þarna, sem trúin byrjar; á nækvæmlega sama stað og önnur trúarbrögð."

Þarna fer prófessor Jónas langt með að útskýra tilurð hugmyndafræðinnar um Borgarlínu.  Hún verður ekki til sem afurð alvöru skipulagsfræðinga með sérþekkingu á umferðarskipulagningu eða umferðarverkfræðinga með getu til að greina viðfangsefnið og finna á því hagkvæmustu lausn til langs tíma.  Nei, hún virðist verða til á meðal amatöra, viðvaninga án tilhlýðilegrar þekkingar til að finna beztu lausnina með hag samfélagsins alls í fyrirrúmi.  Þetta fólk hefur engan áhuga á að finna fyrirkomulag, sem flytur sem flesta með lágmarks heildarkostnaði, þar sem tekið er tillit til allra þátta, t.d. ferðatíma og þæginda (lífsgæða), heldur hefur það einvörðungu áhuga á að fækka einkabílum með þvingunum og gerræðisgjörningum.  Trúarbrögðin, sem prófessor Jónas nefnir, eru svo til að halda söfnuðinum við efnið, eins og vanalega.  

Þetta er gjörsamlega forkastanleg nálgun viðfangsefnis, sem er þjóðhagslega mikilvægt.  Það verður að kasta henni fyrir róða og beita þess í stað beztu fáanlegu aðferðarfræði, sem auðvitað er að finna innan verkfræðinnar, og hvorki á sviði forspjallsvísinda né guðfræði.  

 

Veiran verður á meðal vor

Sigríður Á. Andersen, Alþingismaður Sjálfstæðisflokksins, hefur að mati höfundar þessa vefpistils verið rödd skynsaminnar í afstöðunni til aðgerða gegn veirunni og umtals um þróun farsóttarinnar.  Hún varar við að "dramatísera" þróunina með orðum eins og "bakslagi".  Það verður að halda starfsemi þjóðfélagsins sem eðlilegastri og þar með skólunum með þeim varúðarráðstöfunum, sem tiltækar eru á borð við andlitsgrímur og hanzka.  Áherzlu ber að leggja á að verja viðkvæma hópa, sem sóttvarnaryfirvöld hafa rækilega upplýst um, hverjir eru. 

Við verðum að lifa með þessari veiru, þangað til nægilega mikið af bóluefni berst til landsins til að skapa hjarðónæmi.  Rússar hafa tilkynnt, að þeir hyggist hefja bólusetningu á framlínufólki sínu í baráttunni við COVID-19 í október 2020.  Það mun létta þeim róðurinn, ef vel tekst.  Enn er undir hælinn lagt, hvenær öruggt bóluefni kemur á markaðinn á Vesturlöndum.  Enn hefur ekki tekizt að þróa bóluefni gegn HIV-veirunni eftir 20 ára rannsóknarvinnu, og sagt er, að SARS-CoV-2 svipi til HIV-veirunnar.  Ekkert bóluefni er enn til gegn eldri gerðum kórónuveirunnar (flensuveiru).

Skimun á landamærum gegnir sjálfsagt vísindalegu hlutverki, en það, sem hún hefur skilað til smitvarna, er ekki í neinu samræmi við tilkostnaðinn.  Í viku 32/2020, sem var fyrsta heila vikan í ágúst, höfðu frá 15.06.2020 greinzt 32 virk smit í meira en 75´000 sýnum úr fólki að koma til Íslands.  Sýktir innkomandi ferðamenn, að heimamönnum meðtöldum, námu þannig um 0,04 % af þýðinu, sem er lægra hlutfall en nemur hlutfalli COVID-19-sýktra í íslenzka þjóðfélaginu samkvæmt nálgunarmælingum Íslenskrar erfðagreiningar, ÍE.  Hlutfallið þar á milli er marktækt eða 2,5.  Þar á ofan verður að taka tillit til smithættunnar.  Talið er, að hver smitaður íbúi í landinu smiti að jafnaði 2,5 aðra, en erlendir ferðamenn eru mun minna smitandi, af því að þeir eru í nánum samskiptum við miklu færri hérlendis.  Þetta smitnæmi gæti vefpistilshöfundur ímyndað sér, að væri undir 1,0.  Takmarka mætti fjölda ferðamanna hingað með kröfu um nýgengisstuðul í landi þeirra undir 100, þegar þeir bóka ferð.  Að þessu öllu virtu, geta erlendir ferðamenn ekki haft nein úrslitaáhrif á gengi veirunnar hér. Þegar sóttvarnarráðstafanir eru gerðar í landinu, einkum á landamærunum, verður að taka tillit til staðreynda, sem nú eru fyrir hendi um þennan nýlega vágest, í stað þess að ofvernda íbúa landsins með öllum þeim kostnaði og tekjutapi, sem slíkt leiðir af sér.  

Skimun á landamærum orkar tvímælis m.v. hversu lágt hlutfall ferðamanna greinist smitaður.  Ef kostnaður við hverja skimun er kISK 15, þá nemur kostnaðurinn við að finna hvern sýktan ferðamann MISK 40 eða kUSD 300.  Þetta er mun hærri upphæð en búast má við, að nemi kostnaðinum af að hleypa hinum sýkta inn í landið.  Fækka mætti skimunum með því að einungis ferðamenn frá löndum með hátt nýgengi, t.d. 50-100, væru skyldaðir í skimun eða sóttkví.  Þá mundi fólk frá t.d. Frakklandi (NG=57) og Spáni (NG=122) af Schengen-löndunum þurfa að fara í skimun m.v. stöðuna 1.-6. ágúst 2020.  

Það er mjög æskilegt, að skólakerfið starfi sem mest óraskað.  Þar af leiðandi ber að fagna tilslökun á fjarlægðarreglu fyrir framhaldsskólanemendur úr 2,0 m í 1,0.  Hvers vegna ekki að minnka smithættuna þar með grímuskyldu, ef fjarlægð er minni en 2,0 m. 

Sundlaugum og öðrum heilsueflandi stöðum, eins og þrekmiðstöðvum, ber að halda opnum fram í rauðan dauðann með nauðsynlegum fjöldatakmörkunum og grímunotkun, ef fjarlægð er undir 2,0 m.  Fyrir utan almenna fjölatakmörkun ætti að setja hámarksfjölda á m2 á veitingastöðum, því að þar er grímunotkun óraunhæf.  Hvers vegna ekki að leyfa starfsemi kvikmyndahúsa, leikhúsa og tónleikahaldara með 1,0 m reglu og grímuskyldu fyrir gesti, og tíðri innköllun hluta starfsfólks til skimunar ?  

Í sunnudags Moggagrein sinni 9. ágúst 2020, 

"Þetta veltur á okkur",

ritaði Þórdís Reykfjörð, ferðamálaráðherra, þetta m.a.:

"Bakslag reynir jafnvel enn meira á þrautseigju okkar og þolinmæði en þær hörðu aðgerðir, sem gripið var til [til] að kveða fyrstu bylgjuna niður.  Samheldnin, sem ríkti á mestu ögurstundum í baráttunni og gleðin yfir sameiginlegum árangri víkur fyrir vonbrigðunum með bakslagið.  Við sjáum í samfélaginu, að þetta veldur vanlíðan, óþoli og leit að sökudólgum."

Hér gerir ráðherrann mikið úr meintu bakslagi, sem er hugtak, sem Sigríður Andersen, Alþingismaður, telur óviðeigandi í þessu sambandi á þeim tíma, þegar ljóst er, að veiran verður ekki kveðin niður fyrr en hjarðónæmi hefur skapazt og að við verðum að búa við þessa veiru í samfélaginu.  Eftir á séð virðast sóttvarnarráðstafnir við fyrstu bylgju hafa verið of strengar og íþyngjandi (dýrkeyptar), því að fyrsta bylgjan hjaðnaði svo hratt, að kom sóttvarnayfirvöldum á óvart. 

Í næsta bút greinarinnar kemur skoðun ráðherrans á þessu raunverulega fram, og pistilhöfundur vill þar taka undir með Þórdísi:

"Þetta er skiljanlegt og þarf ekki að koma á óvart.  En það þarf ekki heldur að koma á óvart, að þetta bakslag skyldi koma.  Það hefur allan tímann verið talað á þeim nótum, að það væri líklegt. Það hefur verið sagt alveg skýrt, að við gætum þurft að læra að "lifa með veirunni" í töluvert langan tíma.  Við þurfum að setja okkur andlega í þann gír.  Öðru vísi komumst við ekki með góðu móti í gegnum þetta tímabil."

Síðasta málsgreinin er kjarni málsins, en hvað felst í "að lifa með veirunni".  Í stuttu máli er átt við, að þjóðlífið geti að mestu gengið sinn vanagang að viðhöfðum lágmarks sóttvörnum.  Í þessu gæti t.d. falizt að leyfa þéttsettna bekki á tónleikum og í kvikmyndahúsum (með 1 sæti á milli ótengdra), ef grímuskylda yrði virt.  

Síðan tekur Þórdís tvo hagfræðinga til bæna, en þeir þykjast hafa fundið það út, að betur borgi sig fyrir þjóðfélagið að hindra ferðir innlendra og erlendra um landamæri Íslands.  Þótt alls ekki megi vanmeta skaðleg heilsufarsáhrif þess vágests, sem allt þetta umstang snýst um, þá telur höfundur þessa vefpistils, að hagfræðingarnir hafi ekki hitt naglann á höfuðið við þessar vangaveltur sínar, enda er ekki vitað um neitt eyland, sem hefur lokað sig af vegna smithættu af SARS-CoV-2. Segja má, að lokunarstefnan og "að lifa með veirunni" sjónarmiðið takist á.  

Þórdís skrifar:

"Tveir hagfræðingar, Þórólfur Matthíasson og Gylfi Zoëga, hafa nýlega kvatt sér hljóðs og lýst þeirri skoðun, að tilslakanir á landamærunum hafi verið misráðnar og gefa í skyn, að fjölgun smita núna undanfarið sé afleiðing þeirra ákvarðana.  Það á ekki við rök að styðjast."

Það er rétt hjá Þórdísi, að hagfræðingarnir virðast fremur vera á tilfinninganótunum með þennan málflutning sinn.  Það er ekki hægt að útiloka, að smit berist til landsins, af þeirri einföldu ástæðu, að það er ekki hægt að útiloka landsmenn frá samskiptum við útlendinga.  Þar með sitjum við uppi með innanlandssmit og enga ferðamenn, hvorki innkomandi né útfarandi.  Innanlandssmit hefur um hríð verið greint í 0,1 % þýðisins.  Sýnaþýðið á landamærunum er að 0,04% smitað, og eru Íslendingar þar á meðal innkomandi ferðamanna.  Lítil smithætta af ferðamönnum veldur því, að sú tilgáta hagfræðinganna, að stöðvun ferðamennskunnar borgi sig fjárhagslega fyrir þjóðarbúið eða auki við lífsgæðin í landinu virðist vera og er sennilega alveg út í hött.  Þessi tillaga þeirra, ef tillögu skyldi kalla, nýtur varla nokkurs fylgis, og íslenzk yfirvöld mundu ekki ríða feitum hesti frá fjarfundum, þar sem þau reyndu að útskýra, hvernig sú einangrunarniðurstaða hefði verið fengin, sérstaklega þar sem tillagan hefur alls ekki komið frá sóttvarnaryfirvöldum landsins. 

Að lokum reit Þórdís, ferðamálaráðherra m.m.:

""Stjórnmálamaður gerist hagfræðingur" gæti nú einhver sagt.  Já, ég leyfi mér að hafa áhyggjur af stöðu ríkissjóðs, efnahagslífsins, fyrirtækja og einstaklinga.  Ég leyfi mér líka að benda á, að þótt það sé rétt hjá Gylfa, að atvinnuleysisbætur örvi eftirspurn, þá er það ekki sjálfbært. 

 Við þurfum núna á öllu okkar að halda.  Öllum þeim tekjum, sem við getum aflað með ábyrgum hætti.  Allri okkar sérfræðiþekkingu á sóttvörnum.  Öllu því aðhaldi, sem við getum beitt í ríkisfjármálum, sérstaklega með nýsköpun í ríkisrekstri og snjöllum lausnum ásamt því að örva efnahagslífið, eins og kostur er.  Allri okkar árvekni gagnvart vágestinum.  Og allri okkar þrautseigju, þolinmæði og samtakamætti."

Það er vert að taka undir þetta með ráðherra ferðamála, nýsköpunar og iðnaðar.  Rökrétt framhald af þessu er að hleypa ferðamönnum utan Schengen-svæðisins til Íslands með einni skimun á landamærunum, ef Nýgengisstuðullinn í landi þeirra eða brottfararlandinu er á bilinu 50-100, en hleypa fólki ekki inn, ef það hefur á undanförnu 14 daga tímabili dvalið í landi með nýgengisstuðul yfir 100. 

Gylfi Zoëga settist niður við skriftir eftir lestur sunnudagspistils ráðherrans og úr varð grein, sem birt var í Morgunblaðinu 10. ágúst 2020 undir fyrirsögninni:

"Í tilefni af grein ráðherra".

Höfundi þessa vefpistils finnst holur hljómur í boðskap Gylfa, sem gæti stafað af því, að sterk rök skorti og að hann hafi ekki ígrundað málefnið nægilega vel.  Það ber að fagna andstæðum sjónarmiðum, en smithættan, sem hann telur stafa af tiltölulega fáum ferðamönnum í haust og vetur er stórlega ofmetin.  Gylfi vill pakka landinu inn í bómull, ofvernda þjóðina.  Þetta er skrýtinn málflutningur hjá hagfræðingi og nefndarmanni í Peningastefnunefnd Seðlabankans:

"Stjórnvöld þurfa að ákveða, hversu mikið eigi að örva eftirspurn eftir ferðaþjónustu á næstu mánuðum með því að auðvelda ferðir um landamæri.  En þá er einnig við því að búast, að Íslendingar ferðist meira til útlanda, sem dregur úr innlendri eftirspurn.  Ferðir innlendra sem erlendra ferðamanna yfir landamæri auka hættuna á, að farsóttin komi til landsins aftur, eftir að núverandi bylgja er gengin niður.  Það þarf ekki sóttvarnalækni til þess að skilja, að því meiri, sem hreyfanleiki fólks er, þ.e.a.s. því fleiri Íslendingar, sem ferðast til útlanda og því fleiri erlendir ferðamenn, sem hingað koma, þeim mun meiri hætta er á, að farsóttin berist til landsins."

 Við þetta er ýmislegt að athuga.  Eftir að þessi árstími er genginn í garð, eru litlar líkur á, að Íslendingar, sem vilja "lengja hjá sér sumarið" með sólarlandaferð, en komast ekki vegna smitsjúkdómshindrana yfirvalda, muni eyða meiru fé innanlands fyrir vikið.  Ætli séu ekki meiri líkur á, að þeir auki sparnað sinn og hyggi gott til glóðarinnar, þegar lífið færist í eðlilegra horf ?

Að fara með almennar og óskilyrtar eða magnteknar staðhæfingar, eins og hagfræðingurinn gerir um samband "hreyfanleika ferðamanna" og smithættu innanlands er villandi og býður hættunni á röngum ályktunum lesandans heim.  Þessi staðhæfing Gylfa er álíka nytsamleg, og ef pistilhöfundur tæki sig til og skrifaði blaðagrein um það, að hættan á, að ekið verði á bíl hans stóraukist við það að fara á honum út á vegina í stað þess að láta hann standa á hlaðinu.

Í lýðræðisþjóðfélagi ber stjórnvöldum að gæta meðalhófs við ákvarðanatöku, eins og Arnar Þór Jónsson, héraðsdómslögmaður, bendir á í mjög þarfri hugvekju í Morgunblaðinu 13. ágúst 2020, og huga um leið að beztu þekkingu í þessum efnum.  Slíka ákvarðanatöku er t.d. hægt að reisa á því sjónarmiði, að öllum, sem hingað vilja koma í lögmætum tilgangi sé heimil för með skilyrðum, sem snúa að nýgengi COVID-19 í heimalandi þeirra eða þaðan, sem þeir koma.  Nýgengisstuðullinn 20 reisir óskynsamlega háar skorður við frjálsri för.  Talan NG=100 virðist réttlætanlegri, enda séu ferðamenn skimaðir, ef NG>50.  Þar sem fólk búsett á Íslandi er mun meira smitandi en almennt ferðafólk, er eðlilegt að beita það strangari sóttvarnaákvæðum, t.d. tvöfaldri skimun og sóttkví á milli við komu til landsins.  Með þessu móti væri gætt meðalhófs, en með núverandi fyrirkomulagi á landamærunum er ekki gætt meðalhófs. 

"Ef aukið flæði ferðamanna hefur í för með sér, að farsótt geisi innanlands, verður efnahagslegt tjón þjóðarbúsins margfalt meira en sá ávinningur, sem fjölgun ferðamanna hefði í för með sér.  Hagkerfi margra Vesturlanda hefur orðið fyrir miklu áfalli í ár; ekki vegna þess, að ferðamönnum hefur fækkað, heldur af því, að fólk getur ekki mætt til vinnu og margvísleg viðskipti geta ekki átt sér stað.  Ekki þarf að horfa mikið lengra en til Bretlands til þess að sjá slæmar efnahagslegar afleiðingar farsóttar og harkalegri sóttvarna en Íslendingar hafa hingað til kynnzt." 

Hagfræðingurinn getur varla verið þekktur fyrir að senda frá sér slíkan texta.  Hann getur ekki fullyrt, að efnahagstjónið af völdum geisandi farsóttar innanlands af völdum ferðamannafjölgunar verði margfalt á við ávinninginn af fjölgun ferðamanna.  Hér er verið að mála skrattann á vegginn til að skapa andrúmsloft ótta, sem fær stjórnvöld til að hálfloka landinu, og efnahagslegar afleiðingar farsóttar eru algerlega háðar sóttvarnarviðbrögðunum.  Þessi ráðgjöf er ekki upp á marga fiska.  

Enn heggur Gylfi í sama knérunn:

"En þeir, sem taka ákvarðanir fyrir hönd þjóðarinnar, verða að hafa heildarhagsmuni skýra.  Ekki má horfa framhjá þeim mikla efnahagslega skaða, sem verður, ef farsóttin herjar á samfélagið í vetur.  Efnahagslegt tap af völdum farsóttar innanlands getur verið mikið, eins og sést í mörgum nálægum ríkjum."

Við verðum að lifa með veirunni, og óttinn er mjög slæmt vegarnesti í langferð.  Miklu nær er að blása til gagnsóknar, reyna að auka tekjurnar á öllum sviðum, svo að stöðva megi skuldasöfnun, sem hefur verið mikil það, sem af er árinu, og efla mótvægisaðgerðir, sem gefizt hafa vel, á borð við skimun fyrir veirunni og smitrakningu með sóttkví, sem stytta má í 5 daga með skimun.  Það má heita líklegt, að heimurinn þurfi að glíma við miklu hættulegri veiru en SARS-CoV-2 síðar, og þess vegna vert að þjálfa varnarviðbrögð og færa reynsluna inn í hönnun nýja spítalans við Hringbraut, sem verður að vera í stakk búinn til að fást við skæða veirufaraldra. 

 

 

 

 

 

Var iðnaðarráðherra gert rúmrusk ?

Tímamót hafa orðið í deilum Rio Tinto/ISAL og Landsvirkjunar um skilmála raforkuviðskipta fyrirtækjanna.  Ráða má af yfirlýsingu hinna fyrrnefndu, að eigendur ISAL hafi gefizt upp á samskiptunum og samningaumleitunum við Landsvirkjun.  Þessi staða er grafalvarleg fyrir framtíð ISAL, sem með skynsamlegum sveigjanleika af hálfu Landsvirkjunar hefði annars getað starfað út gildistíma raforkusamningsins, þ.e. í 16 ár enn.  Landsvirkjun virðist skáka í því skjólinu, að hún þurfi lítinn sem engan gaum að gefa yfirlýsingu Rio Tinto um, að stöðva verði stórfelldan taprekstur í Straumsvík með því að lækka kostnað ISAL, af því að hún geti gengið að greiðslum 85 % forgangsorkunnar sem vísum. Sá leikur Rio Tinto í þessari stöðu að kæra Landsvirkjun fyrir Samkeppniseftirlitinu er aðeins upphafið að stórfelldu lögfræðiþrefi á milli fyrirtækjanna.  Kæra til ESA, Eftirlitsstofnunar EFTA, liggur í loftinu, ef þörf verður á, og allt er þetta til að undirbyggja hina lagalegu stöðu fyrir þeirri afstöðu, að Landsvirkjun hafi í raun með hegðun stjórnendanna fyrirgert rétti sínum til téðra 85 % greiðslna, neyðist eigendurnir til að loka dótturfyrirtæki sínu í Straumsvík.  

Lilja Hrund Ava Lúðvíksdóttir birti þann 23. júlí 2020 frétt undir fyrirsögninni:

"Kæra Landsvirkjun til Samkeppniseftirlitsins".

Hún hófst þannig:

"Rio Tinto kærði í gær Landsvirkjun til Samkeppniseftirlitsins vegna "misnotkunar Landsvirkjunar á yfirburðastöðu fyrirtækisins gagnvart ISAL. Álframleiðandinn segir Landsvirkjun hafa misnotað markaðsráðandi stöðu sína á raforkumarkaði.  Í yfirlýsingu frá Rio Tinto segir, að láti Landsvirkjun "ekki af skaðlegri háttsemi sinni", hafi Rio Tinto ekki annan kost en að íhuga að segja upp orkusamningi sínum og virkja áætlun um lokun. Um 500 manns starfa hjá fyrirtækinu.  Rio Tinto óskar eftir því, að Samkeppniseftirlitið skoði "samkeppnishamlandi háttsemi Landsvirkjunar með mismunandi verðlagningu og langtímaorkusamningum, svo að álver ISAL og önnur íslenzk framleiðsla og fyrirtæki geti keppt á alþjóðavettvangi." 

Alf Barrios, forstjóri Rio Tinto á heimsvísu, segir í tilkynningunni, að ISAL "greiði umtalsvert meira fyrir orku sína en aðrir álframleiðendur á Íslandi, sem grefur undan samkeppnisstöðu fyrirtækisins."  Þá segir Barrios, að ISAL geti ekki haldið álframleiðslu sinni á Íslandi áfram, sé verðlagning orkunnar ekki "gagnsæ, sanngjörn og alþjóðlega samkeppnishæf". 

 Það hlaut að koma að því, að alvarlegar brotalamir á íslenzkum raforkumarkaði yrðu leiddar fram í dagsljósið, og það gerðist á vettvangi Samkeppniseftirlitsins.  Sú staða, sem nú er uppi, að í hópi raforkubirgjanna sé einn aðili með yfirburðastöðu, sem fylgir miskunnarlaust fram því stefnumiði orkupakka Evrópusambandsins, ESB, að orkufyrirtækin eigi einvörðunga að hugsa um eigin hag, reyna að hámarka eigin arð, gengur ekki upp, því að forsenda þess, að orkupakkar ESB geti gengið upp, er frjáls samkeppni, þar sem viðskiptavinir orkufyrirtækjanna hafa frjálst val.  Hér hafa stórnotendur raforku ekkert val.  Ekki verður annað séð en Alf Barrios hafi mikið til síns máls, þannig að úrskurður Samkeppniseftirlitsins gæti orðið örlagavaldur í sögu orkufyrirtækja og stóriðju á Íslandi. Verst, að sú stofnun þykir svifasein. Landsvirkjun í sinni núverandi mynd fær ekki staðizt, nema hún taki upp gjörbreytta verðlagsstefnu, hverfi aftur til fyrri stefnu um að halda raforkuverðinu í landinu í lágmarki til hagsbóta fyrir heimilin og fyrirtækin, en arður orkuveranna verði "tekinn út í hinum endanum", eins og F.D. Roosevelt, fyrrverandi Bandaríkjaforseti, sagði um "New Deal" stefnu sína, þ.e. á notendahliðinni, sem ríkið, eigandi kjölfestufyrirtækja orkugeirans, skattleggur þá með sínum hætti. 

Það, sem við horfum á núna, gæti verið upphafið að skipbroti stefnu Harðar Arnarsonar, forstjóra Landsvirkjunar, sem undir núverandi orkulöggjöf með lögsögu ESA og EFTA-dómstólsins í ágreiningi um samkeppnismál, getur leitt til sundrunar Landsvirkjunar.  Þessi sviðsmynd er grafalvarleg fyrir hagsmuni íslenzka ríkisins og eigandans, þjóðarinnar.  Tveir ráðherrar hafa tjáð sig um málið, og er tjáningin í öðru tilvikinu viturleg, en í hinu tilvikinu óviturleg.  Hér eiga í hlut formaður og varaformaður Sjálfstæðisflokksins, enda spratt Landsvirkjun á 7. áratug 20. aldar út frá hugmyndafræði forystumanna Sjálfstæðisflokksins, framar öðrum dr Bjarna Benediktssonar, forsætisráðherra, sem var einn mesti framfaramaður þeirrar aldar á Íslandi. 

Með ofangreindri frétt birtist í Morgunblaðinu stutt viðtal við fjármála- og efnahagsráðherra undir fyrirsögninni:

"Framhaldið verði að koma í ljós".

Þetta er nokkuð véfréttarlegt, en framhaldið var gott:

"Bjarni Benediktsson, fjármálaráðherra, segist ekki gera athugasemdir við kæru Rio Tinto til Landsvirkjunar [þ.e. Samkeppniseftirlitsins-innsk. BJo].  "Við búum í landi, þar sem menn geta látið reyna á rétt sinn; það er lítið við því að segja, þegar menn gera það", sagði Bjarni í samtali við mbl.is í gær.  Rio Tinto kærði í gær Landsvirkjun til Samkeppniseftirlitsins, en í tilkynningu frá álframleiðandanum segir, að Landsvirkjun hafi misnotað markaðsráðandi stöðu sína á raforkumarkaði, og láti Landsvirkjun ekki af "skaðlegri háttsemi sinni", hafi fyrirtækið ekki annan kost en að íhuga að segja upp orkusamningi sínum og virkja áætlun um lokun [verksmiðjunnar].  

Bjarni segir, að koma verði í ljós, hvernig málum vindur áfram.  Bendir hann á, að fjölda álvera í Evrópu hafi verið lokað á undanförnum árum og að á sama tíma hafi ekkert nýtt álver verið reist í álfunni.  "Kína hefur tekið til sín æ stærri hluta heimsframleiðslunnar, sem brýzt út í því, að fyrirtæki, sem eru í rekstrarvanda út af breyttri heimsmynd, láta reyna á sína stöðu", segir Bjarni.  Þá segist hann telja, að ákveðinn tvískinnungur ríki í alþjóðapólitík. Hann segir það tímabært "að fara fram á það, t.d. í Evrópusamvinnu, að staðinn verði vörður um iðnaðarvöru innan Evrópska efnahagssvæðisins, sem augljóslega fer fram með mun umhverfisvænni hætti en sú framleiðsla, sem er seld inn á svæðið."  

Þetta er hárrétt athugað hjá Bjarna Benediktssyni, og gefa orð hans vonir um, að hann muni beita sér fyrir gerð raforkusamnings, sem gerir áframhaldandi framleiðslu í Straumsvík fjárhagslega lífvænlega. 

Af allt öðrum meiði var sunnudagsgrein iðnaðarráðherra, Þórdísar K.R. Gylfadóttur, í Morgunblaðinu 26.07.2020, en hún einkenndist af málefnafátækt og þunglyndislegu nöldri þess, sem gert hefur verið rúmrusk.  Afstaða þessa ráðherra er að hafa sem minnst afskipti af þjóðmálum, þótt þau heyri undir hana.  Ekki er vitað til, að hún hafi beitt sér neitt til sátta á milli ISAL og Landsvirkjunar.  Róbóti í ráðherraembættinu mundi ekki gera minna gagn. Grein sína nefndi ráðherrann:

"Staða Rio Tinto og ISAL":

Hún hófst þannig:

 "Rio Tinto tilkynnti í vikunni, að fyrirtækið hefði kvartað til Samkeppniseftirlitsins vegna þess, sem það telur vera misnotkun á markaðsráðandi stöðu af hálfu Landsvirkjunar.  Jafnframt segir Rio Tinto, að láti Landsvirkjun ekki af þeirri háttsemi, verði fyrirtækið að íhuga að segja upp orkusamningnum við Landsvirkjun. Með því er gefið í skyn, að álveri fyrirtækisins, ISAL, kunni að verða lokað eftir rúmlega 50 ára starfsemi hér á landi. 

Samkeppniseftirlitið mun fara yfir sjónarmið Rio Tinto, hvað varðar samkeppnislöggjöfina.  Yfirlýsing Rio Tinto um mögulega uppsögn orkusamningsins er hins vegar ekki síður alvarleg.  Yfirlýsingin framkallar að sjálfsögðu óvissu um lífsviðurværi hundraða starfsmanna ISAL og einnig starfsmanna þeirra  mörgu fyrirtækja, sem byggja afkomu sína að verulegu leyti á viðskiptum og þjónustu við álverið.  Hún kallar líka á vangaveltur um áhrifin á Landsvirkjun, sem er í eigu þjóðarinnar í gegnum ríkið, og á Hafnarfjörð og íslenzkt efnahagslíf almennt."

Hér tekur iðnaðarráðherra rangan pól í hæðina, eins og fyrri daginn.  Hún ruglar saman orsök og afleiðingu.  Orsök þess, hvernig komið er, eru gjörbreyttar aðstæður á álmörkuðum og orkumörkuðum, en Landsvirkjun hefur samt þverskallazt við að aðlaga sig breyttri stöðu og hlaupa undir bagga í Straumsvík og gefa starfseminni þar líf. Það er rangt, sem talsmenn Landsvirkjunar halda fram, að verð raforkunnar hafi verið lækkað til ISAL vegna Kófsins. Þetta hefði ráðherrann átt að kynna sér. 

Það lítur út fyrir, að samúð ráðherrans sé öll með Landsvirkjun.  Hún virðist ekki vita eða ekki vilja vita, hversu dólgsleg framkoma manna þar á bæ gagnvart Rio Tinto / ISAL hefur verið.  Það örlar ekki á skilningi þessa ráðherra á því, sem raunverulega er að gerast og rakið er í inngangi þessa vefpistils.  Rio Tinto er að skapa sér lagalega stöðu til að komast undan kaupskyldu raforkunnar í því tilviki, að verulega verði dregin saman seglin eða starfseminni jafnvel hætt í Straumsvík.  

Þess í stað gerir þessi ráðherra tilraun til að þvo hendur sínar af atvinnumissi og efnahagstjóni, sem samdráttur eða stöðvun í Straumsvík leiðir til.  Ætlar hún að bjarga málunum með sæstreng til útlanda ?  Hún veit líklega ekki, að borga þyrfti með orkunni þangað.  Er ekki heil brú í þessum orkupakkaráðherra ?

"Sem fyrr segir varpar Rio Tinto með yfirlýsingu sinni skugga óvissu yfir atvinnu hundraða starfsmanna og mikilvægar framtíðarþekjur Landsvirkjunar, sem er í eigu allrar þjóðarinnar. Í mínum huga orkar tvímælis  að varpa slíkum skugga óvissu án þess að varpa á sama tíma ljósi á uppsagnarákvæði orkusamningsins.  Fyrirtækið kýs að gera mögulega uppsögn að umtalsefni.  Þá er eðlilegt að gera ráð fyrir, að fyrirtækið upplýsi, hvaða skilyrði gilda um slíka uppsögn." 

Af þessum texta er ljóst, að ráðherrann hefur vaknað upp með andfælum, þegar slitnaði upp úr samningaviðræðum Rio Tinto/ISAL við Landsvirkjun og hinir fyrrnefndu kærðu hina síðarnefndu til Samkeppniseftirlitsins.  Þórdísi Kolbrúnu er það mikið kappsmál að gera blóraböggul úr Rio Tinto/ISAL og sannar þar með, að hún glórir hvorki í þróun alþjóðlegs orkuverðs til stóriðju eða samkeppnishæfni álvera á alþjóðamörkuðum.  Hún er bundin í viðjar þess hugsunarháttar orkupakka ESB, að orkufyrirtækin eigi að kappkosta hámarksverð fyrir "vöruna" rafmagn, sama hvað tautar og raular.  Þórdís dæmir sig algerlega úr leik með þessum málflutningi.  Hún hefur ekki unnið heimavinnuna sína sem iðnaðarráðherra, sem er að greina eðli þeirrar stöðu, sem orku- og iðnaðarmál Íslands nú eru í. Hún skákar í því skjólinu, að ákvæðið um kaupskylduna í raforkusamninginum standi naglfast, sama hvernig samningsaðilar haga sér.  Hana skortir hugmyndaflug til að stilla upp nýjum sviðsmyndum, svo að Íslendingar geti lágmarkað tjónið af efnahagsástandi heimsins og komið í veg fyrir yfirvofandi altjón í Straumsvík.  Það altjón er ekki óumfjýjanlegt, þótt Rio Tinto hafi lagt niður mörg álver á undanförnum árum.  Rio Tinto hefur ekki mótað stefnu um að hverfa alfarið frá álframleiðslu í Evrópu, nema starfsskilyrðin þar verði óaðgengileg. 

"Ákvörðun Norsk Hydro um að kaupa ISAL fyrir um tveimur árum endurspeglar líka trú á starfsskilyrðunum á Íslandi, þó að kaupin hafi ekki gengið eftir af öðrum ástæðum."

Þetta er villandi texti hjá ráðherranum.  Innan stjórnar Norsk Hydro ríkti eftirsjá eftir að sleppa miklum iðnaðartækifærum á Austurlandi í byrjun þessarar aldar, og það varð meirihluti innan stjórnarinnar fyrir því að ná loks fótfestu á Íslandi.  Hins vegar voru þar miklar efasemdir um arðbærni ISAL með þáverandi og núverandi kostnaðarmynztri, og efasemdarmenn urðu ofan á, þegar framkvæmdastjóri samkeppnismála ESB lýsti yfir efasemdum um yfirburðastöðu Norsk Hydro á markaði álstanga í Evrópu eftir kaupin.  Það gengur ekki, að ráðherra vaði á súðum, eins og ráðherra iðnaðarmála á Íslandi gerir um þessar mundir. 

Í lokin skrifaði Þórdís K.R. Gylfadóttir:

 "Ástæða er til að ætla, að umhverfisvænar orkulindir Íslands verði áfram eftirsóttar.  Við viljum bjóða upp á samkeppnishæft umhverfi, en við gerum að sjálfsögðu líka kröfu um, að sala á orkuafurðum úr sameiginlegum auðlindum þjóðarinnar sé arðbær.  Við erum nýbúin að ganga í gegnum langvinna umræðu um þriðja orkupakkann, sem snerist að miklu leyti um nauðsyn þess að standa vörð um sameiginlegar orkuauðlindir okkar.  Af þeirri umræðu hlýtur að leiða, að talað sé gegn því, að við seljum þær á útsölu." 

Þetta er fullkomin froða hjá ráðherranum, og orkupakkaumræðunni snúið á haus.  Hvaða ástæða er til að halda, að orkulindir Íslands séu eftirsóttar ?  Hafa orkuvinnslufyrirtækin gert nokkur ný stórviðskipti með rafmagn, síðan samningurinn við PCC á Bakka var gerður ?  Er ráðherrann að skírskota til áhuga Breta eða annarra á að tengja raforkukerfi Íslands risamarkaði, sem hefði fyrir aðeins einu ári stillt innlendri starfsemi upp við vegg í samkeppninni um rafmagnið, en myndi nú valda öllum viðriðnum aðilum stórtjóni, bæði sæstrengseigendum og virkjunaraðilum á Íslandi, sem lagt hefðu í fjárfestingar vegna slíks ævintýris. 

Hverjir eru "við", þegar ráðherrann skrifar, að við viljum bjóða upp á "samkeppnishæft umhverfi".  Það er a.m.k. ekki Landsvirkjun, því að forráðamenn hennar hafa barið hausnum við steininn og þverskallazt við að horfast í augu við blákaldar staðreyndir orkumarkaðarins. Hvað hefur þessi ráðherra gert til að koma í veg fyrir stórfellt þjóðhagslegt tjón í Straumsvík ?  Það er ekki vitað til, að hún hafi hreyft legg né lið, og það er henni til stórvanza sem stjórnmálamanni.  Ráðherra er reyndar settur á hliðarlínuna með orkupakkalöggjöf ESB, enda markaðinum ætlað að leysa málin.  Vandinn, sem iðnaðarráðherra hefur aldrei skilið, er sá, að hérlendis er enginn markaður í skilningi ESB og orkulöggjafar Sambandsins.   Þess vegna er nú komið sem komið er á vakt Þórdísar K.R. Gylfadóttur, að Landsvirkjun situr á sakabekk hjá Samkeppniseftirlitinu, sökuð um misbeitingu yfirburðastöðu, les einokunarstöðu, á markaði.  Þetta mál getur hæglega lent hjá ESA-Eftirlitsstofnun EFTA, sem ekki er ólíklegt, að muni þá benda stjórnvöldum hérlendum á, að staða og hlutfallsleg stærð Landsvirkjunar samræmist engan veginn samkeppnislöggjöf Innri markaðar EES.  Iðnaðarráðherra er eins og álfur út úr hól í þessu stórmáli.  

 

Lífeyrissjóðirnir eru kjölfesta velferðarkerfisins

Það hefur verið óviðkunnanlegt, jafnvel hráslagalegt, að fylgjast með gjamminu í sumum verkalýðsleiðtogum landsins gagnvart t.d. Icelandair, sem er hryggjarstykkið í íslenzkri ferðaþjónustu. Þar róa stjórnendur og starfsfólk nú lífróður.  Heyrist þá ekki það hljóð úr horni, að verkalýðsleiðtogar muni beita áhrifum sínum til að refsa Icelandair fyrir aðgerðir sínar á vinnumarkaði með því að lífeyrissjóðir, t.d. Lífeyrissjóður verzlunarmanna, muni ekki fjárfesta meira í Icelandair ?  Þessi málflutningur er fyrir neðan allar hellur, er brot á stjórnarháttayfirlýsingu lífeyrissjóðsins, og slíkt athæfi varðar sennilega við lög.  Sumir verkalýðsleiðtogar nútímans virðast vera úti á þekju og ekki skilja núverandi stöðu íslenzka hagkerfisins. Þeir virðast ennfremur telja sig hafna yfir lög og rétt eða geta tekið geðþóttaákvörðun um það, hvenær þeim þóknast að hunza lagafyrirmæli og aðrar leikreglur þjóðfélagsins.  Slíkt vitnar um alvarlega persónuleikabresti, sem eru lítt til forystu fallnir.  

Seðlabankastjóri, Ásgeir Jónsson, er hins vegar réttur meður á réttum stað.  Hann er með fingurinn á þjóðarpúlsinum og hefur tjáð sig opinberlega með snöfurmannlegum hætti um, að tilburðir verkalýðsforkólfa til að skuggastjórna lífeyrissjóðunum séu fullkomlega óboðlegir og að girða verði með lögum fyrir möguleika þeirra til ógnarstjórnar, en þeir hafa hótað nú og áður látið verða af hótun sinni um að afnema umboð stjórnarmanna í lífeyrissjóðum, af því að gjörðir þeirra væru verkalýðsforkólfum ekki þóknanlegar. 

Eftir nýjasta frumhlaup Ragnars Þórs Ingólfssonar, formanns VR, í þessum efnum hefur hann að vísu dregið í land og virðist nú vera einhvers konar ómerkingur á flæðiskeri staddur.  Þetta varð Herði Ægissyni tilefni leiðaraskrifa í Fréttablaðið 24. júlí 2020 undir yfirskriftinni:

"Skaðinn skeður".

Þar stóð m.a.:

"Ákvörðun lífeyrissjóðanna, sem komu síðast að endurreisn Icelandair fyrir hartnær áratug, að leggja félaginu til aukið fjármagn, getur aðeins verið tekin á viðskiptalegum forsendum með arðsemismarkmið að leiðarljósi.  Hagsmunir sjóðsfélaga, sem treysta stjórnendum sjóðanna fyrir því ábyrgðarmikla hlutverki að ávaxta skyldusparnað sinn, eru þar undir.

Sumir eiga erfitt með að gera sér grein fyrir þessu samhengi hlutanna.  Forystufólk verkalýðshreyfingarinnar, sem er hvað öðru vanstilltara í ofstæki sínu, hefur lagt sitt af mörkum í að leggja stein í götu björgunartilrauna flugfélagsins [Icelandair].  Ragnar Þór Ingólfsson, formaður VR, hefur þar farið fremstur í flokki með því að beina því til fulltrúa stéttarfélagsins í stjórn Lífeyrissjóðs verzlunarmanna að sniðganga eða greiða atkvæði gegn fjárfestingu í útboði Icelandair vegna óánægju með, hvernig staðið var að kjaraviðræðum við FFÍ. Færu fulltrúar VR ekki að þeim tilmælum, yrði þeim skipt út.  Engu breytir, þótt formaður VR hafi síðar dregið í land, eftir að samningar náðust við flugliða.  Skaðinn er skeður, og vegið hefur verið að sjálfstæði stjórnar lífeyrissjóðsins.  Það má ekki standa án eftirmála. 

 

Augljósir tilburðir formanns VR til skuggastjórnunar með því að reyna að taka beina stjórn á sjóðnum eru ekki nýmæli.  Aðeins rúmt ár er síðan Fjármálaeftirlitið beindi því til Lífeyrissjóðs verzlunarmanna að endurskoða samþykktir sjóðsins sérstaklega með það í huga, hvort og við hvaða aðstæður hægt væri að skipta út stjórnarmönnum.  Var það gert, eftir að fulltrúaráð VR hafði afturkallað umboð stjórnarmanna stéttarfélagsins í stjórn og sett inn nýja stjórnarmenn til bráðabirgða vegna ákvörðunar um vexti verðtryggðra sjóðfélagalána, sem stjórn og fulltrúaráð VR voru ósammála um.  Með því að ætla enn á ný að hafa áhrif á ákvörðunartöku lífeyrissjóðs, sem er ekki í eigu eða undir stjórn VR, hefur Ragnar Þór sýnt Fjármálaeftirliti Seðlabankans lítilsvirðingu og skeytt ekkert um þau tilmæli, sem stofnunin hefur sent frá sér."

   Það er jafnan eins og téður Ragnar Þór sé nýdottinn ofan úr tunglinu, því að annaðhvort skilur hann ekki þær leikreglur, sem gilda í samfélaginu, eða hann vill ekki skilja þær.  Téðum Ragnari verður hins vegar tíðrætt um spillinguna í samfélaginu.  Hvað er spilling ?  Felst hún ekki einmitt líka í því að gefa skít í leikreglurnar með eigin hag eða skjólstæðinga sinna í fyrirrúmi ?  Hvað er þá hegðun þessa verkalýðsforkólfs annað en spilling, því að hann er augljóslega að slá sig til riddara í augum félagsmanna sinna og annarra verkalýðsfrömuða með athæfi sínu ? Þetta eru auðvitað ótæk vinnubrögð af hálfu formanns verkalýðsfélags, enda hefur nú Ásgeir Jónsson, Seðlabankastjóri, brugðizt við þessum flumbruhætti.  Við hann var viðtal í Fréttablaðinu 24. júlí 2020 undur fyrirsögninni:

"Höfum slæma reynslu af skuggastjórn":

Ásgeir Jónsson er ómyrkur í máli, enda hefur verkalýðsforkólfurinn Ragnar Þór Ingólfsson orðið að gjalti.  Óprúttið framferði hans er VR til skammar:

""Að mínu áliti þarf að stíga miklu fastar til jarðar í því að tryggja sjálfstæði sjóðanna.  Ég tel, að regluumhverfi þeirra sé allt of veikt og að Fjármálaeftirlitið þurfi öflugri heimildir til inngripa", segir í samtali við Fréttablaðið."

Miðað við einarða afstöðu Óla Björns Kárasonar, Alþingismanns Sjálfstæðisflokksins og formanns Efnahags- og viðskiptanefndar Alþingis, í Morgunblaðsgrein hans, 22. júlí 2020:

"Grafið undan lífeyrissjóðum",

má hiklaust reikna með, að þingið verði góðfúslega við óskum Seðlabankastjóra um lagasetningu til að girða fyrir sóðaleg vinnubrögð varðandi það gríðaröfluga og mikilvæga velferðarkerfi, sem lífeyrissjóðir landsmanna eru orðnir.  Aðeins í Danmörku og Hollandi, af öllum löndum heims, er lífeyrissparnaður meiri m.v. verga landsframleiðslu, og hún er enn tiltölulega há hér.  

"Ásgeir segir, að tilmæli stjórnar VR séu þörf áminning um mikilvægi þess að þétta varnir í kringum sjálfstæða ákvarðanatöku innan lífeyrissjóðanna."

Þetta er hverju orði sannara hjá Seðlabankastjóra í ljósi þess feiknamikilvæga þjóðhagslega hlutverks, sem lífeyrissjóðirnir eiga að gegna.  Að lýðskrumandi fúskarar úti í bæ geti fjarlægt stjórnarmenn og sett aðra sér þóknanlega þar í staðinn áður en skipunartíminn rennur út, býður hættunni heim fyrir hagsmuni sjóðfélaganna. 

"Það er óþolandi, ef sjóðsfélagar, sem eru að safna fyrir ævikvöldi sínu, geti ekki gengið að því vísu, að fjárfestingarákvarðanir séu teknar í samræmi við hagsmuni þeirra", 

sagði Seðlabankastjóri.  Þegar furðufuglar, sem skolað hefur á fjörur stjórna verkalýðsfélaga fyrir tilstilli lítils minnihluta félagsmanna vegna lítillar kosningaþátttöku, fá þá flugu í höfuðið, að þeir séu handhafar eignarhalds á lífeyrissjóðunum, þá verður Fjármálaeftirlitið auðvitað að geta sett þeim stólinn fyrir dyrnar.  Þá þýðir nú lítið sú aumkvunarverða vörn, sem téður Ragnar hefur uppi með allt á hælunum, að hann hafi málfrelsi. 

""Það mega ekki skapast nein tækifæri til að stofna sjálfstæði stjórnarmanna í hættu.  Það má ekki vera auðveldara að skipta út stjórnarmönnum í lífeyrissjóðum en í öðrum einingum tengdum almannahagsmunum.  Sérstaklega í ljósi þess, hve sjóðirnir eru stórir og umsvifamiklir í íslenzku atvinnulífi", segir Ásgeir."

Þetta er kjarni málsins.  Ábyrgðarlausir aðilar á þessu sviði, verkalýðsformenn og aðrir "úti í bæ", geta gasprað að vild, en það á ekki að hafa áhrif á fjármálavafstur stjórnenda lífeyrissjóðanna.  Lífeyrissjóðirnir eru allra aðila umsvifamestir í fjármögnun íslenzks atvinnulífs og mynda hryggjarstykkið í mörgum öflugum félögum.  Stjórnir þeirra sinna vandasömum og ábyrgðarmiklum störfum og verða þess vegna að fá starfsfrið. 

Að lokum verður hér vitnað í fróðlega og skelegga grein Óla Björns, sem áður var nefnd til sögunnar:

"Okkur Íslendingum hefur tekizt það, sem fáum öðrum þjóðum hefur auðnazt; að byggja upp lífeyriskerfi, sem launafólk hefur getað treyst á.  Styrkleiki lífeyriskerfisins er einn mikilvægasti hornsteinn efnahagslegrar velferðar þjóðarinnar. Hrein eign lífeyrissjóðanna í lok síðasta árs nam tæpum mrd ISK 5000.  Samkvæmt nýlegri úttekt OECD nemur lífeyrissparnaður á vegum lífeyrissjóðanna (samtrygging og séreign) um 167 % af vergri landsframleiðslu og um 177 % að meðtöldum sparnaði á vegum innlendra og erlendra vörzluaðila séreignarsparnaðar.  Aðeins í Danmörku og Hollandi er lífeyrissparnaðurinn meiri." 

 

 

 

 

Orkumál og orkunýting á umbreytingaskeiði

Það hefur komið fram, að rekstur álvers ISAL í Straumsvík er orðinn fjárhagslega ósjálfbær.  Meginástæðan er hrun álmarkaðanna, en við þær aðstæður verður hár innanlandskostnaður að óbærilegum klyfjum fyrir eigandann, eins og mrdISK 13 í tap árið 2019 ber vitni um.  Mjög hátt raforkuverð, hið langhæsta til stóriðjustarfsemi á Íslandi um þessar mundir, vegur þar þyngst á metunum. 

Sömu sögu er að segja úr kísilgeiranum, bæði járnblendinu og kísilmálmframleiðslunni.  Elkem á Íslandi berst í bökkum með orkuverð, sem gerðardómur dæmdi og Landsvirkjun er óánægð með og hefur lýst áformum um hækkunarkröfur við fyrsta tækifæri. Verði þeirri ósanngjörnu kröfu haldið til streitu, mun Elkem á Íslandi stöðva starfsemi sína á Grundartanga, ef rétt er ráðið í yfirlýsingu nýs forstjóra fyrirtækisins.  PCC á Bakka hefur dregið stórlega saman seglin mun nú jafnvel hafa verið lokað alveg  tímabundið, þótt kaupskylda raforku sé þar við lýði. 

Nú hafa gagnaversrekendur bætzt í hóp bónbjargarmanna.  Af frétt Markaðarins 15. júlí 2020 að dæma óttast þeir yfirvofandi hækkun raforkukostnaðar á Íslandi á næstunni.  Í öllum tilvikum er hér um að ræða viðskiptavini Landsvirkjunar.  Verðlagsstefna hennar er hörð og ósveigjanleg og virðist beinlínis ætluð til að ganga af starfsemi viðskiptavinanna dauðri.  Landsvirkjun er í krafti stærðar sinnar einokunarfyrirtæki, sem nýtur einskis aðhalds frá samkeppni vegna þess, að aðrir leikendur á sviðinu hafa ekki bolmagn til að taka við stórum viðskiptavinum.  Við þessar aðstæður blasir við, hversu forkastanlegt það er af stjórn Landsvirkjunar að taka upp þann þátt orkustefnu Evrópusambandsins, ESB, í Orkupakka #3, sem fjallar um, að hvert fyrirtæki eigi að haga starfsemi sinni til hámörkunar tekna sinna.  Þetta felur reyndar í sér fjárfestingar til að mæta aukinni aflþörf og um leið að auka markaðshlutdeild sína, en undarlega lítið ber á nýjum virkjunaráformum Landsvirkjunar nú, þótt ytri aðstæður séu hinar hagstæðustu til þess. Gælt er við vindorkuver, sem er fáránleg fjárfesting á Íslandi með gríðarlegum umhverfisspjöllum og stóru kolefnisspori á orkueiningu yfir endingartímann. 

Nú hafa Rio Tinto Tinto/ISAL kært Landsvirkjun til Samkeppniseftirlitsins fyrir misnotkun á markaðsráðandi aðstöðu sinni.  Að þessu hlaut að koma.  Tímasetningin tengist slitum á samningaviðræðum fyrirtækjanna um endurskoðun raforkusamnings og kann að vera upphafið að miklu lögfræðiþrefi fyrirtækjanna í tengslum við uppgjör þeirra á milli vegna lokunar ISAL áður en núgildandi raforkusamningur rennur sitt skeið á enda árið 2036.   

 

Erfiðleikar orkukræfs iðnaðar eru alþjóðlegir.  Álverksmiðjur á Nýja-Sjálandi hafa aðallega selt ál til Japans, en kínverskar álverksmiðjur eru nær þeim markaði, svo að þær hafa náð þar undirtökunum.  Er það ólíkt Japönum að láta Kínverja komast í ríkjandi stöðu með svo öryggislega mikilvæga vöru sem ál er.  Engu að síður hefur Rio Tinto nú lokið við úttekt sína á rekstraraðstæðum verksmiðju syðst á syðri eyjunni við Tiwai Point og komizt að þeirri niðurstöðu, að verksmiðjan beri sig ekki með núverandi raforkukostnaði á MWh, sem er mjög svipaður og í Straumsvík.  Verksmiðjurnar eru á svipuðum aldri, en Tiwai Point er líklega með töluvert lægri rekstrarkostnað á framleiðslueiningu, því að hún er með 77 % meiri framleiðslugetu og aðdráttarleiðir  hennar fyrir aðalhráefnin eru miklu styttri en Straumsvíkurverksmiðjunnar, þar sem Ástralía er á næsta leiti.  Launakostnaður á hvert framleitt t er nánast örugglega lægri á Nýja-Sjálandi en hérlendis, enda er árlegt tap í Tiwai Point miklu lægra en í Straumsvík. 

Sams konar úttekt á rekstraraðstæðum ISAL er sennilega lokið og þess vegna vitað, hvert er hámarksraforkuverð, sem verksmiðjan getur staðið undir.  Það hefur greinilega enn ekki náðst samkomulag á milli RT/ISAL og Landsvirkjunar um að framlengja líf verksmiðjunnar til 2036, þegar gildistíma raforkusamnings lýkur.  Lýsir það vel öngstrætinu, sem íslenzk iðnaðar-, orku- og atvinnustefna er í, að framtíð þessa stóra vinnustaðar og gjaldeyrislindar skuli hanga á bláþræði stefnu Landsvirkjunar, sem á sér engan bakhjarl í eigendastefnu frá Alþingi. Er alveg stórfurðulegt og ámælisvert, að iðnaðarráðherra skuli við þessar grafalvarlegu aðstæður í atvinnumálum landsins skýla sér á bak við sinn Orkupakka #3, sem setur Landsreglara í þá stöðu, sem ráðherra gegndi áður varðandi orkumálin.  Með hliðsjón af miklum afskiptum ríkisstjórna innan EES á þessum Kófstímum á hún ekki að hika við að láta til sín taka í þessu máli, ef hún hefur bein í nefinu til sáttaumleitana.   

Þórður Gunnarsson á Fréttablaðinu var með umfjöllun um þessi mál í Markaðnum 15. júlí 2020 undir fyrirsögninni:

"Rekið með minna tapi en Straumsvík".

Þar gat m.a. að líta þetta:

"Miklar deilur áttu sér stað á Nýja-Sjálandi fyrir byggingu álversins, en ráðast þurfti í miklar virkjanaframkvæmdir á Manapouri-vatnasvæðinu til að útvega álverinu rafmagn.  Álverið er kaupandi um 13 % allrar framleiddrar raforku á Nýja-Sjálandi, en nú þarf að finna þeirri orku nýjan farveg.  Að sama skapi er þetta skellur fyrir hið staðbundna hagkerfi álversins, en talið er, að um 2500 bein og óbein störf muni tapast vegna lokunar álversins."

Þarna er sem sagt um að ræða meðalstórt álver, sem knúið er raforku frá vatnsorkuveri.  Álverseigandinn fær líklega ekki hærra verð fyrir sína vöru, þótt hún sé framleidd með sjálfbærum hætti.  Á Nýja-Sjálandi er hins vegar nóg af kaupendum raforkunnar, sem verður á lausu, öfugt við það, sem hér á Íslandi verður uppi á teninginum, ef ISAL verður lokað.  Í grein Þórðar Gunnarssonar er haft eftir ónafngreindum, að í Kanada greiði Rio Tinto 26 USD/MWh að flutningsgjaldi meðtöldu til álvera sinna.  Það er ívið lægra en RT/ISAL hefur farið fram á við Landsvirkjun og reyndar gert að úrslitaatriði fyrir áframhaldandi rekstri verksmiðjunnar og fjárfestingum í henni til að halda henni vel gangfærri í 16 ár. Að Landsvirkjun skuli þrjózkast við sýnir, að hún er að verðleggja sig og þar með Ísland út af markaðinum.  Standa ríkisstjórn og Alþingi að baki þeirri stefnumörkun ríkisfyrirtækisins ? 

Að lokum þessi tilvitnun í greinina:   

""Við höfum ekki enn náð samkomulagi við Landsvirkjun um raforkusamning, sem gerir ISAL samkeppnishæft", sagði Bjarni Már Gylfason, upplýsingafulltrúi Rio Tinto á Íslandi." 

Þessi stutta tilvitnun sýnir, að skessur Landsvirkjunar leika sér nú með fjöregg iðnaðarins á Íslandi af fullkominni léttúð og skilningsleysi á þjóðhagslegu mikilvægi hans og raunverulegu hlutverki Landsvirkjunar.  

Eitt af uppátækjum núverandi forstjóra Landsvirkjunar var að heimta afnám tengingar raforkuverðs við álverð við endurskoðun samninga.  Þetta er þó eina eðlilega tengingin, sem miðar að því að tryggja sem mest raforkukaup álversins í niðursveiflu og hlutdeild orkusalans í ávinningi uppsveiflunnar.  Þessi tenging tíðkast út um allan heim og er jafnan með gólfi og þaki.  Landsvirkjun álpaðist til að leysa þessa tengingu af hólmi í samningum við Norðurál árið 2016 með tengingu við norðvesturhluta Nord Pool raforkumarkaðarins í Evrópu, sem hefur sáralitla tengingu við hinn alþjóðlega álmarkað.  Í ár hefur Landsvirkjun goldið fyrir þetta og tapað stórlega, enda ekki gert neinar ráðstafanir til að jafna út sveiflurnar á þessum markaði með tryggingum.  Það er eins og viðvaningar í fjármálastjórnun séu í sandkassaleik í háhýsinu ofarlega á Háaleitisbraut.  

Í Markaðnum 1. júlí 2020 var m.a. fjallað um þetta undir fyrirsögninni:

"Tekjufall gæti orðið töluvert á árinu":

"Mikil lækkun á Nord Pool-raforkumarkaðinum í Evrópu kemur illa við Landsvirkjun, en nýjasti raforkusamningur fyrirtækisins við Norðurál, sem tók gildi í nóvember sl. [samkvæmt samningi frá 2016] tekur mið af því verði.  Meðalverð í nóvember sl. var um 42 EUR/MWh, en meðalverð í júní á þessu ári [2020] var ríflega 3 EUR/MWh.  Landsvirkjun hefur ekki keypt neinar áhættuvarnir gegn sveiflum á Nord Pool-verðinu, sem hefur lækkað um meira en 90 % síðastliðið hálft ár."

 

 

""Norðurál kaupir u.þ.b. 1,6 TWh af okkur á hverju ári og eru því kaupandi um 11 % af okkar framleiðslu, þó [að] þeir hafi aldrei náð sama hlutfalli í okkar tekjum.  En það hefur komið mjög á óvart, hvernig Nord Pool hefur þróazt. 

Þarna er ákveðinn forsendubrestur, sem hefur átt sér stað, sem tengist inngripum stjórnvalda með að loka mörkuðunum", segir Hörður.  

Auk fullra miðlunarlóna, einkum í Svíþjóð og í Noregi, hefur mikill samdráttur eftirspurnar rafmagns í Evrópu þrýst rafmagnsverði niður á við."

Lækkun raforkuverðs var hafin í Evrópu áður en kórónuveiran hélt innreið sína þar og stafaði af niðursveiflu efnahagslífsins, sem viðskiptastríð Kína og Bandaríkjanna átti þátt í að framkalla, og af auknu framboði umhverfisvænnar orku. Þetta hefur veikt samkeppnisstöðu gagnavera á Íslandi, en gagnaver í Evrópu kaupa þar eðlilega raforku á verði, sem dregur dám af Nord-Pool heildsöluverði.  Í Markaðnum 15. júlí 2020 var fjallað um þetta undir fyrirsögninni:

"Staða gagnavera fer versnandi".

Upphaf umfjöllunarinnar var þannig:

"Lágt raforkuverð á samkeppnismörkuðum íslenzkra gagnavera skapar talsverðar áskoranir fyrir atvinnugreinina, sem horfir fram á versnandi samkeppnishæfni.

"Hagstætt og fyrirsjáanlegt raforkuverð hefur í gegnum tíðina verið einn af stóru þáttunum, sem hafa skapað íslenzkum gagnaverum það samkeppnisforskot, sem hefur skilað þeim á þann stað, sem þau eru í dag, en til viðbótar við aðgengi að hreinni orku þurfa þau einnig góðar nettengingar og aðgengi að frábæru starfsfólki.   Öll þessi atriði þurfa ætíð að vera samkeppnishæf við það, sem bezt gerist erlendis.  Stór hluti af þeim áskorunum, sem við stöndum frammi fyrir núna, er hins vegar, að Ísland er ekki lengur samkeppnishæft, þegar kemur að raforkuverði, en sú staða er grafalvarleg, sérstaklega í ljósi hægari umsvifa í öðrum útflutningsgreinum", segir Jóhann Þór Jónsson, formaður Samtaka gagnavera, í samtali við Markaðinn."

Aðvörunarbjöllurnar glymja allt um kring.  Vitlaus orkulöggjöf hér m.v. aðstæður á Íslandi og túlkun og fylgni risans á íslenzkum orkumarkaði á henni er að steypa stórnotendum og miðlungsnotendum í fjárhagslega glötun.  Það eru alls engar markaðslegar forsendur fyrir því á Íslandi að reka þá verðlagsstefnu, sem Landsvirkjun gerir, þ.e. að hámarka arð sinn og margtuggnar arðgreiðslur.  Eigandum, ríkissjóði, kemur á hinn bóginn bezt, að hér starfi öflugur og samkeppnisfær iðnaður og önnur atvinnustarfsemi, knúin ódýru gæðarafmagni (mikið afhendingaröryggi og spennu- og tíðnistöðugleiki).  Þá verður arður af eignum ríkisins í raforkukerfinu tekinn út "á hinum endanum", eins og F.D. Roosevelt, Bandaríkjaforseti, orðaði eitt sinn svar sitt við spurningu um lágorkuverðsstefnu "New Deal", sem kippti BNA upp úr kreppufeni 4. áratugar 20. aldarinnar.  

"Jóhann segir, að til viðbótar við lægra orkuverð erlendis, sé mikill munur á kostnaði við flutning og dreifingu á raforku á Íslandi samanborið t.d. við Noreg og Svíþjóð, sem leiðir til þess, að heildarorkukostnaður verði umtalsvert lægri í þessum löndum samanborið við Ísland.  Þá áformar Landsnet fjárfestingu upp á tugi milljarða í flutningskerfi sínu í tengslum við kerfisáætlun til að bæta raforkuöryggi, en það getur orðið til þess, að raforkuverð til stórnotenda hækki umtalsvert á næstu árum." 

Einmitt vegna hins háa flutnings- og dreifingarkostnaðar raforku á Íslandi leiðir orkupakkastefnan um hámörkun arðsemi orkuvinnslufyrirtækjanna óhjákvæmilega til þess, að Ísland verður ósamkeppnishæft á orkusviðinu.  Þess vegna ber að lágmarka verðið m.v. lágmarksarðsemi í stað þess að hámarka það.  Í gamla daga var flutningur og vinnsla á einni hendi, þ.e. Landsvirkjunar, og fyrirtækið notaði einfaldlega hagnaðinn af vinnslunni til að fjármagna flutningsmannvirkin.  Það er hið eðlilega, "með einum eða öðrum hætti", m.v. íslenzkar aðstæður.  

"Við erum nú þegar í ósamkeppnishæfu umhverfi, og frekari hækkanir á flutningskostnaði veita samkeppnishæfni íslenzkra gagnavera þungt högg."

 

 

 

 

 

 

 

Hentar laxeldi Eyjafirði vel ?

Þann 2. júlí 2020 birtist í Bændablaðinu gagnmerk grein eftir "sjálfstæðan ráðgjafa", Jón Örn Pálsson.  Þar var varpað ljósi á nokkrar staðreyndir um strauma, næringarefni o.fl. í Eyjafirði, sem gera hann afar vel hæfan til fiskeldis, þ.á.m. til laxeldis. Það er ótækt að láta undan fordómum í garð laxeldis að óathuguðu máli, heldur virðist einboðið að fela Hafrannsóknarstofnun (Hafi og vatni) þegar í stað að burðarþolsmeta fjörðinn, bæði með opnum og lokuðum eldiskvíum; síðan verði tekin ákvörðun um úthlutun starfsleyfa og rekstrarleyfa á grundvelli áhættugreiningar.  Að slá mikilvæga matvælaframleiðslu í Eyjafirði út af borðinu án þess að nota beztu fáanlegu upplýsingar og aðferðarfræði við ákvarðanatöku, er Eyfirðingum og öðrum landsmönnum ósamboðið.  

Greinin hófst þannig:

"Nýlega hafa sveitarfélög og umhverfisverndarsamtök lagt til, að Eyjafjörður verði friðaður fyrir sjókvíaeldi.  Talið er, að lífríki í firðinum sé í húfi og náttúran skuli njóta vafans.  Í umræðunni er fátt tiltekið, sem hönd er á festandi.  Umræðan virðist hverfast um tilfinningar og fagurfræði, sem þó vissulega eiga fullan rétt á sér."

Það kemur fram í grein Jóns Arnar, að Eyjafjörður henti bezt allra leyfðra fjarða til fiskeldis og að fjarstæða sé, að lífríkinu geti staðið ógn af hóflegu fiskeldi þar.  Umræðan um nýtingu Eyjafjarðar til verðmætasköpunar og atvinnusköpunar fyrir íbúa Eyjafjarðar virðist þannig vera á algerum villigötum. Það skýtur skökku við að vera ofurviðkvæmur fyrir útliti og mengun fjarðarins, en leyfa á sama tíma óheftan aðgang farþegaskipa án nokkurs undangengins umhverfismats eða áhættugreiningar.  

"Eyjafjörður er um 58 km langur 15 km breiður í fjarðarminni.  Heildarflatarmálið er áætlað 422 km2 (sunnan 66°10N).  Til samanburðar má nefna, að flatarmál Arnarfjarðar á Vestfjörðum er áætlað 343 km2 og rúmmál hans um 19 km3.  Hafrannsóknarstofnun hefur metið burðarþol Arnarfjarðar til fiskeldis 30´000 t.  Þó er fiskeldi aðeins heimilt í hluta af firðinum."

Verðmætasköpun laxeldis í Eyjafirði gæti hæglega numið 20 mrdISK/ár og starfafjöldinn alls verið um 600 ársverk. Straumar í firðinum eru öflugir, og það hentar fiskeldinu og lífríkinu, sem fyrir er, vel.  Víða er straumur 7-9 cm/s á 15 m dýpi og hámarks sjávarfallastraumur 30-70 cm/s.  Straumstefnan er almennt í suður að vestanverðu og í norður að austanverðu.  Vatnsskiptin eru talin vera um ein/viku.  Lífræn mengun er tiltölulega lítil í Eyjafirði:

"Af þessum niðurstöðum má ætla, að "náttúrulegt" innihald af nítri (köfnunarefni) í Eyjafirði sé um 5´300 t og sambærileg tala fyrir fosfór sé um 800 t.  Sem dæmi þá mun 20 kt/ár laxeldi auka uppleyst nítur í firðinum um 12 % (650 t) og fosfór um 7 % (60 t) á ársgrundvelli (til viðbótar kemur fast botnfall, en magn þess ræðst af eldistækni; opnar eða lokaðar eldiskvíar). 

 Af þessu sést, að fullyrðingar um, að lífríki Eyjafjarðar muni stafa ógn af laxeldi þar, eru úr lausu lofti gripnar í áróðursskyni fyrir vafasaman málstað.  Nokkru seinna hugleiddi höfundurinn staðsetningu eldissvæða:

"Staðsetning eldissvæða skiptir máli, og þarf þar að taka tillit til fjölmargra sjónarmiða.  Út frá sjálfbærnisjónarmiðum geta hafstraumar og straumstefnur haft úrslitaáhrif.  Við val á eldistækni skiptir sjávardýpi og öldufar hins vegar meginmáli.  Svo þarf að taka mið af dýralífi, öðrum sjávarnytjum og siglingarleiðum.  Einnig má nefna fagurfræði og jafnvel neikvæða ímynd fiskeldis, sem skiptir sumt fólk mestu máli.  Spyrja má, hvort einhver möguleiki sé á að samræma þessi sjónarmið í Eyjafirði ?  Þeir, sem tala um sjónmengun, nefna gjarnan, að fiskeldi þurfi að fara á land.  Á landi þarf sambærileg framleiðslueining stærra flatarmál en á sjó, og ljósmengun þá meiri af aragrúa hringlaga landkerum.  Hvað með að sleppa þessu bara alveg ?  Það er önnur og lengri umræða.  Ljós eru notuð neðansjávar í sjókvíum.  Yfirborðsljós eru í lágmarki, nema á bátum, sem þjónusta eldiskvíar."   

 Sú gagnrýni, sem sett hefur verið fram á fiskeldið, litast af fordómum og þekkingarleysi á málefninu.  Hún er þess vegna í upphrópanastíl án rökstuddrar málafylgju.  Það er stórfurðulegt, að sveitarfélögin við Eyjafjörðinn skuli ekki þegar hafa mótað sér sameiginlega uppbyggingarstefnu á þessu sviði til stóreflingar atvinnustigi og hag alls Eyjafjarðarsvæðisins. 

 

Þá fór höfundurinn nokkrum orðum um hræðsluáróðurinn gegn sjókvíaeldi:

"Heyrzt hefur, að sjókvíaeldi muni koma í veg fyrir, að hægt verði að stunda hvalaskoðun í Eyjafirði.  Á hverju slík skoðun byggir er erfitt að ráða í.  Sumir hafa einfaldlega neikvæða afstöðu til laxeldis.  Í Noregi og Skotlandi er blómleg ferðaþjónusta, sem byggir á hvalaskoðun, þrátt fyrir öfluga fiskeldisstarfsemi þar við strendur.  Í Noregi eru sjókvíar staðsettar á yfir á yfir 800 aðskildum svæðum og mjög oft nærri farleiðum stærri hvalategunda. Afar fáheyrt er, að þessi stóru sjávarspendýr syndi inn í kvíaþyrpingar eða að einhver vandi fylgi þessu sambýli."

 

"Smábátasjómenn hafa lýst sig andvíga sjókvíaeldi í Eyjafirði.  Fullyrt er, að laxeldi loki fyrir þekkt veiðisvæði og fæli fisk í burtu.  Staðreyndin er reyndar sú, að sjókvíaeldi dregur að sér botnfiska og eykur veiði í nágrenni við kvíaþyrpingar.  Það er vegna þess, að botnfall eykur æti og fjölgar botndýrum á jaðarsvæðum, s.s. smákröbbum, ormum og slöngustjörnum. Sjómenn í Patreksfirði og Tálknafirði eru a.m.k. mjög sáttir við laxeldið þar.  Veiði þorsks og ýsu kemur og fer í takti við starfsemi eldisfyrirtækja.  Á hvíldarári dettur veiðin niður.  Fóðurleifar hafa ekki neikvæð áhrif á heilnæmi sjávarfangs, enda nota eldisfyrirtæki eingöngu fóður, sem inniheldur náttúruleg, lífræn hráefni (engin kemísk tilbúin efni)."

Það er kækur margra að mála skrattann á vegginn, þegar að nýrri atvinnustarfsemi kemur.  Oft reynist þar um ótta við samkeppni um vinnuaflið að ræða, eins og á öldum áður á Íslandi, þar sem eðlilegri atvinnuþróun var hamlað með lagasetningu á Alþingi um vistarbönd o.fl.  Þessi þröngsýni hérlendis hélt landsmönnum um aldir í heljargreipum fátæktarbasls.  Fordómar nútímans taka ekkert tillit til þess samfélagslega taps, sem hlýzt af kærum þeirra og að guggna fyrir áróðri þeirra.  Langtíma afkoma almennings á að njóta vafans við ákvarðanatökur stjórnmálamanna.  

 

 

"Í andmælum við sjókvíaeldi í Eyjafirði hefur verið minnzt á, að lúsin muni stórskaða bleikjustofna, jafnvel útrýma þeim.  Það er afar ósennilegt, að þetta gangi eftir, jafnvel þótt laxeldið fjölgi lúsalirfum umtalsvert.  Dvalartími bleikju í sjó er aðeins 6-10 vikur, frá apríl/maí til júní/júlí.  Á þeim tíma nær lúsin ekki að fullþroskast eða verða skaðleg bleikju.  Þess utan er bleikjan yfirleitt nærri ósasvæðum, þar sem sjórinn er ekki fullsaltur og lúsasmit mun minna.  Reynslan erlendis frá, þar sem sjávarhiti er meiri og þroskahraði lúsa því meiri, sýnir, að bæði bleikja og sjóbirtingur "hreinsa" sig af laxalús með því að synda upp í árósana.  Sjóbirtingur dvelur lengur en bleikja í sjó og hefur því mun meira náttúrulegt lúsasmit. Sjóbirtingur er algengur í Eyjafirði, og því er fyrirfram ljóst, að umfangsmikið hvíldarlaust laxeldi í opnum eldiskvíum mun margfalda lúsasmit, sem ógnar rekstri eldisfyrirtækja, sem enn fremur getur haft neikvæð áhrif á lítinn og viðkvæman laxastofn í Fnjóská.  Það er þó svo heppilegt hérlendis, að vegna sjávarkulda hafa laxaseiðin venjulega yfirgefið árnar og strandsvæðin, þegar nýsmit lúsalirfa hefst á sumrin."    

Það er ljóst af þessum upplýsingum, að Hafrannsóknarstofnun þarf við leyfisveitingar sínar að viðhafa smitgát, og Jón Örn nefnir hvíld eldissvæða sem dæmi um það.  Rétt er að fara rólega af stað við úthlutun eldisleyfa og fylgjast náið með öllum aðstæðum. 

"Að lágmarki þarf 4-5 ársverk til að framleiða 1000 t af laxi og annað eins við slátrun. Til viðbótar kemur bein aðkeypt stoðþjónusta, s.s. kafarar, iðnaðarmenn, flutningar og margt fleira.  Fullvinnsla afurða kallar svo á enn meiri mannskap.  Fiskeldi þarf á að halda vel menntuðu starfsfólki af báðum kynjum.  Eyjafjörður er vaxandi matvælaframleiðslusvæði, og ekki verður annað séð en laxeldi geti verið mikilvægur þáttur í þeirri uppbyggingu.  Háskólasamfélag á Akureyri er mjög vaxandi og gæti orðið gagnkvæmur styrkur af þróunarstarfi í framsæknu, umhverfisvænu fiskeldi.  Mörg verkefni fyrir nemendur og viðfangsefni stærri rannsókna - [yrðu] í túnfætinum.  Þar gæti Háskólinn á Akureyri tekið ákveðna forystu."

Samkvæmt norskri reynslu eru 2 afleidd störf í laxeldi fyrir hvert beint starf við eldi, slátrun og vinnslu.  Þannig eru þar alls 22 ársstörf fyrir hver 1000 t (=1 kt/ár) af eldislaxi, sem slátrað er á ári.  Það er gríðarleg verðmætasköpun í greininni.  Hún er talin nema í Noregi tæplega 40 MISK/ársverk.  Það er engum blöðum um það að fletta, að skynsamlegt er fyrir Eyfirðinga að ljá máls á að taka þátt í þessari arðsömu og umhverfisvænu matvælaframleiðslu, sem virðist geta fallið vel að annarri starfsemi í þessu frjósama héraði.   

 

  

 

Er allt með felldu ?

Slegið hefur verið upp sem tímamótauppgötvun, að hérlendis hafi ál verið framleitt með rafgreiningu 500 A straums á súráli án kolefnisskauta og þar af leiðandi án myndunar gróðurhúsalofttegunda. Ekki er ljóst að hvaða leyti tímamót eru fólgin í því, að árið 2020 hafi ál verið rafgreint á Íslandi án koltvíildismyndunar, því að frá árinu 2009 hefur slík framleiðsla farið fram í Tæknimiðstöð Alcoa, utan við Pittsburg í Bandaríkjunum, og slíkt var gert í ýmsum rannsóknarstofnunum í heiminum þar á undan.  Höfundur þessa vefpistils getur ekki séð, að nein tímamót séu fólgin í því að gera á Íslandi, það sem fyrir löngu er búið að gera erlendis.  Jafnvel forseti lýðveldisins hefur verið dreginn inn í tilstandið, og Pétur Blöndal, framkvæmdastjóri Samtaka álframleiðenda, hefur tekið undir halelújakórinn hérlendis, þótt honum hefði átt að vera fullkunnugt um staðreyndir málsins. Spurningin er, hvort eigendum álverksmiðjanna á Íslandi sé greiði gerður með þessu sjónarspili, því að t.d. tveir þeirra eru komnir á fremsta hlunn með að rafgreina súrál án kolefnisskauta í verksmiðjurekstri, eins og minnzt verður á síðar í þessum pistli.

Þann 25. júní 2020 birtist grein eftir téðan Pétur í Viðskiptablaðinu, þar sem hann hann mærir þá, sem að framangreindri kolefnisfríu rafgreiningu stóðu á Íslandi, undir fyrirsögn, sem tekur af allan vafa um fyrirætlun höfundarins:

"Tímamót í álframleiðslu".

Hún hófst þannig:

"Það markaði tímamót í álframleiðslu á Íslandi, þegar forseti Íslands, Guðni Th. Jóhannesson, tók á móti fyrstu álstönginni, sem framleidd er með óvirkum rafskautum í Nýsköpunarmiðstöð Íslands."

Keisarinn er ekki í neinu.  Ef forseti lýðveldisins hefði sagt Justin Trudau, forsætisráðherra Kanada, frá því, hvað honum var afhent þarna, þá hefði sá hinn sami farið að skellihlæja, því að í maí 2018 lagði hann fyrir hönd kanadíska alríkisins stórfé til þróunar tilraunastofukers upp í ker fullrar framleiðslustærðar á vegum fyrirtækisins Elysis, sem er samstarfsfyrirtæki risafyrirtækjanna Rio Tinto og Alcoa.  Til verkefnisins lögðu líka fram fé fylkið Quebec, þar sem fram fer gríðarlega mikil álframleiðsla og þróun á því sviði, og Apple, sem notar dálítið ál og telur þetta samstarf vera hollt fyrir ímyndina.  Alls voru lagðir fram fjármunir að upphæð MUSD 558 eða tæplega mrdISK 80 til þess að þróa tilraunastofuútgáfuna upp í hagkvæma iðnaðarstærð. Við verkefnið starfa 100 manns í Quebec, og ætlunin er, að 1000 manns starfi fyrir Elysis árið 2030.  Þessi þróun mun tryggja störf 10´500 manns í Kanadískum áliðnaði, sem verður sjálfbær eftir innleiðingu þessarar nýju tækni.   

Það er víðar unnið að þessari þróun Elysis en í Quebec.  Í Voreppe í Frakklandi er nú verið að setja upp verksmiðju með nýjum kerum og kerbúnaði.  Verkinu á að ljúka fyrir árslok 2021, þannig að kolefnisfrí framleiðsla áls hefjist þar í iðnaðarmælikvarða á árinu 2022.  Hvað meina menn á Íslandi með sínu tilraunaföndri ?  Er líklegt, að einhver í iðnaðinum sé líklegur til að fjármagna starfsemi, sem augljóslega er töluvert á eftir sinni samtíð ?

Síðan hélt Pétur áfram og fór þar á hundavaði yfir það um hvað tilraunin merkilega snerist um:

"Notuð eru rafskaut úr málmblöndum og keramiki í stað kolefnisskauta, og yrði það bylting, ef tækist að innleiða slíka tækni á stærri skala, því að þá losnar súrefni, en ekki koltvísýringur við álframleiðsluna.  Að verkefninu standa Arctus Metals, sem Jón Hjaltalín Magnússon er í forsvari fyrir, og Nýsköpunarmiðstöð Íslands, en það hefur notið rannsóknarstyrkja frá Tækniþróunarsjóði frá 2016."

Af þessari lýsingu að dæma er téð tilraunarframleiðsla Arctus Metals og Nýsköpunarmiðstöðvar Íslands í engu frábrugðin þeirri, sem fyrir löngu átti sér stað á rannsóknarstofnunum erlendis, bæði í háskólum og hjá alþjóðlegum álfyrirtækjum.  Gamalt vín á nýjum belgjum, sagði einhver. Hvað í ósköpunum ætlast menn fyrir með því að setja fé íslenzkra skattborgara í slíkan leikaraskap hérlendis ?  Stjórnendum Tækniþróunarsjóðs og Nýsköpunarmiðstöðvar Íslands hlýtur að vera ljóst, hversu gríðarlega fjármuni þarf til að þróa lítla tilraunastarfsemi upp í iðnaðarstærð, og að slík þróun er nú tilbúin hjá Elysis og verið að smíða búnað í tilraunaverksmiðju í Voreppe, sem hefja á rekstur um áramótin 2021/2022.  Öllum má ljóst vera, að tilraunir á þessu sviði enda í blindgötu hérlendis vegna þekkingarskorts og fjármagnsskorts.  

"Vakti hann [Jón Hjaltalín Magnússon] athygli á því í sínu erindi, að ef óvirk skaut væru tekin í notkun í álverinu í Straumsvík, þá myndi það framleiða súrefni til jafns við 500 ferkílómetra skóg."

Þetta er hvorki áhugavert né örugglega rétt.  Það er enginn hörgull á súrefni og virðist gert ráð fyrir, að allt súrefnið í koltvíildinu, sem skógurinn tekur upp, losni aftur út í andrúmsloftið sem súrefni.  Það er mjög hæpið, enda verður til vökvi og fast efni við ljóstillífunina, þar sem súrefni er bundið og fer hluti til rótanna.

Það, sem áhugavert er í þessu sambandi, er hins vegar, að álframleiðendur losna við hvimleiðan brennistein og kolaryk úr framleiðsluferlinu og síðast en ekki sízt við koltvíildi, CO2, úr afsoginu. Þetta er þó ekki eina gróðurhúsalofttegundin frá rafgreiningarferlinu, heldur myndast líka öflugar gróðurhúsalofttegundir á borð við C2H4 og C4H6.  Þær munu menn líka losna við úr rafgreiningarferlinu.  Á móti kemur aukin raforkuþörf, því að við bruna kolaskautanna myndaðist varmi í raflausninni. ISAL hefur náð frábærum árangri við að lágmarka myndun þessara gasa, svo að jafngildi gróðurhúsalofttegunda m.v. 215 kt/ár álframleiðslu nemur aðeins 344 kt/ár CO2.  Það er tæplega 7 % af losun frá starfsemi á Íslandi. 

 "Þá ítrekaði hann, það sem áður hefur komið fram, að álframleiðsla losar hvergi minna en á Íslandi.  Munar þar mestu um, að álver á Íslandi eru knúin með sjálfbærum og endurnýjanlegum orkugjöfum, en á heimsvísu er það orka úr jarðefnaeldsneyti á borð við kol og gas, sem losar mest við álframleiðslu.  Þess vegna er kolefnisfótspor álframleiðslu margfalt hærra í löndum á borð við Kína, þar sem 90 % af orkunni er sótt til kolaorkuvera."

Það er hæpið að fullyrða, að "álframleiðsla los[i] hvergi minna en á Íslandi".  Hvað með norskan áliðnað ?  Hann er sá mesti í Evrópu með um 1,2 Mt/ár, sem er um þriðjungi meira en á Íslandi.  Hann fær alla sína orku frá vatnsaflsvirkjunum Noregs, sem yfirleitt er nettóútflytjandi raforku, svo að það er ekki hægt að halda því fram, að jarðefnaeldsneyti knýji norskan áliðnað.  Hvað með vatnsorkulandið Argentínu ?  Þar er áliðnaður, sem reistur var á grundvelli aðgengis að hagkvæmri orku frá vatnsorkuverum, og þannig mætti áfram telja.  Enn fráleitara er að beita prósentureikningi þeim málflutningi til stuðnings, að kolefnisfrí framleiðsla á Íslandi sé umhverfisvænni en t.d. í Kína.  Þessu er í raun öfugt farið, því að Íslendingar hafa náð manna beztum árangri við rekstur álvera, t.d. m.t.t. losunar gróðurhúsalofttegunda.  Fimbulfamb framkvæmdastjóra Samáls ríður ekki við einteyming og er álverum hér ekki til framdráttar:

"Það er reyndar áhugaverð staðreynd, að ef óvirk skaut [þau eru ekki með öllu óvirk, þótt þau hafi margfaldan endingartíma á borð við kolaskautin - innsk. BJo] verða innleidd í íslenzkum álverum, þá verður losun hér á landi hverfandi af álframleiðslu.  En slík tæknibylting dregur einungis úr losun um 15 % í álverum, sem knúin eru með kolum."

Steininn tekur úr í næstu tilvitnun í grein Péturs:

"Enn eru ljón í veginum í frekari tækniþróun, einkum við að skala upp framleiðsluna.  Nú þegar hefur verið lagður grunnur að samstarfi Arctus og NMÍ við álfyrirtækið Trimet um að keyra tilraunaker í fullri stærð í einu af álverum þess í Þýzkalandi.  Fáist íslenzkt fjármagn að verkefninu, verður hönnun og framleiðsla á kerum og stjórnbúnaði unnin á Íslandi."

Það er eins og jólasveinn sé þarna kominn til byggða um hásumarið.  Það er nánast öll þróunarvinnan og allur kostnaðurinn eftir, þótt búið sé að rafgreina "í bala" með 500 A.  Þótt leitað sé með logandi ljósi á heimasíðu hins virðingarverða álfélags Trimet, þá finnst ekki stafkrókur um téð samstarf Arctus, NMÍ og Trimet. Þegar orðin "Arctus Metals" eru slegin inn í leitarvél síðunnar, birtist nákvæmlega ekkert.

  Lokamálsgreinin er annaðhvort óráðshjal eða mjög varhugaverð óskhyggja aðila, sem horfa algerlega framhjá því, hvernig kaupin gerast í álheimum og einnig framhjá hinu augljósa markaðsforskoti, sem Elysis hefur öðlazt. 

Að lokum verður vitnað í aðra kostnaðarsugu, sem Pétur nefnir í grein sinni "Gas í grjót":

"Þá fjallaði BBC nýverið um samstarf íslenzkra stjórnvalda og stóriðju á Íslandi um þróun nýrrar tækni til að dæla niður kolefni, sem myndast við málmframleiðslu.  Ætli bezta lýsingin á því ferli sé ekki "gas í grjót".  Undirstrikað er í aðgerðaáætlun stjórnvalda í loftslagsmálum, að til standi að gera það verkefni að veruleika." 

PR í þágu hverra er þetta ?  Þetta er allt of dýr og óskilvirk aðferð fyrir það gríðarlega gasmagn, sem á ferðinni er frá einu álveri.  Mun ódýrara og þjóðhagslega hagkvæmara er, að íslenzki áliðnaðurinn kaupi bindingu koltvíildis af íslenzkum skógarbændum, þangað til umbylting verður gerð á framleiðsluferlinu, svo að gróðurhúsalofttegundir verði þar úr sögunni. 

 Framkvæmdastjóri Samáls má ekki láta frá sér ónákvæmni á borð við þessa, að kolefni myndist við málmframleiðslu.  Það eru að sjálfsögðu ýmiss konar efnasambönd kolefnis við önnur frumefni, sem myndast.