Að breyta stjórnarskrá

Stjórnarskrá eru grundvallarlög ríkisins, frelsistrygging einstaklinganna í landinu og fyrirmæli um, hvernig æðstu stjórn ríkisins skuli háttað (þrígreining ríkisvaldsins).  Þar eru líka ákvæði um val þjóðhöfðingjans og valdmörk hans. Rauði þráðurinn í íslenzku stjórnarskránni er stöðugt fullvalda ríki sjálfstæðra einstaklinga, sem með lýðræðislegum hætti velja alla fulltrúana á löggjafarþinginu og sjálfan þjóðhöfðingjann líka.  Samkvæmt núverandi stjórnarskrá geta aðrar ríkisstjórnir eða ríkjasamtök ekki hlutazt til um líf og hagsmuni landsmanna, og löggjafarsamkoman, Alþingi, hefur ekki umboð til að breyta þessu. Þetta felur í sér, að Ísland getur ekki gengið í Evrópusambandið að óbreyttri stjórnarskrá. 

Þótt tæplega 97 % atkvæðisbærra manna á Íslandi hafi samþykkt Lýðveldisstjórnarskrána 1944, var hún þó vitaskuld barn síns tíma, enda hefur hún tekið fjölmörgum breytingum.  Með réttu má halda því fram, að enn séu ákvæðin um völd þjóðhöfðingjans ruglingsleg og þörf sé á að skilgreina völd hans og hlutverk á nýjan leik. 

Ýmsir telja stjórnarskrána standa í vegi fyrir alþjóða samstarfi, sem þeir telja felast í að "deila fullveldinu með öðrum". Þeir vilja, að Alþingi geti samþykkt þröngt afmarkað framsal fullveldis með einföldum meirihluta atkvæða og afmarkað, víðtækt framsal fullveldis með auknum meirihluta atkvæða með svipuðum hætti og í Noregi.  Þar útheimtir innganga í ríkjasamband að auki þjóðaratkvæðagreiðslu. Það hefur vakið deilur á stjórnmálasviðinu í Noregi, hvað er þröngt, afmarkað fullveldisframsal ("lite inngripende"), og hvað er víðtækt.  Nú er einmitt rekið mál fyrir Hæstarétti Noregs til að skera úr um það, hvort Þriðji orkupakkinn frá Evrópusambandinu (ESB) hafi verið "lite inngripende" í norska þjóðfélagið, eins og Stórþingið úrskurðaði 2018, eða hvort hann geti haft víðtæk áhrif á samfélagið og hagsmuni lögaðila og einstaklinga samkvæmt laganna bókstaf og raunverulegum aðstæðum, sem upp kunna að koma. 

Það er einmitt eitt aðalviðfangsefni stjórnarskrárgjafa að semja lagalega skýran texta, sem ekki verður túlkaður á mismunandi vegu með gildum rökum.  Þetta mistókst stjórnlagaráði vinstri stjórnarinnar 2009-2013 hrapallega.  Drög ráðsins eru ótækur lagalegur texti, sem minnir of mikið á tætingslegan óskalista eða stefnumið úr sitt hverri áttinni. 

Þessi tilraunastarfsemi vinstri stjórnarinnar reyndist illa.  Það er kolrangt, að þjóðin hafi samþykkt drög ráðsins í þjóðaratkvæðagreiðslu í október 2012. Aðeins 48,3 % atkvæðisbærra manna greiddi gilt atkvæði.  Nokkrar spurningar voru lagðar fram til þjóðaratkvæðagreiðslu og flestar loðnar.  Ein þeirra var, hvort kjósandinn mundi vilja leggja drög stjórnlagaráðsins til grundvallar að nýrri stjórnarskrá.  Þetta er marklaus spurning í þjóðaratkvæðagreiðslu.  Hverju má henda út, og hvað verður að fá að standa ?  Allt þetta pauf ólöglega valins stjórnlagaráðs og vinstri stjórnarinnar var vindhögg gegn núverandi stjórnarskrá. Samkvæmt henni er það í verkahring Alþingis að breyta stjórnarskránni.  Til að gera breytingarnar sem bezt úr garði er nauðsynlegt fyrir þingið að njóta liðsinnis stjórnlagafræðinga. 

Karfan undir pappírstætaranum geymir tilraunir vinstri stjórnarinnar og stjórnlagaráðs bezt.  Óli Björn Kárason gerði þetta að umræðuefni í miðvikudagspistli sínum í Morgunblaðinu 23. september 2020:

""Tæpitungulaust snerist atkvæðagreiðslan því ekki um neitt", skrifaði Sigurður Líndal, prófessor í lögum, í Fréttablaðið 2 dögum eftir þjóðaratkvæðagreiðsluna.  Hann hélt því fram, að atkvæðagreiðslan hefði verið atkvæðagreiðsla um "ófullburða plagg", sem unnið hefði verið í anda sýndarlýðræðis, "sem er vísastur vegur til að rækta jarðveg fyrir pólitíska spillingu"".

Af mati Sigurðar Líndal má ráða, að sem grunnur að stjórnarskrá fyrir Íslendinga séu drög Stjórnlagaráðs ónothæft fúsk, sem mundu valda jafnvel lagalegu öngþveiti og pólitískum óróleika, ef reynt yrði að búa til úr þeim stjórnarskrá. Þessa tilraun vinstri stjórnarinnar dagaði uppi, og líklega er hún bezt geymd í körfu undir pappírstætara. 

Björg Thorarensen, þá prófessor í stjórnlagarétti við Lagadeild Háskóla Íslands, nú nýskipaður Hæstaréttardómari, sagði á fundi 09.11.2012 í HÍ:

"Það er ekki búið að fara efnislega yfir tillögurnar hjá löggjafanum, og þingmenn hafa þá skyldu samkvæmt stjórnarskrá að ræða þær efnislega.  Síðan er rétti stjórnskipulegi farvegurinn að bera þetta undir þjóðina, þegar búið er að vinna málið á þinginu."

Eins og kunnugt er, er þing rofið eftir samþykkt þess á stjórnarskrárbreytingum, og nýtt þing verður síðan að samþykkja þær óbreyttar, til að þær öðlist gildi. Þannig fær þjóðin aðkomu að málinu og getur krufið frambjóðendur til nýs þings um afstöðu þeirra til stjórnarskrárbreytinganna. 

Mörgum er mikið í mun að koma auðlindaákvæði inn í stjórnarskrána.  Jón Jónsson, lögmaður, ritaði 2 greinar í Morgunblaðið um núverandi tillögu um auðlindaákvæði í nóvember 2020.  Hann kvað textann í frumvarpsdrögum forsætisráðherra vera of grautarlegan, og bæri brýna nauðsyn til að færa ákvæðið í skýrari lögfræðilegan búning.  Þá taldi hann ákvæði um gjaldtöku fyrir afnot ekki eiga heima í stjórnlögum, heldur í lögum fyrir hvert tilvik.  Undir þessi gagnrýnisefni má taka.  Seinni Morgunblaðsgreininni lauk lögmaðurinn þannig:

"Illframkvæmanlegt er að afmarka, hvenær krafan um skilyrðislausa gjaldtöku [fyrir afnot auðlindar] á við.  Sá vandi birtist m.a. í umfjöllun frumvarpsins um skilgreiningu auðlindahugtaksins og óljós tengsl við það, hvenær löggjafinn grípur til stýringar.  Einnig kemur hann fram í umfjöllun um stöðu almannaréttar gagnvart auðlindanýtingu, t.d. vegna ferðaþjónustu.  Þá verður alltaf verulegt álitamál, hvenær starfsemi telst í ábataskyni.  Það virðist óumflýjanlegt, að krafan um skilyrðislausa gjaldtöku verði ómarkviss.  Hún breytir einnig rótgrónu hlutverki ríkisins að stýra almannarétti og aðgangi að almannagæðum á grunni heildarhagsmuna.

Fjalla þarf frekar um þýðingu auðlindaákvæðis gagnvart eignarréttarákvæði stjórnarskrár við undirbúning málsins.  Eyða þarf vafa um, hvort ákvæðið stjórnarskrárbindi sósíalísk markmið um, að ný verðmæti falli sjálfkrafa til ríkisins.  Ákvæðið ætti heima í kafla stjórnarskrár um löggjafarvaldið við hlið 40. gr. um ráðstöfun fasteigna ríkisins og gæti orðazt á þessa leið: Náttúruauðlindir og landsréttindi, sem ekki eru háð einkaeignarrétti,  verða engum fengin til eignar eða varanlegra afnota." 

Tillaga Jóns um texta, undirstr. BJo, er til fyrirmyndar um skýra framsetningu á knappan hátt, sem þó segir það, sem segja þarf.  Ef hið sósíalistíska viðhorf ætti að ríkja, væri einkaeignarrétturinn ekki virtur viðlits, og t.d. sandurinn í landi Hjörleifshöfða, sem nú virðist skyndilega vera orðinn auðlind, hefði fallið til ríkisins, og þar með hefði tæplega verið nokkur grundvöllur fyrir frumkvæði og nýsköpun eigenda félagsins, sem nýlega festi kaup á landareigninni Hjörleifshöfða.  Fóstbræðurnir, sem freistuðu gæfunnar með Íslandsför úr Noregi um 874, hefðu orðið hrifnir af verðmætasköpun úr sandi, sem er hér ekki dæmigerður námugröftur, því að skörðin fyllast jafnóðum með sandburði sjávarins. Hér er um að ræða einkaviðskipti þýzk-íslenzks félags við landeigendur, sem ætla sér að hefja atvinnustarfsemi þar á landareigninni.  Bein erlend fjárfesting til atvinnu- og verðmætasköpunar er einmitt það, sem sárlega vantar hér í þessu landi, enda hefur OECD fundið út, að Ísland sé með einnar mestu hindranir á meðal OECD-landanna gegn beinum erlendum fjárfestingum.  Þetta er til þess fallið, að Ísland dragist aftur úr öðrum þjóðum í lífskjörum.  Fjárfesting í landi til atvinnurekstrar er ósambærileg við jarðasöfnun auðkýfinga til að sinna áhugamálum sínum, laxveiðum eða öðru.  Íslenzkir bændur munu varla vilja nytja slíkar jarðir og eiga sennilega ekki kost á því gegn sanngjörnu afgjaldi.  

Sóttvarnaraðgerðir stjórnvalda í Kófinu 2020 hafa vakið upp efasemdir lögmanna og annarra um, að yfirvöld hafi heimildir samkvæmt sóttvarnarlögum og stjórnarskrá til þeirra gríðarlegu skerðinga á einstaklingsfrelsi fjölda fólks, sem þau hafa gripið til, og má þar nefna sóttkví, einangrun, smitrakningu, takmarkanir og jafnvel sviptingu atvinnufrelsis.  Íslenzkt framkvæmdavald er svifaseint við að afla sér óyggjandi lagaheimilda og samþykkta þjóðþingsins m.v. t.d. dönsk yfirvöld, sem lögðu fram frumvörp þessa efnis í marz og apríl 2020, en íslenzk heilbrigðisyfirvöld í nóvember 2020.

Í nýjum sóttvarnarlögum verður að setja nákvæm skilyrði fyrir vel afmörkuðum sóttvarnaraðgerðum í tíma og rúmi, og ef heimildir skortir fyrir nauðsynlegum aðgerðum að dómi yfirvalda í framtíðinni, verður löggjafinn að fjalla um það. Þegar kemur að jafnfrelsissviptandi aðgerðum framkvæmdavalds og útgöngubann er, verður löggjafinn að gæta mikillar varfærni við heimildargjöf í lögum.  Engin óyggjandi þörf er á afdráttarlausri heimild til útgöngubanns, og hún stríðir líklega gegn stjórnarskrá Íslands. Einnig þarf að aðgæta, hvort í stjórnarskrá þarf að afmarka leyfilegar sóttvarnaraðgerðir og tilgreina, að þær verði að vera reistar á gildandi lögum. 

Hæstaréttarlögmaðurinn Reimar Pétursson ræddi aðgerðir og aðgerðaleysi sóttvarnaryfirvalda í Kófinu á málþingi Órators, félags lögfræðinema við HÍ, 25.11.2020, og sagði m.a:

"Þessum spurningum verður að svara, og sé þeim svarað neitandi, þá þýðir það aðeins óðagot, fum, hroðvirkni og óvönduð vinnubrögð."

Alþingi á aldrei að líða annað eins í líkingu við þetta hjá ráðherrum.  Landbúnaðarráðherrann í Danmörku varð að axla ráðherraábyrgð og segja af sér vegna hins alræmda minkamáls, þegar í ljós kom, að fyrirskipun hans um að aflífa alla minka á Norður-Jótlandi vegna sýkingar af SARS-CoV-2 veirunni, átti sér ekki lagastoð.  Sóttvarnarreglugerðir heilbrigðisráðherra hérlendis virðist skorta fullnægjandi lagastoð, margar hverjar, sbr gagnrýni Reimars Péturssonar o.fl..

Þann 21. október 2020 skrifaði Ari Guðjónsson, héraðsdómslögmaður og yfirlögfræðingur Icelandair Group, Sjónarhólsgrein í Morgunblaðið, sem hann nefndi:

"Árekstur við EES".

Þar stóð m.a.:

"Í ESB-ríkjum öðlast reglugerðir sambandsins bein réttaráhrif innan aðildarríkja án sérstakrar innleiðingar í landsrétt, og þær hafa forgangsáhrif gagnvart öðrum landslögum ríkjanna. Þetta hefur almennt ekki verið talið gilda um EFTA-ríkin, þrátt fyrir að EFTA-dómstóllinn hafi komizt að þeirri niðurstöðu, að ríkin geti verið skaðabótaskyld vegna rangrar innleiðingar tilskipana í landsrétt. Slíkt tryggir þó ekki bein réttaráhrif eða forgangsáhrif EES-reglna, enda tryggja skaðabætur sem slíkar ekki einsleitni, enda aðstaðan önnur fyrir þann aðila, sem þarf að krefjast skaðabóta."

Það er ljóst, að nærri var höggvið óskoruðu íslenzku löggjafarvaldi við staðfestingu Alþingis á EES-samninginum í janúar 1994.  Það var þó sá varnagli settur þar, að Ísland gæti hafnað óaðgengilegum gerðum Evrópusambandsins í Sameiginlegu EES-nefndinni, og til þrautavara var síðan sett skilyrði um stjórnskipulegan fyrirvara Alþingis við innleiðingu reglna ESB, þ.e. að Alþingi gæti hafnað þeim, ef þær samræmdust ekki stjórnarskrá Íslands. Um þessi og fleiri mikilvæg atriði fjallaði Arnar Þór Jónsson, héraðsdómari, á fjarfundi Fullveldisfélags sjálfstæðismanna í Valhöll 1. desember 2020.  Var sá fundur hinn þarfasti.

Það er engin ástæða til að veita Alþingi heimild til að framselja íslenzkt ríkisvald að einhverju leyti til útlanda.  Hins vegar er réttlætanlegt, að meirihluti á Alþingi, geti vísað slíku framsalsmáli til þjóðarinnar í bindandi atkvæðagreiðslu, þar sem a.m.k. 60 % atkvæðisbærra manna gætu heimilað auknum meirihluta á Alþingi slíkt, en annars félli málið dautt á Alþingi.  Þetta kallar auðvitað á stjórnarskrárbreytingu, enda heimilar núverandi stjórnarskrá ekkert framsal fullveldis.   

    

Fyrirmyndar fiskeldi

Þann 12. nóvember 2020 birtist stutt frétt í Morgunblaðinu, sem gefur til kynna, að laxeldi við Íslandsstrendur beinist nú í ríkari mæli en áður að framleiðslu hágæðavöru í hæsta verðflokki.  Þetta voru mjög ánægjuleg tíðindi.

Fyrirsögn fréttarinnar var:

"Fá lífræna vottun á lax".

Hún hófst þannig:

"Fiskeldi Austfjarða hefur fengið lífræna vottun samkvæmt reglugerð Evrópusambandsins.  Tryggir þetta fyrirtækinu eftirsóttan markað fyrir hágæða laxaafurðir í Evrópu. 

 

Aðeins 4 önnur fyrirtæki í heiminum standast þessa vottun, enda gilda um hana afar ströng skilyrði að sögn Jónatans Þórðarsonar, þróunarstjóra Fiskeldis Austfjarða.  Þannig má ekki nota lyf eða önnur efni og aðeins hágæða fóður og aðrar vistvænar aðferðir við eldi laxins.  Sem dæmi má nefna, að litarefni fóðursins er framleitt úr brúnþörungum, og er það jafnframt afar öflugt andoxunarefni úr náttúrunni.  Raunar eru öll hráefni í fóðrið lífrænt vottuð.  Jónatan segir, að vissulega sé meiru til kostað en í hefðbundnu sjókvíaeldi, en á móti fáist mun hærra verð fyrir afurðirnar." 

Rík ástæða er til að óska starfsfólki Fiskeldis Austfjarða til hamingju með þessa verðmætu vottun á gæðastjórnunarkerfi fyrirtækisins.  Hún fæst aðeins með gæðameðvituðu hugarfari starfsmanna, ekki sízt stjórnendanna.  Hún útheimtir í aðdragandanum að velta við hverjum steini í rekstri og stefnu fyrirtækisins ásamt skjalfestingu allra ferla fyrirtækisins.  Nú tekur við nýtt tímabil agaðra vinnubragða til að viðhalda þessari gæðavottun, sem vottunarfyrirtækið mun reglubundið rýna. 

Það er markaðurinn, sem knýr fram þessa þróun gæðastjórnunar.  Fiskeldi Austfjarða hefur selt vörur sínar m.a. til heilsuvörukeðjunnar Whole Foods í Bandaríkjunum.  Þar er greitt fyrir skjalfest gæði.  Þessi nýfengna vottun opnar nýjar dyr, þ.e. að hæst greiðandi hluta Evrópumarkaðarins. Í lok fréttarinnar er greint frá því, hvaða hluta starfseminnar þessi vottun spannar:

"Vottunin nær til sjókvíaeldis Fiskeldis Austfjarða í Berufirði og Fáskrúðsfirði og seiðastöðvarinnar Rifóss í Kelduhverfi."

Hagsmunaaðilar á borð við Félag veiðiréttarhafa virðast telja hagsmunum sínum ógnað af sjókvíaeldi þess afbrigðis Norður-Atlantshafslaxins, sem stundað er við Ísland.  Ekki verður betur séð en málflutningurinn einkennist af tröllasögum um sjúkdóma, mengun fjarðanna og dreifingu laxalúsar í villta stofna, og síðast en ekki sízt er skrattinn málaður á vegginn, þegar kemur að erfðabreytingum af völdum sleppilaxa úr kvíunum.  Þetta eru mest ímyndanir og dylgjur án vísunar til staðreynda úr íslenzku umhverfi.  Oft fellur þetta undir "ólyginn sagði mér", að svona væri þetta í útlöndum.  Það eru nánast engar líkur á, að sleppilax úr þessum eldiskvíum geti breytt erfðamengi villtu íslenzku laxastofnanna varanlega.  Til þess þarf stórar sleppingar, meira en 15 % af árstofninum, að ná að eignast lifandi afkvæmi með íslenzkum löxum í mörg ár í röð.  Slíkt gerist einfaldlega ekki með því verklagi, sem nú er viðhaft, og þeim búnaði og eftirliti, sem nú tíðkast við sjókvíaeldi í íslenzkum fjörðum.  Hælbítar þessarar efnilegu atvinnugreinar á Íslandi hafa ástæðu til að hafa meiri áhyggjur af öðru, er varðar laxveiðar í íslenzkum ám, en sjókvíaeldinu.

Teitur Björn Einarsson, lögmaður og 1. varaþingmaður Sjálfstæðisflokksins í Norð-Vesturkjördæmi, birti athyglisverða lögfræðilega greiningu á því í Morgunblaðinu 11. nóvember 2020, hvaða skilyrði verða að vera fyrir hendi, til að sjávarútvegs- og landbúnaðarráðherra geti tekið lögmæta ákvörðun um að loka svæði fyrir fiskeldi, en umræða hefur spunnizt um lokun Eyjafjarðar, Jökulfjarða og sunnanverðs Norðfjarðarflóa fyrir laxeldi.  Framkvæmdastjóri Landssambands veiðifélaga, Elías Blöndal Guðjónsson, gagnrýndi fyrstu grein Teits á síðum Morgunblaðsins um þetta efni 7. nóvember 2020.  Önnur grein Teits Björns bar fyrirsögnina:

"Um valdheimildir sjávarútvegs- og landbúnaðarráðherra".

 

 Nú verður vitnað til þessarar vönduðu greinar:

"Málið, sem hér um ræðir, er nokkuð sértækt, en aðalatriðin snúa að því, hvaða valdheimildir ráðherra hefur til að takmarka eða stöðva lögbundna atvinnustarfsemi og mikilvægi vísinda í allri ákvarðanatöku."  

Teitur Björn boðar, að í stað duttlunga, tilfinninga og annarra ómálefnalegra kennda skuli ráðherra reisa ákvarðanir sínar um leyfilega staðsetningu fiskeldis í sjó á vísindalegum rannsóknum og ályktunum, sem leiða má beint af þeim. Þetta þýðir t.d., að auglýsing ráðherra frá 2004 um leyfileg eldissvæði í sjó við Ísland víkur fyrir nýjum fiskeldislögum og ákvörðunum ráðherra um leyfileg eldissvæði, sem á þeim eru reist. 

"Matskenndar stjórnvaldsákvarðanir og stjórnvaldsfyrirmæli verða samkvæmt lögmætisreglunni að eiga sér næga lagastoð og vera byggð á málefnalegum sjónarmiðum; ella telst ákvörðunin ólögmæt. Að baki sérhverri ákvörðun verða að búa málefnaleg sjónarmið.  Ákvarðanir, sem byggjast á geðþótta, óvild eða öðrum persónulegum sjónarmiðum, eru ólögmætar." 

Bæjarstjórn Akureyrar er stjórnvald.  Engan veginn verður séð, að samþykkt hennar um að beina því til ráðherra að banna laxeldi í Eyjafirði, sé reist á öðru en geðþótta og óvild í garð þessarar atvinnustarfsemi. Margir virðast því miður haldnir sömu kenndum, og það verður lítið við því gert, en stjórnvöld hafa ekki leyfi til að haga sér þannig og alls ekki, þegar um lögmæta starfsemi er að ræða, mikla hagsmuni margra og atvinnufrelsi, sem varið er af Stjórnarskrá.   

"Niðurstaðan er því sú, að leggja verður til grundvallar matskenndri ákvörðun ráðherra þá málefnalegu og lögbundnu aðferðafræði fiskeldislaga, sem felst í burðarþolsmati og áhættumati erfðablöndunar, til að ákvarða, hvort fiskeldisstarfsemi hafi neikvæð áhrif á umhverfið eða lífríki á ákveðnu svæði stafi hætta af starfseminni."

Í raun ætti að leggja þessa aðferðarfræði til grundvallar ákvörðun um nýtingu allra náttúruauðlinda á og við landið, sem ekki eru í einkaeign.  Þetta hefur um árabil verið hornsteinn fiskveiðistjórnunarinnar, og það þarf að festa þetta sjónarmið enn betur í sessi, væntanlega með lagasetningu, um orkunýtingu, flutning orku og vegagerð, svo að sérhagsmunir, sérvizka, geðþótti eða óvild fái ekki dregið nauðsynlegar framkvæmdir í almannaþágu von úr viti eða jafnvel alfarið komið í veg fyrir þær.  Ný verðmætasköpun og atvinnusköpun varðar þjóðarhag, og almenn lífskjör í landinu varða almannahag. 

"Meginregla stjórnsýsluréttar um rannsóknarskyldu, sbr 10. gr. stjórnsýslulaga, sem kveður á um, að stjórnvald skuli sjá til þess, að mál sé nægjanlega upplýst áður en ákvörðun er tekin, rennir frekari stoðum undir þá niðurstöðu, að ráðherra beri að afla allra gagna og horfa til lögbundinna rannsókna um burðarþolsmat og áhættumat erfðablöndunar áður en mat er lagt á, hvort tiltekin svæði teljast sérlega viðkvæm fyrir starfsemi fiskeldis.  Meginreglan um meðalhóf kemur hér einnig til álita."

 

 

ESA sækir á

ESA (eftirlitsstofnun EFTA) gegnir hlutverki framkvæmdastjórnar Evrópusambandsins (ESB) í EFTA-stoð EES-samningsins.  ESA sendir iðulega athugasemdir til íslenzku ríkisstjórnarinnar út af framkvæmd EES-samningsins, sem hér tók gildi 1. janúar 1994. Tvö afdrifaríkustu málin, sem nú eru á döfinni, eru í fyrsta lagi athugasemdir við dómsuppkvaðningar hér, þar sem ekki er sagt gætt að kafla 3 í EES-samninginum ásamt bókun 35 við samninginn. Samkvæmt þessum ákvæðum víkur landsréttur fyrir Evrópurétti. Dómstólar geta ekki tekið mark á því, þar eð Stjórnarskráin bannar þeim það, góðu heilli. Nú stendur upp á ríkisstjórnina að andmæla.  Hún hefur þar íslenzku stjórnarskrána að halda sig við, en slíkt framsal löggjafarvalds er með öllu óheimilt þar, enda allsendis ólýðræðislegt.  

Hitt málið fjallar um reglur um úthlutun nýtingarréttar á ríkislandi og auðlindum þar, t.d. vatnsréttindum.  Árið 2017 framdi ríkisstjórn Íslands það axarskapt að fallast á allar kröfur ESA í þessum efnum.  Þær snerust um, að ríkið yrði að gæta jafnræðis við úthlutun slíkra réttinda og viðhafa aðferð, sem tryggir markaðsverð fyrir nýtingarréttinn.  Að öllum líkindum er ekki  hægt að verða við þessum kröfum ESA öðru vísi en að bjóða nýtingarrétt orkulindanna út á Innri markaði EES, enda væri það í samræmi við kröfur framkvæmdastjórnar ESB á hendur 8 vatnsorkulöndum í ESB.  Sjá þá allir, að  erlendir hagsmunaaðilar í orkugeiranum, loðnir um lófana, geta hér neytt aflsmunar og tryggt sér þessi réttindi.  Þar með er arður erfðasilfurs Íslendinga kominn í annarra hendur.  Að þáverandi utanríkisráðherra, Lilja D. Alfreðsdóttir, og forsætisráðherra, Sigurður Ingi Jóhansson, skyldu ljá máls á þessu, er óskiljanlegt, enda liggur viðkomandi lagafrumvarp nú á ísi, en af framandlegri ástæðu og ekki á grundvelli innlendrar greiningarvinnu. 

Fari málið um forgang Evrópuréttar fyrir EFTA-dómstólinn, sem er líklegt, verður Ísland í erfiðri stöðu, því að hin EFTA-ríkin í EES-samstarfinu, Noregur og Liechtenstein, hafa viðurkennt þennan forgang í lögum sínum. EES-samningurinn var innleiddur í norskan rétt með s.k. EES-löggjöf, og voru Norðmenn á undan Íslendingum með þennan verknað.  Þar var í gr. 2 svofellt ákvæði um forgang ESB-löggjafarinnar samþykkt af Stórþinginu:

"Bestemmelser i lov, som tjener til å oppfylle Norges forpligtelser etter avtalen, skal i tilfelle konflikt gå foran andre bestemmelser, som regulerer samme forhold.  Tilsvarende gjelder, dersom en forskrift, som tjener til å oppfylle Norges forpligtelser etter avtalen, er i konflikt med en annen forskrift, eller kommer i konflikt med en senere lov."

Lagaákvæði af þessu tagi hefur Alþingi ekki samþykkt, enda bryti slíkt gegn ákvæðum stjórnarskráar Íslands, t.d. gr. 2 og 21.  Ákvæði keimlíkt hinu norska felur í sér framsal löggjafarvalds til ríkjasambands, sem Ísland á ekki aðild að, fótumtreður lýðræðislega stjórnskipun og kemur af þessum sökum ekki til mála hérlendis. 

Á Íslandi bjuggum við við þá stjórnskipun frá 930-1264, að goðarnir sammæltust um lagasetninguna, oft að höfðu samráði við hina gildari bændur, sbr viðkvæðið: "hvað segja bændur", en þaðan í frá og fram að Heimastjórn máttum við búa við lagasetningu, sem meira eða minna kom frá erlendum embættismönnum, og ekki losnuðum við við staðfestingu konungs á lögum fyrr en með nýrri stjórnarskrá og lýðveldisstofnun á Þingvöllum 1944.  Það er þess vegna alger öfugþróun nú, ef Alþingismenn ætla að innleiða aftur það óeðlilega og ólýðræðislega fyrirkomulag, algerlega að þarflausu, að erlendir embættismenn, í þetta skipti niðri á meginlandi Evrópu, semji fyrir oss lög, sem Alþingi er svo ætlað að stimpla inn í íslenzka lagasafnið.

Morgunblaðið birti 5. október 2020 frétt undir fyrirsögninni:

"ESA sendir Íslandi lokaviðvörun":

 

"Sigríður Á. Andersen, formaður utanríkismálanefndar Alþingis, sagði í samtali við blaðið, að mál þetta hefði áður komið til umræðu, þó ekki hefði fengið sérstaka athygli.  

"Það er enginn vafi í mínum huga, að erlend löggjöf gengur ekki framar íslenzkri löggjöf.  Eitthvert álit frá ESA breytir engu þar um."

Birgir Ármannsson, þingflokksformaður Sjálfstæðisflokksins, tók í sama streng.  "Mér finnst það blasa við, að kröfugerð ESA samrýmist mjög illa íslenzkri stjórnskipan.  Því þurfa íslenzk stjórnvöld að koma skýrt á framfæri."

Hér er úr vöndu að ráða, því [að] í bókun 35 með EES-samningnum er sagt, að á Evrópska efnahagssvæðinu eigi að gilda sameiginlegar reglur án þess þó að samningsaðila sé gert að framselja löggjafarvald til stofnana þess og að þeim markmiðum skuli náð með málsmeðferð hvers lands um sig.  Á hinn bóginn er þar einnig sagt, að komi til árekstra á milli EES-reglna og annarra settra laga, skuldbindi EFTA-ríkin sig til að setja, ef þörf krefur, lagaákvæði um, að EES-reglur gildi."

Það er einmitt þetta, sem hefur gerzt og ESA kvartaði yfir, að Hæstiréttur Íslands hefur vikið ESB-rétti til hliðar og tekið íslenzkan rétt framyfir í dómsmálum, og þar með fylgdi hann ákvæðum Stjórnarskráarinnar.  Það sjá allir, að setji Alþingi lög um hið mótsetta, þá er verið að flytja löggjafarvaldið aftur út úr landinu, og við það verður ekki unað, hvað sem tautar og raular í Brüssel eða í hópi innlendra undanhaldsmanna.  

Þann 6. október 2020 birtist viðtal við Ólaf Ísleifsson í Morgunblaðinu undir fyrirsögninni:

Forsenda EES var óskert fullveldi.

"Það er fráleitt að gera sér í hugarlund, að [EFTA] dómstóllinn myndi krefjast þess af aðildarríki samningsins [EES], fullvalda ríki, að það grípi til aðgerða, sem ganga gegn stjórnarskránni, nú eða breyti stjórnarskrá sinni."

Að öðru jöfnu væri þetta rétt, en EES-samningurinn er enginn venjulegur samningur.  Með honum eru Íslendingar komnir með aðra löppina inn í ríkjasambandið ESB, þar sem grundvallaratriði þykir, að á þeim sviðum, þar sem stjórnarskrárígildi þess, Lissabon-sáttmálinn, veitir því lögsögu og forræði mála, þar skuli lög þess og reglur gilda ótvírætt.  Í þessu sambandi leggur ESB allan landsrétt að jöfnu, og grundvallarlög aðildarríkja verða að víkja fyrir lögum ESB og lagatúlkunum ESB-dómstólsins. 

Þetta var áréttað í vor, þegar "Rauðhempurnar", stjórnlagadómarar í Karlsruhe, kváðu upp þann dóm, að ESB væri ekki sambandsríki, heldur ríkjasamband, og þess vegna væru stjórnlög Þýzkalands æðri lagasetningu ESB-þingsins.  Þessari túlkun hafnaði ESB-dómstóllinn daginn eftir eða svo, og forseti framkvæmdastjórnar ESB, Ursula von der Leyen, fyrrverandi varnarmálaráðherra Þýzkalands, áréttaði skömmu síðar, að þannig yrði það að vera, því að annars mundi ESB fljótlega liðast í sundur.  Þarna hafa dómarar EFTA-dómstólsins línuna.  Hið alvarlega fyrir Íslendinga er, að innlendum dómstólum ber að fylgja fordæmi EFTA-dómstólsins samkvæmt EES-samninginum.  Hvað gera bændur þá ?

""Það hlyti að vera mikið umhugsunarefni fyrir slíkan dómstól, ef hann ætlaði að fara að efna til stjórnskipulegs ágreinings við aðildarríki.  Slíkt væri ekki aðeins ögrun við það ríki, heldur öll önnur ríki í því samstarfi", segir Ólafur og bætir við: "Ef Evrópustofnanir vilja grafa undan trausti á því alþjóðlega samstarfi, sem Evrópska efnahagssvæðið er, þá þyrftu þær nú að hugsa sig um tvisvar.""

Allt er þetta satt og rétt hjá Ólafi, svo langt sem það nær.  Trúnaður og skyldur dómara við EFTA-dómstólinn eru hins vegar hvorki við almenn lög né stjórnlög EFTA-ríkjanna, heldur við Evrópurétt, og þeir fylgja jafnan fordæmi ESB-dómstólsins.  Það er þess vegna borin von, að dómsuppkvaðning EFTA-dómstólsins, fari þetta mál fyrir hann, verði Íslendingum í vil. 

 "Ólafur bendir á, að þessar áhyggjur séu ekki nýjar af nálinni.  "Þessi mál voru rædd í kringum þriðja orkupakkann í fyrra.  Þá var margítrekað af hálfu þeirra, sem báru ábyrgð á aðildinni að EES [sennilega er átt við Davíð Oddsson og Jón B. Hannibalsson-innsk. BJo], að það væri alger forsenda aðildar okkar að þeim samningi, að Ísland hefði neitunarvald varðandi þætti, sem snertu fullveldi þjóðarinnar.""

Það er væntanlega svo, að í Sameiginlegu EES-nefndinni hefur Ísland vettvang til að leita eftir undanþágum við lög ESB með traustum rökstuðningi. Þessi vettvangur var hins vegar aldrei nýttur að neinu ráði við umfjöllun neins af fyrstu orkupökkunum þremur. Ísland var í góðri stöðu til að leita eftir allsherjar undanþágu frá orkulöggjöf ESB, en íslenzk stjórnvöld höfðu aldrei hug á því.  Nú er að sjá, hvað gerist með OP#4. 

Forgangsmál löggjafar er hins vegar allt annars eðlis, og meitlað í 3. kafla EES-samningsins, sem Ísland hefur aldrei gert neina athugasemd við.  Það er þess vegna mjög vandræðalegt að setja sig upp á afturfæturnar núna, en betra er seint en aldrei, segir máltækið.  

Hvernig ætli tónninn sé í undanhaldsmönnum á Alþingi núna ?  Logi Einarsson, formaður Samfylkingarinnar, er þar framarlega í flokki, og eftir honum var þetta haft í sömu frétt:

"En það má spyrja, hvort við verðum ekki, fyrr eða síðar, að fá skýrt framsalsákvæði í stjórnarskrá, sem breið samstaða er um.  Þannig að það liggi fyrir, hvað má og hvað ekki í alþjóðasamstarfi, sem mér sýnist nú, að verði sífellt nauðsynlegra til þess að ná skikki á hlutina í mannheimum."

Logi er eins og álfur út úr hól, þegar hann óskar þess, að breið samstaða geti orðið á Íslandi um að flytja löggjafarvald og dómsvald aftur til útlanda, en um það mundu þær stjórnarskrárbreytingar fjalla, sem hann óskar sér.  Það verður vonandi bið á því, að óskir hans rætist í þeim efnum.

Friðrik Daníelsson og Sigurbjörn Svavarsson í "Frjálsu landi" rituðu grein í Morgunblaðið 13. október 2020  með fyrirsögn, sem ekki er víst, að öll ríkisstjórnin rísi undir:

"Ríkisstjórnin snýst til varnar sjálfstæðinu".

Þar er ofangreint ESA-mál til umfjöllunar, en einnig annað ESA-mál, sem fjallað hefur verið um í a.m.k. tveimur pistlum hér á vefsetrinu.  Það fjallar um þá kröfu ESA, að úthluta skuli afnotarétti af landi í eigu ríkisins ásamt þeim auðlindum, t.d. vatnsréttindum, sem þar er að finna, á markaðsverði til tímalengdar, sem dugi einkafyrirtækjum til ávöxtunar fjármunanna, sem til greiðslu fyrir nýtingarréttinn fara.  Þetta markaðsverð á Innri markaðinum fæst varla, nema með útboði á honum þar, og þá þarf ekki að spyrja að leikslokum.  Íslenzkir aðilar munu verða undir í þeirri samkeppni, og eitthvert orkufyrirtæki á Evrópska efnahagssvæðinu mun hreppa hnossið.  Hvernig halda menn, að fari þá með raforkuverðið ?

Við erum þá komin í stöðu vanþróaðra ríkja, sem misst hafa ráðstöfunarrétt náttúruauðlinda sinna úr höndum sér.  Sama mun gerast, ef Ísland gengur alla leið í ESB og fylgt verður stefnu Viðreisnar um uppboð veiðiréttinda í íslenzkri lögsögu á Innri markaði EES. 

 Þetta mál er lengra komið en hið fyrra, því að ESA er fyrir sitt leyti búin að ljúka því.  Hvers vegna ?  Vegna þess að ríkisstjórn Íslands samþykkti 2017 í forsætisráðherratíð Sigurðar Inga og utanríkisráðherratíð Lilju Daggar að verða við öllum kröfum ESA. Það hefur hins vegar ekki gengið eftir. Núverandi ríkisstjórn lét semja frumvarp til laga til að þóknast ESA, en hún hefur nú lagt það á ís.  Hvers vegna ?  Jú, hún frétti af því, að norska ríkisstjórnin hefði fyrir sitt leyti hafnað sams konar kröfu ESA í garð Norðmanna á þeim forsendum, að ESA kæmi það ekki við, það væri utan valdsviðs ESA að skipta sér af því, hvernig EFTA-ríkin ráðstöfuðu orkulindum sínum. 

Allt er þetta íslenzkri stjórnsýslu og þeim stjórnmálamönnum, sem við hana eru riðnir, til fullkominnar háðungar.  Að íslenzk stjórnvöld skyldu ekki hafa manndóm í sér til að snúast til varnar, eins og Norðmenn, þegar um grundvallarhagsmunamál, eins og úthlutun nýtingarréttar á orkulindum, er að ræða, þýðir, að við höfum enga burði til að standa í krefjandi fjölþjóðlegu samstarfi, eins og EES-samningurinn snýst um.  Grundvallarviðhorfsbreyting til þessa samstarfs þarf að eiga sér stað.  Það hefði ekki verið vitlaust í byrjun að leita í smiðju til Norðmanna, sem eiga sams konar orkuhagsmuna að gæta, til að kanna grundvöll sameiginlegrar afstöðu.  Slíkt dettur tréhestum og undanhaldssinnum ekki til hugar.

Nú verður vitnað í grein Friðriks og Sigurbjörns:

"Frjálst land spurði ríkisstjórnina (26.2.2020), hvort meiningin væri að veita fjárfestum ESB aðgang að íslenzkum orkulindum í framhaldi af "rökstuddu áliti" ESA um, að Ísland virti ekki ákvæði EES um jafnræði íslenzkra og ESB-fjárfesta við útboð virkjunarréttinda.  

Ríkisstjórnin svaraði (2.4.2020), að frumvarp, sem lagt hafði verið fram um málið, hefði verið dregið til baka.       

"Komið hafi upp rökstuddar efasemdir um, að þjónustutilskipunin (nr 123/2006, sem ESA vísaði m.a. til, eigi við um raforkuframleiðslu.  Íslenzk stjórnvöld hafa því ákveðið að fresta fyrirhuguðum lagabreytingum uns betri vissa er fengin fyrir því, hvaða þjóðréttarlegu skuldbindingar hvíla á íslenzka ríkinu að þessu leyti", segir í tilkynningu ríkisstjórnarinnar."

Þetta er aumkvunarvert yfirklór hjá ríkisstjórninni.  Norska ríkisstjórnin lét í ljósi þá skoðun sína við kynningu, sem EFTA-ríkin í EES fengu á þessari þjónustutilskipun, áður en hún gekk í gildi, að tilskipunin gæti ekki spannað nein málefni orkulinda Noregs.  Íslenzku ríkisstjórninni mátti vera þetta ljóst, þannig að afstaða norsku ríkisstjórnarinnar í júní 2019 var ekkert nýnæmi, enda var þar vitnað í upphaflegu bókun Noregs um málið.  Eru íslenzk stjórnvöld algerlega úti á þekju í þessu EES-samstarfi ? 

Aldrei var minnzt á þessi rök í bréfum íslenzku ríkisstjórnarinnar til ESA út af málinu, enda lagði ESA höfuðáherzluna á, að samkeppnisreglur Evrópuréttarins væru brotnar.  Nú vaknar spurningin: var þáverandi ríkisstjórn fús til þess að fórna erfðasilfri Íslendinga í hendur erlendu "auðvaldi", af því að þjóðréttarlegar skyldur hvíldu á Íslandi til þess ?  Hvers konar "eymingjaháttur" viðgengst eiginlega í utanríkisráðuneyti Íslands ?  Hverju mundi það breyta fyrir almenning á Íslandi að leggja þetta utanríkisráðuneyti niður og fela utanríkisráðuneyti Noregs verkefni þess í verktöku ?

 

 

 

Sóttvarnir

Það leikur vart á tveimur tungum, að hegðun borgaranna og persónubundnar mótvægisaðgerðir gegn smiti eru áhrifaríkustu sóttvarnirnar. Skipulag og framkoma vinnuveitenda og þjónustuveitenda leikur jafnframt lykilhlutverk í þessu samhengi sem og mörgum öðrum.  Meir orka hins vegar tvímælis boð og bönn yfirvalda í þessum efnum. Það er sammæli hérlendis, að við inngrip ríkisins í daglegt líf borgaranna eigi yfirvöld að hafa meðalhóf að leiðarljósi, enda ber þeim lagaskylda til þess.  Nauðsyn aðgerða og afleiðingar þeirra verður að vega og meta hverju sinni áður en hlaupið er til og skellt á íþyngjandi aðgerðum. 

Á þessu hefur orðið mikill misbrestur hjá sóttvarnaryfirvöldum og ríkisstjórn að sumra mati.  Öll hamlandi inngrip verður að vera hægt að styðja skýrum rökum og sýna fram á, að vægari inngrip muni verða ófullnægjandi, en þessu er ábótavant. Rökstuðningur sóttvarnaryfirvalda er reyndar í skötulíki, og þess vegna missa aðgerðir marks.

Þá má jafnvel halda því fram, að í þeim veirufaraldri (SARS-CoV-2), sem nú gengur yfir heimsbyggðina, séu inngrip yfirvalda hérlendis gagnslítil a.m.k. í samanburði við gallana (skerðing einstaklings- og athafnafrelsis) og kostnaðinn (ásamt tekjutapinu), sem af þeim leiðir. 

 Það er samt enginn vafi á því, að öflugs atbeina ríkisins er þörf nú, en þó í enn meiri mæli við enn skæðari drepsóttir en um ræðir núna, t.d. ef eitthvað álíka og ebóla gysi upp, þar sem dánarhlutfall sýktra var 40 % og dánarhlutfall á sjúkrahúsum var 60 %.  Við slíkar aðstæður er hyggilegast að loka landinu gagnvart fólksflutningum og reyna að útrýma slíkum vágesti, berist hann til landsins.  Nú eru uppi allt aðrar aðstæður, sem ekki eiga að útheimta neitt í líkingu við einangrun landsins og alls konar skerðingu athafnafrelsis.

Meirihluti sýktra af SARS-CoV-2-veirunni verður lítið var við sýkinguna, 2,3 % hafa lagzt inn á sjúkrahús hérlendis,og dánarhlutfall sýktra má áætla 0,17 % á Íslandi.  Dánarhlutfallið gæti reyndar verið að stefna niður fyrir 0,1 %, sem er þekkt hlutfall í þessum faraldri fyrir aldurshópinn 0-35 ára og er einnig þekkt sem meðaltal allra aldurshópa í flensufaröldrum. Dánarhlutfallið fer væntanlega lækkandi hérlendis með aukinni þekkingu heilbrigðisstarfsfólks á þessum sjúkdómi og lyfjum, sem tekið er að beita gegn honum.

Ýmsar ráðstafanir heilbrigðisyfirvalda eru þó áhrifaríkar til að hefta útbreiðslu og draga úr smittíðni.  Þar er aðallega um að ræða smitrakninguna, sóttkví og einangrun.  Þessum ráðum er hægt að beita til að beina nýgengi sjúkdómsins í átt að getu heilbrigðiskerfisins.  Heildarnýgengi pestarinnar hérlendis fór upp í rúmlega 308 17. október 2020 í Bylgju 3, sem er með því hæsta í Evrópu, en þrátt fyrir það voru þá aðeins 26 á sjúkrahúsi og 4 í gjörgæzlu.  Í Bylgju 3 hefur aðeins 1,5 % þeirra, sem trúlega hafa sýkzt, þarfnazt innlagnar á sjúkrahús, 0,16 % þarfnazt gjörgæzlu, og dánarhlutfallið er 0,02 %.  Þessi tiltölulega lágu hlutföll gefa ástæðu til að íhuga að hverfa frá núverandi bælingarstefnu og að taka upp stýrða vegferð að hjarðónæmi á u.þ.b. 30 vikum.  Margumrætt hjarðónæmi fæst ekki við einhvern fasta sem hlutfall íbúanna með áunnið ónæmi, heldur er hlutfallið breytilegt með smitþættinum.  Ef tekst að halda honum við 1,5, eins og Thor Aspelund taldi hann vera um miðjan október 2020, þá næst hjarðónæmi, þegar 33 % íbúanna hafa öðlazt ónæmi gegn veirunni, sem veldur C-19.

Sóttvarnaraðgerðir hérlendis hafa haft mjög íþyngjandi  áhrif á atvinnulífið, svo að ekki sé nú minnzt á hag ríkissjóðs og sveitarfélagasjóða.  Það hefur verið sýnt fram á austan hafs og vestan mjög mikil tengsl langvarandi atvinnumissis við dánarlíkur þeirra, sem missa vinnuna.  Þannig má á þriggja ára tímabili frá atvinnumissi reikna með 30 ótímabærum dauðsföllum í hverjum 1000 manna hópi, sem vinnuna missir.  Að meðreiknaðri landamæraaðgerðinni að tvískima alla komufarþega f.o.m. 19. ágúst 2020 með 5 sólarhringa sóttkví á milli er líklegt, að 5000 manns missi vinnu sína af völdum innlendra sóttvarnaraðgerða á árinu 2020.  Það þýðir, að ótímabær dauðsföll af þessum völdum verða líklega um 150 á árunum 2020-2022. 

Þótt yfirvöld mundu fella niður seinni skimun á landamærunum fyrir erlenda komufarþega, en halda henni til streitu fyrir íbúa landsins í hópi komufarþega (vegna meints hærri smitstuðuls þeirra), og fella niður allar takmarkanir á löglegum athöfnum manna öðrum en sóttkví og einangrun, en halda öllum kröfum um persónubundnar sóttvarnir til streitu (fjarlægðarregla, gríma, handþvottur, sprittun), þá mundi heilbrigðiskerfið að öllum líkindum anna álaginu og heildardauðsföllum af völdum veirunnar og sóttvarna gegn henni mundi fækka.  Aðgerðir heilbrigðiskerfisins yrðu miklu minna íþyngjandi fyrir atvinnulífið en nú er, og viðspyrna hagkerfisins mundi þá að langmestu leyti markast af ástandinu erlendis.  Mestur dragbítur í þeim efnum er hindrun Schengen-stjórnarinnar á för fólks frá flestum ríkjum utan Schengen inn á Schengen-svæðið. Þetta hefur auðvitað fækkað ferðamönnum mikið í Schengen-löndunum, og því miður hillir ekki enn undir stefnubreytingu í þessum efnum, þótt tvískima mætti þá, þar til almennt leyfi fæst fyrir þá inn á Schengen-svæðið.

Ríkisstjórn og sóttvarnaryfirvöld eiga sér fjölmarga gagnrýnendur, því að það blasir nú við, að bælingarstefna stjórnvalda er endileysa, hún leiðir yfir landsmenn hverja bylgjuna af sóttinni á fætur annarri, og heildaráhrif sóttvarnaraðgerðanna leiða til ofboðslegs tekjutaps og kostnaðar fyrir landsmenn, ekki sízt skattgreiðendur framtíðarinnar.  Þetta er algerlega óábyrgt fyrirkomulag, þegar annað betra býðst.  Hörður Ægisson skefur ekki utan af því frekar en fyrri daginn í leiðara Fréttablaðsins 9. október 2020:

"Versta stefnan":

"Það ætlar að reynast stjórnvöldum erfitt að viðurkenna þau afdrifaríku mistök, sem gerð hafa verið, og meta stöðuna upp á nýtt áður en tjónið verður enn meira.  Ráðstafanir, sem nú hefur verið gripið til, með því að stöðva nánast alla starfsemi í samfélaginu um ófyrirséðan tíma, eru bein afleiðing af lokunarstefnu Skimunarmeistarans, sem þríeykið studdi og ríkisstjórnin innleiddi, sem taldi fólki trú um, að hægt yrði að lifa næsta veirufríu og eðlilegu lífi innanlands með því einu að halda útlendingum frá landinu.  Það reyndist della.  Almenningur hélt, að minni hætta væri á smiti - þegar hún var í reynd óbreytt og magnaðist síðar upp - eftir að hafa fengið skýr skilaboð um það frá stjórnvöldum."  

Nú er komið í ljós, hvaða aðferðum sóttvarnarlæknir beitir stjórnvöld til að hafa sitt fram.  Hann málar skrattann á vegginn. Þetta sást í grein "þríeykisins" í Fréttablaðinu 15. október 2020, sem farið verður í saumana á hér á vefsetrinu síðar. Ef stjórnvöld ekki fari að tillögum hans, þá verði hér óheft fjölgun smita með voveiflegum afleiðingum, hruni sjúkrahúsþjónustunnar og hundruðum dauðsfalla.  Þetta er fyrir neðan allar hellur. 

Jákvæð áhrif af takmörkunum á athafnafrelsi fólks virðast vera stórlega ofmetin, en neikvæðu áhrifin eru gríðarleg á réttindi einstaklinganna, fjárhag þeirra og heilsufar.  Stjórnvöldum ber skylda til að meta ítarlega neikvæðu afleiðingarnar af tillögum sóttvarnarlæknis á móti hinum jákvæðu áður en þær eru afgreiddar af heilbrigðisráðherra og samþykktar af ríkisstjórn.  Það skal ítreka hér, að það eru einstaklingsbundnu sóttvarnirnar, sem öllu skipta til að stemma stigu við útbreiðslu veirunnar. Borgararnir þurfa að finna til ábyrgðar sinnar og finna, að þeim sé treyst fyrir öryggi sínu og meðborgaranna.  Það er bezta og áhrifaríkasta veiruvörnin. Lokanir og skerðingar á persónufrelsi standa lagalega á veikum stoðum, eru dýrkeyptar og óskilvirkar. 

 Annar maður, Jón Þórisson, skrifaði ekki síður athyglisverðan leiðara í Fréttablaðið 10. október 2020.  Sá bar fyrirsögnina:

"Úr lausu lofti",

og hófst þannig:

"Ein sú mest íþyngjandi ráðstöfun, sem gripið er til í samfélagi manna, er að svipta þá frelsi sínu. Til þess þurfa að liggja ríkar ástæður, og ákvörðunin þarf að styðjast við skýr lagafyrirmæli. 

Um þessar mundir eru þúsundir manna sviptir frelsinu hérlendis og þeim skipað í sóttkví eða einangrun á grundvelli sóttvarnalaga.  Að auki hefur frelsi hinna verið stórkostlega skert með því að setja fjöldamörk á samkomur, mæla fyrir um lágmarksfjarlægð á milli fólks, banna eða takmarka ýmiss konar starfsemi, svo sem íþróttastarfsemi og veitingahúsarekstur og tilmæli um að halda sig í heimahögum. Þá er ónefnt það misráð að loka landamærum. 

Allt setur þetta líf okkar úr skorðum, sem var þó nægjanlega úr lagi gengið fyrir.  Sumir hafa misst lífsviðurværi sitt að hluta eða öllu leyti, og ótti og kvíði grefur um sig. 

Þessar aðgerðir eru byggðar á minnisblöðum frá sóttvarnalækni til heilbrigðisráðherra, sem eftir atvikum ræðir þær í ríkisstjórn áður en þær öðlast gildi stjórnvaldsfyrirmæla.  Einhver misbrestur hefur þó orðið á því síðastnefnda undanfarið. 

Við trúum því, að nauðsynlegt sé að berjast gegn eyðandi afli vágestsins, en höfum gripið til svo stórtækra viðbragða að líkja má við, að meðalið eyðileggi nú meira en því var ætlað að lækna."

Það eru vísbendingar um, að þessar frelsissviptingar yfirvalda, sem þarna eru tíundaðar, hafi lítil áhrif á nýgengi smita.  Þar með fellur lagalegur grundvöllur algerlega undan þessum aðgerðum, sem haft hafa íþyngjandi áhrif á mjög marga íbúa landsins og í heildina alvarleg efnahagsleg áhrif. 

Réttast er að afnema allar núverandi takmarkanir á athafnafrelsi fólks, en halda fast í almenna grímuskyldu, nándartakmörkun, tíðan handþvott, eins og kostur er, og sprittun, þar sem nokkrir koma saman.  Þar sem hópsmit koma upp, ber að loka um stundarsakir , sótthreinsa og rótargreina smitin.  Halda ber áfram smitrakningu og beitingu sóttkvíar.  Á landamærunum verði einföld skimun fyrir komufarþega, nema íbúar hérlendis sæti áfram tvöfaldri skimun og sóttkví. 

 

Að lokum verður hér vitnað til annars meginprentmiðils, sem af hógværð hefur gagnrýnt núverandi bælingarstefnu sóttvarnaryfirvalda.  Forystugreinin þar 9. október 2020 hét:

"Vantar alvöruleiðsögn".

"En vandinn  við aðferðina [sóttvarnaryfirvalda-innsk. BJo], sem við höfum ekki komizt fyrir, er, að við erum ekki ein í heiminum.  Felist okkar veirusigur í því, að einungis lítið sýnishorn af landsmönnum hafi komið sér upp virku mótvægi gegn henni, þá er það gott og blessað.  Það er að segja, ef við erum ein í heiminum.

Það þurfti ekki nema örfáa knáa skíðagarpa, sem komu meira eða minna úr sömu brekkunni, til að setja allt á hvolf hér.  

Ef við náum því í næstu viku að koma smitum aftur niður í núll, þá er eins gott, að umheimurinn láti okkur í friði um langa framtíð.  En það er ekki víst, að hann muni gera það.  Og hvað gerum við þá ?  Skellum við þá sjálf í lás, eins og umheimurinn gerði fyrir okkur síðast og bíðum eftir bóluefni ?  Og þá með hvaða afleiðingum ?"

Það er löngu tímabært, að s.k. stjórnvöld í þessu landi sýni í verki, að þau hafi völdin og valdi þeirri ábyrgð, sem völdunum fylgir, en séu ekki gúmmístimpill af ódýrustu gerð fyrir embættismenn.  

  

 

 

  

Veiruvarnir unnar fyrir gýg ?

Viðbrögð yfirvalda við SARS-CoV-2 veirunni hafa verið yfirdrifin, ef tekið er mið af hættunni, sem lífi og heilsu fólks er búin af að sýkjast af henni.  Hún er bráðsmitandi, og sýktir geta smitað einkennalausir ("ofurdreifarar"), en hún virðist ekki hættulegri en skæður infúensufaraldur, og aldurshópnum 0-35 ára er hún jafnvel síður skeinuhætt en hefðbundinn flensuvírus.

Alþjóða heilbrigðismálastofnunin (WHO) hefur áætlað, að 2. október 2020 hafi 760 M jarðarbúa smitazt af veirunni og að 1,0 M hafi þá látizt.  Það er 0,13 % dánarhlutfall sýktra. Sennilega er það vanmat á fjölda látinna, og John Ionnadis, faraldursfræðingur, áætlaði þetta hlutfall 0,27 % um miðjan júlí 2020.  Þetta þýðir, að um 10 mánuðum eftir, að veirunnar varð varð vart í Kína, hafa 10 % jarðarbúa sýkzt af henni. Í Svíþjóð er rekin mjög áhugaverð sóttvarnarstefna, og sóttvarnarlæknir Svía, dr Anders Tegnell, áætlaði í byrjun október 2020, að 20 % Svía væru þá orðnir ónæmir fyrir veirunni, margir án þess að hafa orðið veirunnar varir í eigin skrokki. 

Er þetta er skrifað, hefur 3172 sýkinga opinberlega orðið vart hérlendis á rúmlega 7 mánuðum.  Ef 100 % fleiri hafa raunverulega sýkzt, eins og eftir "Bylgju 1", eru sýktir orðnir rúmlega 6000 og dánarhlutfallið hérlendis er þá 0,16 %. Innan við 2 % þjóðarinnar hefur sýkzt eða aðeins um 1/10 af sams konar hlutfalli Svía.  Það gæti verið lítils háttar hærra á höfuðborgarsvæðinu. Yfir þriðjungur íbúa New York er kominn með ónæmi.  Okkur miðar mjög hægt í átt að hjarðónæmi hérlendis vegna þeirrar skefjalausu bælingarstefnu, sem hér er stunduð.  Hún er í raun veru endileysa.  Við þurfum að búa við fyrirkomulag, sem er lífvænlegt í a.m.k. heilt ár héðan í frá, og kannski er enn lengra í öruggt og gott bóluefni.  Síðustu sóttvarnaraðgerðir fyrir um viku virðast engu hafa skilað öðru en skertu persónufrelsi, sem felst t.d. í að mega hvorki fara í heilsurækt né sund og ekki leika golf. Það er kominn tími til að snúa við blaðinu hérlendis, losa um alls kyns opinberar hömlur, en einblína á persónubundnar smitvarnir og opinberar varnir fyrir þá, sem höllum fæti standa gegnvart veirunni, eins og tölfræðin sýnir.  

Hérlendis virðist stefnan vera að lágmarka fjölda smita. Það er kölluð bælingarstefna og er óviðeigandi baráttuaðferð við þessa veiru (SARS-CoV-2). Höfuðborgarsvæðið er þess vegna í léttu útgöngubanni um þessar mundir, sundstaðir og þrekstöðvar m.m. lokaðir.  Tekin var sú dýrkeypta stefna um miðjan ágúst 2020 að skima alla komufarþega til landsins tvisvar og að skipa þeim í um 5 daga sóttkví á milli.  Þegar þetta er skrifað hafa 28 komufarþegar af 41´777  greinzt jákvæðir í seinni skimun, en neikvæðir í hinni fyrri, eða 0,07 %.  Ef fjórðungur þessara komufarþega er búsettur í landinu og er látinn sæta tvöfaldri skimun vegna hærri smitstuðuls en yfirleitt hjá erlendum ferðamönnum, mundu 21 sýktir ferðamenn hafa sloppið framhjá einfaldri skimun af 41´777 alls eða 0,05 %. Á sama tímabili hafa komið upp 1240 C-19 sýkingar í landinu.  Ef smitþáttur þessara erlendu ferðamanna er 0,7, hefði smitum í landinu fjölgað um 36 á þessu tímabili eða um 2,9 % með því að halda áfram með einfalda skimun á landamærunum 19.08.2020, en setja farþega búsetta hér í tvöfalda skimun.  Þetta hefði sáralitlu breytt um gang sýkinganna og væntanlega ekki fjölgað alvarlegum tilvikum C-19 neitt, en a.m.k. 3000 færri launþegar hefðu orðið fyrir barðinu á uppsögnum, sem þýðir 30-90 færri dauðsföll á þriggja ára skeiði af völdum atvinnuleysis, ef ekki rætist úr atvinnuástandinu (samkvæmt erlendum tölfræðirannsóknum). 

Þetta sýnir, hversu misráðin sú ákvörðun heilbrigðisyfirvalda var, með blessun ríkisstjórnar, að skipa fyrir um almenna tvöfalda skimun á landamærunum. Hún er þó aðeins einn þátturinn í rangri sóttvarnarstefnu hér, eins og fram kemur í greinum Þorsteins Siglaugssonar, hagfræðings, í Fréttablaðinu 8. október 2020 og Hauks Arnþórssonar í Morgunblaðinu sama dag.  

Hér verður nú vitnað í forystugrein Fréttablaðsins 2. október 2020 undir heitinu:

"Skipbrot".

"Kórónuveirufaraldurinn hefur valdið efnahagslegum hamförum.  Afleiðingarnar birtast okkur í fjárlagafrumvarpi ríkisstjórnarinnar. Tekjur ríkissjóðs, vegna minni umsvifa í hagkerfinu, dragast stórkostlega saman, á meðan útgjöldin vaxa, einkum til að standa undir kostnaði við aukið atvinnuleysi.  Niðurstaðan er, að samanlagður fjárlagahalli næstu tveggja ára verður um mrdISK 600. 

Minnkandi umfang sóttvarna, bæði hér innanlands og við landamærin, mun ráða miklu um, hversu vel tekst til í viðspyrnunni.  Þeir hinir sömu og töluðu fyrir því að skella landinu í lás í ágúst, stefna, sem hefur beðið skipbrot og orsakað enn meira atvinnuleysi, þrýsta hins vegar nú á hertar aðgerðir - sem er jafnan þeirra eina svar við veiru, sem er ekkert á förum.  Vonandi mun sóttvarnalækni bera gæfa til að horfa ekki á málið með sömu rörsýn að leiðarljósi."

 "Við vitum núna, að lokun landamæranna hefur ekki skilað þeim árangri, sem lagt var upp með.  Það ætti ekki að koma neinum á óvart.  Sóttvarnalæknir Svíþjóðar hefur sagt, að slíkar aðgerðir - þar í landi hafa ferðamenn aldrei þurft að fara í sóttkví - skipti engu máli í stóra samhenginu, og að sagan hafi sýnt, að þær virki aldrei til lengri tíma.  Í stað þess að fylgja sömu stefnu og nágrannaríki okkar kusum við að fara aðra og harkalegri leið með ómældum kostnaði. Rúmlega mánuði síðar er nýgengi smits hérlendis samt með því hæsta, sem þekkist í Evrópu.  Í Þýzkalandi, sem ekki hefur séð ástæðu til að fara að ráðum Skimunarmeistarans og loka landinu, er nýgengi smits t.d. aðeins fjórðungurinn af því, sem það er hér."

 Þess má geta, að hópur lækna í Bandaríkjunum, starfandi við bandaríska háskóla og á háskólasjúkrahúsum, hefur ráðlagt, að þar verði slakað á klónni. "The Great Burlington" hópinn skipa heilbrigðisvísindamenn og faraldursfræðingar.  Þeir vara við því, að bælingarstefnan gegn þessari kórónuveiru muni valda meiru heilsufarstjóni en veiran sjálf, og efnahagstjónið keyri fjölda fólks í fátækt, algerlega að óþörfu.  

Hérlendis virðist vera rekin að ýmsu leyti harðari sóttvarnastefna en annars staðar.  Hún felur í sér sóun verðmæta án árangurs, af því að almenningur hefur nú allt aðra og hættuminni mynd af veirunni en í Bylgju 1.  Þess vegna viðhefur  hann ekki lengur persónulegar sóttvarnir í sama mæli og áður, heldur treystir á opinberar aðgerðir, sem eru vanhugsaðar og hafa litlu skilað, nema vanlíðan og óhamingju margra.  Smitstuðullinn var hár, þegar aðgerðir voru hertar, og hélt áfram að vera um 3, en er nú tekinn að lækka.  Það hefði mjög líklega gerzt, þótt sundstöðum, þrekstöðvum og golfvöllum hefði ekki verið lokað.      Það er sjálfsagt að viðhafa persónubundnar smitvarnir af samvizkusemi, svo að afnema megi sem flestar opinberar takmarkanir. 

Hallmundur Albertsson, lögmaður, hefur borið saman sóttvarnarráðstafanir á Norðurlöndunum, og skrifaði um þennan samanburð í Fréttablaðið 1. október 2020 undir fyrirsögninni:

"Einangrun - er of langt gengið ?"

"Eins og sést á framangreindri umfjöllun er tímalengd einangrunar verulega meira íþyngjandi á Íslandi en í samanburðarlöndunum.  Upphaf einangrunar miðast við þann dag, þegar sjúkdómseinkenni koma fram í samanburðarlöndunum, en miðast við sýnatökudag á Íslandi. Þar getur munað nokkrum dögum.  Þá er tímalengd umtalsvert lengri. Undantekningarlaust skal sá, er greinist á Íslandi, sæta að lágmarki 14 daga einangrun frá sýnatökudegi, en sá frestur er 7-8 dagar frá því sjúkdómseinkenni komu fram í samanburðarlöndum.  Á Íslandi er gerð krafa um 7 einkennalausa daga, en 2-3 í samanburðarlöndunum.  

Á upplýsingasíðum sóttvarnayfirvalda á Íslandi er ekki að finna neinn rökstuðning fyrir því, af hverju frelsissvipting einstaklinga er umtalsvert lengri hér en í þeim löndum, sem við berum okkur helzt saman við og verður ekki haldið fram, að standi okkur að baki í þekkingu á læknisfræði. 

Í 12. gr. stjórnsýslulaga nr 37/1993 er meðalhófsreglan lögfest.  Þar er kveðið á um, að stjórnvöld skuli því aðeins taka íþyngjandi ákvörðun, þegar lögmætu markmiði, sem stefnt er að, verður ekki náð með öðru og vægara móti.  Skal þess þá gætt, að ekki sé farið strangar í sakirnar en nauðsyn ber til. 

Vart þarf að fjölyrða um, að frelsissvipting felur í sér skerðingu á helgustu mannréttindum einstaklinga, sem varin eru af 67. gr. stjórnarskrár lýðveldisins Íslands og 5. gr. Mannréttindasáttmála Evrópu."

 Hér hefur lögmaður fært sannfærandi rök fyrir því, að sóttvarnayfirvöld hérlendis hafi með með óhóflega íþyngjandi og órökstuddum aðgerðum brotið lög landsins, Stjórnarskrá og Mannréttindasáttmála Evrópu.  Árangur aðgerðanna er ekki sjáanlegur með eitt hæsta nýgengi smita í Evrópu.  Fulltrúi Almannavarna gagnvart almenningi í þessum málum bítur svo höfuðið af skömminni, þegar hann bregst ókvæða við eðlilegri spurningu frá fréttamanni RÚV, sem útvarpað var á Gufunni í hádegi 11. október 2020, um bann við golfiðkun, með þeim útúrsnúningi, að hann skilji ekki umræðuna.  Er ekki löngu orðið tímabært, að Alþingi taki í tauma þessarar gandreiðar og stöðvi hana ?

Það er nefnilega hárrétt, sem Brynjar Níelsson, Alþingismaður, hefur haldið fram opinberlega, að þessi gandreið heilbrigðisyfirvalda með blessun ríkisstjórnar veldur meira tjóni en gagni.  Sú niðurstaða fæst líka, þegar mælikvarði heilsufars og mannslífa er lagður á verknaðinn, því að efnahagsafleiðingarnar og atvinnumissir, sem leitt hefur af ákvörðunum heilbrigðisráðherra og ríkisstjórnar, hafa alvarlegar afleiðingar á heilsufar og lífslíkur fleira fólks en aðgerðirnar þyrma. Þess vegna má halda því fram, að yfirþyrmandi aðgerðir sóttvarnayfirvalda á Íslandi gegn þessari veiru, SARS-CoV-2, séu unnar fyrir gýg.

 

 

 

 

Fjárfestingar í raforkukerfinu

Nú er lag að fjárfesta í arðbærum verkefnum og samfélagslega nauðsynlegum verkefnum.  Ástæðurnar eru sögulega lágir vextir og slaki í hagkerfinu af völdum alþjóðlegra sóttvarna, sem hafa leitt til gríðarlegs atvinnuleysis, enda er nú hugur í mönnum hjá orkufyrirtækjunum, sbr þrífösun sveitanna og fækkun loftlína með jarðstrengjum.  Þó er Orkuveita Reykjavíkjur (OR) sér á báti í þessum efnum, og boðskapur forstjóra hennar, Bjarna Bjarnasonar, stingur í stúf við t.d. boðskap Samorku og áform annarra orkufyrirtækja. 

Bjarni Bjarnason bendir réttilega á, að spurn eftir raforku hafi á þessu ári dregizt saman um 1,5 TWh/ár (terawattstund á ári), sem nemur 7,5 % af framleiðslugetu raforkukerfisins.  Hann staðhæfir, að raforkuverð á Íslandi sé ekki lengur samkeppnishæft á alþjóðlegum markaði.  Þessi yfirlýsing hans er mjög mikilvæg, og það er hið markaðsleiðandi fyrirtæki á íslenzka raforkumarkaðinum, sem ber höfuðsök þessarar þróunar, sem er atlaga gegn íslenzku atvinnulífi.

Þótt Ísland sé ekki beintengt við erlend raforkukerfi, er íslenzk raforka samt í samkeppni á t.d. Innri markaði EES, af því að þangað fer mikið af íslenzkri framleiðslu, sem notar rafmagn. 

Þrátt fyrir að óbjörgulega horfi nú um stundir á raforkumarkaðinum, verður að vona og gera ráð fyrir, að viðkomandi ráðherrar, þ.e. formaður og varaformaður Sjálfstæðisflokksins, sem ásamt öðrum Alþingismönnum, sem eru fulltrúar eigendanna, komi vitinu fyrir stjórn Landsvirkjunar eða leysi hana frá störfum ella, því að yfirverðlagning Landsvirkjunar er að valda þjóðfélaginu stórtjóni og mun halda aftur af þeirri viðspyrnu, sem formaður Sjálfstæðisflokksins hefur boðað og er öllum nauðsynleg. 

Nú er atvinnuleysi orðið svo víðtækt á Íslandi af völdum sóttvarnaraðgerða, að horfir til þjóðarböls.  Þetta böl er verra en Kófssjúkdómurinn sjálfur.  Með öllum ráðum þarf að létta þetta böl.  Það er m.a. hægt að gera með því að beita Landsvirkjun til að lækka orkukostnað fyrirtækja og heimila í landinu.

Nú verður vitnað í Markaðinn frá 24. september 2020 undir fyrirsögninni:

"Telur orkuverðið til stóriðju orðið of hátt".

Þessi frétt Fréttablaðsins hófst þannig:

"Raforkusamningar við stórnotendur á Íslandi, sem hafa verið endurnýjaðir á síðustu árum, hafa gert það að verkum, að raforkuverð er ekki lengur samkeppnishæft við verð erlendis.  Af þeim sökum er einsýnt, að fleiri stórnotendur á Íslandi lendi í rekstrarvanda á næstunni.  Þetta er [á] meðal þess, sem kemur fram í umsögn Bjarna Bjarnasonar, forstjóra Orkuveitu Reykjavíkur, um Kerfisáætlun Landsnets fyrir árin 2020-2029, sem Fréttablaðið hefur undir höndum.

Í umsögninni segir, að bæði kísilverin á Íslandi, við Helguvík á Suðurnesjum og á Bakka við Skjálfanda, hafi nýlega stöðvað starfsemi.  Þar að auki hafi álver Rio Tinto við Straumsvík dregið mjög úr framleiðslu, og að gagnaverin á Íslandi hafi dregið úr rafmagnskaupum sínum um þriðjung."

Hér gætir mikillar svartsýni á þróun efnahagsmála á Íslandi.  Svona skipstjóri í stórsjó mundi telja tilgangslaust að ausa skektuna og að róa lífróður. Fjármála- og efnahagsráðherra aftur á móti boðar viðspyrnu.  Ástandið á raforkumarkaðinum er að miklu leyti afleiðing af ofurverðlagningu Landsvirkjunar á raforku, sem er úr öllum takti við það, sem gerzt hefur undanfarið ár, t.d. í Noregi og Svíþjóð.  Verðlagning og stirðbusaháttur Landsvirkjunar gagnvart álverunum hér SV-lands og Elkem Íslandi á Grundartanga, gagnaverum o.fl., hefur þegar valdið hér stórtjóni, minni umsvifum og minni fjárfestingum en ella. 

"Að þessu samanlögðu nemur samdráttur í raforkukaupum á Íslandi um 1,5 TWh/ár eða um 7,5 % af árlegri vinnslugetu raforku á Íslandi. Bjarni bætir því jafnframt við í umsögn sinni, að "ekki sé ólíklegt, að álveri Rio Tinto verði lokað á  næstunni", en það myndi þýða, að um 22 % af því rafmagni, sem hægt er að vinna á landinu m.v. núverandi uppsett afl, verði hreinlega óseld."

Hérna er farið frjálslega með.  Hvaðan hefur Bjarni Bjarnason það, að búast megi við lokun ISAL "á næstunni", og hvað er "á næstunni" í hans huga ?  Þótt Rio Tinto hafi afskrifað ISAL í bókum samstæðunnar, hefur stjórn hennar enn hug á að framleiða þá hágæðavöru á Íslandi, sem nú er framleidd í Straumsvík.  Rio Tinto/ISAL-samstæðan  telur sig hins vegar misrétti beitta af hálfu Landsvirkjunar og hefur kært framferði hennar til Samkeppnisstofnunar. Landsvirkjun kann að gera  Rio Tinto ókleift að starfa hér með því að þverskallast við að aðlaga raforkuverðið að heimsmarkaði, og þá verður lokun eigi síðar en 2024, en þá opnast gluggi til endurskoðunar samninga. Deilur við verkalýðsfélögin núna kunna reyndar að setja nýtt strik í reikninginn.  Verkföll eru viðurkennd "force majeure" leið til að stöðva starfsemi.  Það er mjög dýrt að endurgangsetja álver, og slíkt verður ekki farið út í, nema horfur séu á arðbærum rekstri.  

Hlutfallið 22 % af orkuvinnslugetu landsins til Straumsvíkur er löngu úrelt.  Þegar Rio Tinto hætti  við að styrkja straumleiðara kerskála 1 & 2 í Straumsvík, var hluta af umsaminni afl- og orkuaukningu skilað til baka og greiddar skaðabætur vegna óseldrar orku á samningstíma.  Hlutfall ónotaðrar orku í kerfinu vegna lokunar ISAL mundi nema tæplega 17 %. Landsvirkjun má hins vegar ekki ráðstafa 85 % af þessari orku, á meðan hún rukkar Rio Tinto/ISAL fyrir hana (kaupskylda eftir lokun), svo að það er allsendis ótímabært að flækja þessu máli inn í vangaveltur um virkjanaþörf o.þ.h. Hvað téðum forstjóra gengur til með því að vaða á súðum, eins og hann gerir, er óljóst: 

"Í umsögn Bjarna segir jafnframt, að "taumlaus uppbygging áliðnaðar í Kína" valdi því, að alþjóðlegur álmarkaður sé afar erfiður um þessar mundir og að ekkert bendi til þess, að landið fari að rísa í bráð.  Forstjórinn nefnir einnig, að áliðnaður á Vesturlöndum gæti hreinlega lagzt af, ef staða álmarkaða lagist ekki á næstu árum, og eigi það hugsanlega einnig við um álver Alcoa á Reyðarfirði og Norðurál við Grundartanga."

Þetta er svartagallsraus í forstjóra OR.  Álverðið hefur braggazt síðsumars og í haust.  Dettur nokkrum  heilvita manni í hug, að hinum strategískt mikilvæga áliðnaði í Evrópu verði leyft að lognast út af eða hann verði fluttur annað.  Evrópusambandið mun vinna gegn slíku, og þar á bæ er nú þegar rætt um að setja kolefnistoll á innflutt ál inn á Innri markaðinn.  Slíkt mun skakka leikinn, sem er mjög ójafn og ósanngjarn núna.

Þá má benda á nýlegt viðtal í Fréttablaðinu við Gunnar Guðlaugsson, forstjóra Norðuráls, þar sem hann lýsir bjartsýni sinni um framtíð álframleiðslu í Evrópu á grundvelli gæða, sérhæfingar og "grænnar" raforku. Líklegt má telja, að Evrópa verði í fararbroddi þróunar kolefnisfrírrar álframleiðslu, en tilraunaverksmiðja með s.k. eðalskaut mun hefja starfrækslu í rannsóknarmiðstöð Rio Tinto í Frakklandi á næsta ári. 

"Tilefni umsagnar Bjarna er fyrirætlun Landsnets um að fjárfesta fyrir um mrdISK 90 í flutningskerfi raforku á Íslandi á næstu 10 árum.  Bjarni segir í samtali við Fréttablaðið, að þetta myndi þýða, að efnahagsreikningur Landsnets myndi u.þ.b. tvöfaldast.  Flutningskostnaður, sem Landsnet rukkar viðskiptavini sína um, ákvarðast aðallega af eignastofni fyrirtækisins, og þar af leiðandi myndi flutningskostnaður viðskiptavina óumflýjanlega hækka."

Hér er ýmislegs að gæta.  Framkvæmdir Landsnets á síðasta áratugi lágu að miklu leyti í láginni, og þess vegna er brýnt að stöðva fyrirtækið ekki núna með áform sín um að meðaltali 9,0 mrdISK/ár fjárfestingar næsta áratuginn.  Það veitir ekki af þeirri miklu aukningu, sem þar er áformuð, til að reisa nýja og öflugri Byggðalínu frá Hvalfirði til Skriðdals og til að styrkja flutningskerfi Vestfjarða verulega, en þar er afhendingaröryggi raforku óviðunandi og reyndar ekki mannsæmandi. Landsnet getur bætt verulega úr skák, en vegna veikleika í Vesturlínu þurfa Vestfirðingar að verða sjálfum sér nógir um rafmagn fyrir vaxandi íbúafjölda, sífellt öflugra atvinnulíf og orkuskiptin. Þetta eru bara 2 dæmi um fjölmargar áætlaðar framkvæmdir í Kerfisáætlun Landsnets.   

Það er rangt, að flutningsgjald Landsnets þurfi óhjákvæmilega að hækka vegna þessarar innspýtingar í framkvæmdir.  Núna eru einfaldlega óeðlilega miklar arðsemiskröfur gerðar til fyrirtækisins.  Þær þurfa að lækka, og það þarf að leyfa fyrirtækinu að dreifa fjármagnskostnaði á fleiri ár en nú er gert.  Þetta er í höndum Landsreglarans í Orkustofnun (hann á sæti í tæknistjórn ACER-Orkustofnunar ESB).  Hvers vegna ætti Evrópusambandið ekki að leyfa flutningsfyrirtæki raforku á Íslandi að draga úr tjóni þar með því að auka afhendingaröryggið og minnka orkutöpin án þess að krefjast fljóttekinnar arðsemi mannvirkjanna ?  Allt eru þetta þjóðhagslega hagkvæmar framkvæmdir, og Ísland og Noregur gegna lykilhlutverki í aðfangakeðju ESB á sviði framleiðslu úr áli.   

""Sumir stórnotendur rafmagns á Íslandi eru þegar við sársaukamörk, þegar kemur að raforkukostnaði, og það er einsýnt, að hækkandi flutningskostnaður myndi þýða minni kaup á raforku.  Þá þarf Landsnet að hækka verðskrána, sem myndi enn frekar draga úr eftirspurn.  Þarna gæti myndazt spírall, sem ekki endaði vel", segir hann og bætir við, að fjárfestingaáætlun Landsnets byggist á forsendum um vöxt, sem ekki byggi á veruleikanum, eins og hann blasir nú við.  Allverulegar líkur séu á því, að offramboð rafmagns verði á Íslandi til skamms eða langs tíma. "Það þýðir mikið tekjutap fyrir þjóðina, því [að] það getur tekið mörg ár að koma þessu rafmagni í vinnu aftur."" 

Þarna er um að ræða blöndu vanþekkingar og misskilnings.  Sumir stórnotendur, þ.m.t. sá, sem nú á erfiðast uppdráttar, töldu hyggilegra við samningsgerð að tryggja sig gegn hækkun gjaldskráar Landsnets, sem Bjarni Bjarnason telur nú hættu á, með því að semja við Landsvirkjun um, að hún mundi greiða flutningskostnaðinn hverju sinni.  Það var líka sanngjarnt í ljósi mikillar eignaraðildar Landsvirkjunar að Landsneti.  

Það er misskilningur, að hægt sé að fresta bráðnauðsynlegum framkvæmdum Landsnets vegna samdráttar í sölu rafmagns, sem að miklu leyti er sjálfskaparvíti Landsvirkjunar, sem þrjózkast við að aðlaga sig breytingum í nálægum löndum á raforkumarkaði, þegar þær breytingar eru til lækkunar, en taldi sjálfsagt að víkja frá upphaflegri stefnu fyrirtækisins um að beita rafmagninu til að laða að fjárfestingar og auka með því verðmætasköpun í landinu mjög með því að lækka verðið rétt niðurfyrir það, sem þá tíðkaðist í samkeppnislöndunum. Samt var rekstur Landsvirkjunar ætíð arðsamur.  

Síðan kemst Bjarni Bjarnason í mótsögn við sjálfan sig:

"Að mati Bjarna ættu fjárfestingar Landsnets að miðast við að bæta afhendingaröryggi til almennings.  [Gera þær það ekki ? - innsk. BJo.] Með því væri komið í veg fyrir aðstæður, eins og mynduðust á Norðurlandi í vetur, þar sem mikið óveður sló út rafmagni á m.a. stórum svæðum í Eyjafirði.  

Kerfisáætlun Landsnets byggist m.a. á spá Orkustofnunar um þróun raforkunotkunar á Íslandi til næstu áratuga.  Í nýjustu skýrslu orkuspárnefndar stofnunarinnar mun aukin eftirspurn raforku kalla á nýjar virkjanir til ársins 2050, en árleg aukning eftirspurnar raforku er talin munu verða um 1 % fram til ársins 2050."

Auk þess að styrkja flutningslínur og leggja jarðstrengi til að auka ófullnægjandi afhendingaröryggi þarf Landsnet að anna flutningsþörf hámarksafls.  Landsnet leitast líka við að halda orkutöpum flutningskerfisins innan hóflegra marka.  Þannig eru margvíslegar tæknilegar ástæður að baki framkvæmdaþörf Landsnets.  Það getur ekki verið of í lagt að miða við 1 %/ár aukna raforkunotkun landsmanna, þegar þess er gætt, að raforkunotkun og landsframleiðsla haldast í hendur.  Þótt nú sé slaki í hagkerfinu um sinn og þar af leiðandi minni spurn eftir raforku en áður (fallið er óeðlilega mikið vegna okurs einokunarfyrirtækisins Landsvirkjunar), þá er ekkert vit í að draga úr fjárfestingum Landsnets af þeim sökum, enda hafa þær flestar dregizt úr hömlu.

Ofan á aukningu eftirspurnar rafmagns, sem tengist fjölgun fólks og aukinni verðmætasköpun, kemur nú aukning vegna orkuskiptanna, og þar munar fyrst um sinn mest um einkabílaflotann, en hann nemur nú um 280 k (k=þúsund) bifreiðum. Meðalakstur er um 13 kkm/ár, og við íslenzkar aðstæður þarf að reikna með 0,3 kWh/km að meðtöldum töpum frá virkjun.  Ársnotkun hvers einkabíls er þannig 3,9 MWh/ár, og alls flotans 1,1 TWh/ár.   Þetta er nálægt tvöföldun núverandi heimilisnotkunar og 5,5 % aukning m.v.  meðalvinnslugetu núverandi virkjana. 

Það er ekki ólíklegt, að rafvæðing bílaflotans og fleiri tækja á næstu 10 árum muni útheimta þessa orku.  Ef veitufyrirtækjunum tekst vel til við að dreifa álaginu yfir sólarhringinn, mun aðeins þurfa 200 MW uppsett afl til að anna álagstoppinum, en líklegra er, að 400 MW virkjað afl þurfi til þess.  Mikil endurhleðsla að nóttu mun aðeins fara fram, ef hvati til þess kemur fram á markaðnum.  Forsenda er uppsetning snjallorkumæla hjá notendum, og hún hefur enn ekki hafizt í umtalsverðum mæli. 

Hin stærri farartæki munu verða knúin með eldsneyti, sem þarf raforku til að framleiða, t.d. vetni.  Það er líklegt, að á næstu 5 árum komi fram fjárfestir, sem vilji hefja vetnisframleiðslu hér á landi með rafgreiningu á vatni fyrir innlendan og erlendan markað.  Þá margfaldast ofangreind orkuþörf.  Allt tal um, að ekkert þurfi að virkja hér á landi á næstu árum, er úr lausu lofti gripið.  Þeir, sem vilja halda sig við þann afturhaldsboðskap, eru að fórna tækifærum til hagvaxtar og gjaldeyrissköpunar, sem eru undirstaða þess, að hér verði sæmileg lífskjör og unnt að greiða niður Kófsskuldina (yfir mrdISK 1000) tiltölulega hratt.  Til að borð verði fyrir báru ber að stefna að opinberum skuldum undir 25 % af VLF. Það sannast bezt á því, hversu tiltölulega skaðlítil veira getur snarað fjárhag ríkis og sveitarfélaga á fáeinum mánuðum undir kvið. 

"Forsendur Landsnets um 2,2 % aukningu á ári miðast við, að orkuskipti muni ganga hratt fyrir sig, m.a. með örri fjölgun rafbíla.  Bjarni bendir á, að rafbílar kalli ekki á stórtækar fjárfestingar, hvorki í dreifikerfum né virkjunum.  "Ef öllum einkabílum landsins yrði ekið á rafmagni á morgun, þá myndi það kalla á u.þ.b. 3,5 % af því rafmagni, sem við framleiðum í dag.  Nú þegar eru 7,5 % af rafmagni í landinu á lausu og því engin þörf á að virkja til að knýja rafbíla. Þar að auki eru rafbílar í langflestum tilfellum hlaðnir á nóttunni, sem dregur úr álagi á flutningskerfi Landsnets, og því þarf ekki að fjárfesta í flutningskerfinu til að anna eftirspurn vegna rafbíla."

Forstjóri OR fer hér létt yfir sögu og vanmetur orku- og aflþörf vegna rafbíla, sem er alls ekki til eftirbreytni fyrir þá, sem ábyrgir eru fyrir afhendingaröryggi raforku.  Við áætlun sína á raforkuþörf rafbíla virðist hann taka mið af uppgefnum notkunartölum framleiðenda.  Hann gæti hafa notað 0,19 kWh/km og sleppt töpum í dreifikerfi, flutningskerfi og í virkjunum. Fyrir íslenzkar aðstæður (lágt útihitastig, vindasamt) er ráðlegast að reikna með 0,3 kWh/km séð frá virkjun, og þá nemur orkuþörfin ekki 3,5 % af núverandi orkuvinnslugetu, heldur 5,5 %, og á þessum tölum er marktækur munur. 

 Enn óráðlegra er að taka mark á málflutningi Bjarna Bjarnasonar um, að núverandi orkuvinnslugeta í kerfinu umfram eftirspurn á markaði, 7,5 %, sé ástæða til að halla sér á hliðina og virkja ekkert um sinn.  Á fáeinum mánuðum geta aðstæður á markaði gjörbreytzt, og m.v. aðdraganda að virkjun, sem að lágmarki eru 3 ár, en með leyfisveitingum og verkhönnun a.m.k. tvöfalt lengri, er þessi stefna forstjórans ekki ávísun á annað en afl- og orkuskort í landinu, sem ber að forðast í lengstu lög.

Athyglisvert er, að forstjórinn telur enga þörf á umtalsverðum fjárfestingum í veitukerfum OR eða í öðrum dreifiveitum, og heldur ekki í flutningskerfi Landsnets vegna rafbílavæðingar.  Þetta rökstyður hann með innleiðingu snjallorkumæla.  Ánægjulegt er, að OR ætlar að setja háar upphæðir í flýtingu verkefna vegna bágborins atvinnuástands á næsta ári.  Þ.á.m. á að hefja uppsetningu stafrænna orkumæla árið 2021.  Þetta og hagkvæmur næturtaxti fyrir neytendur er alger forsenda fyrir því, að dreifiveitum takist að draga úr fjárfestingarþörf vegna rafbílavæðingar.  Hins vegar getur endurhleðsla utan heimahúsa ekki farið fram að næturlagi, svo að nokkru nemi, og orkan, sem fer á bílana á s.k. hraðhleðslustöðvum, er áreiðanlega umtalsverður hluti heildarorkuþarfar rafmagnsbíla.

Bjarni Bjarnason virðist vera einn á báti innan orkugeirans  með kenningar sínar um virkjanaþörf í nánustu framtíð. Þannig var frétt með eftirfarandi fyrirsögn í Morgunblaðinu 24. september 2020:

"Stækka Reykjanesvirkjun um 30 MW".

Hún hófst svona:

"HS Orka hyggst hefjast handa við 30 MW stækkun Reykjanesvirkjunar á næstunni, og með því verður framleiðslugeta aukin úr 100 MW í 130 MW. Verkfræðingar HS Orku hafa unnið að hönnun og undibúningi þessa síðustu misseri ásamt ráðgjöfum, og eru öll formsatriði í höfn.  Auglýst verður eftir tilboðum í verkið á næstu dögum."  

Í þessu jarðhitavirkjunarfyrirtæki er enginn bilbugur á mönnum.  Þarna eiga úrtölumenn ekki upp á pallborðið, jafnvel ekki þótt jörðin skjálfi undir þeim og kvikuinnskot hækki Þorbjörn, sem er í hlaðvarpa Svartsengisvirkjunar.  Þar er HS Orka með aðra 30 MW stækkun á prjónunum.  Fjárfestingar þar í öðru en hraunvörnum bera þó keim af ofdirfsku, eins og sakir standa.

Því miður er flutningsgerfi Landsnets vanbúið að taka við verulegri viðbótar flutningsþörf til Suðurnesja, ef allt fer á versta veg, og landskerfið getur ekki séð Suðurnesjum fyrir nauðsynlegu og öruggu afli, ef náttúruöflin slá 175 MW afli út úr framleiðslukerfinu.  Það eitt sýnir, hversu fánýtur málflutningur Bjarna Bjarnasonar er um, að engin þörf sé núna á nýjum virkjunum.  Það er þvert á móti mikil þörf fyrir þær afhendingaröryggisins vegna.

Fréttin endaði svona:

""Að stækka virkjanir, sem fyrir eru, eða [að] fá orku frá smávirkjunum, sem framleiða 1-10 MW, er mjög heppilegt m.v. núverandi aðstæður á Íslandi.  Almennt eykst eftirspurn eftir orku [þ.e. afli - innsk. BJo] um 10-20 MW á milli ára, og þessar litlu virkjanir falla vel að þeirri aukningu", segir Tómas Már."    

 

 

 

 

Tækifærin í hrönnum, en doðinn veldur stöðnun

Hagkerfi Íslands, eins og annarra landa, er mjög illa leikið eftir "Wuhan-veiruna", sem þó er ofmetnasta veira, hvað hættu áhrærir, sem um getur.  Þótt hún hafi verið viðkvæmum skeinuhætt, er samt barnaleikur að eiga við hana í samanburði við það, sem skotið getur upp kollinum veirukyns, og nægir að nefna hina skelfilegu ebólu, sem olli mörgum fjörtjóni í Vestur-Afríku fyrir nokkrum árum og var með 10-100 sinnum hærra dánarhlutfall sýktra en SARS-CoV-2-veiran, sem fyrst varð vart við í Wuhan-borg í Kína, svo að vitað sé, í nóvember-desember 2019.

Fjármála- og efnahagsráðherra Íslands hefur sagt, að rétta leiðin út úr kreppunni sé að auka tekjur þjóðarbúsins, auka gjaldeyristekjur og verga landsframleiðslu.  Undir þetta er hægt að taka, en vandinn og e.t.v. vonbrigðin eru þau, að ríkisvaldið skuli ekki liðka til fyrir einkaframtakinu, þar sem það liggur beint við og er ríkinu útlátalítið, á heildina litið.

Áliðnaðurinn er einn af þeim geirum, sem býður upp á þetta, þótt það stingi í stúf við ýmsar fréttir að undanförnu.  Álverðið hefur verið að braggast, og vaxandi skilningur er á því á Innri markaði EES, að sanngjarnt og umhverfislega æskilegt á heimsvísu sé að tollleggja vöru með hliðsjón af kolefnisspori hennar.  Er þá ekki að orðlengja, að staða álvera á Íslandi og í Noregi á markaðinum mundi batna, enda verða samkeppnisskilyrðin þar með eðlilegri.

Njáll Trausti Friðbertsson, Alþingismaður, ritaði góða grein í Morgunblaðið 1. september 2020, sem hann nefndi:

"(Ál)iðnaður, ein af grunnstoðum íslensks efnahagslífs".

Það er mjög ánægjulegt, að þingmaður skuli skilmerkilega í blaðagrein vekja athygli á útflutningsgrein, sem moldvörpur hafa af kunnri smekkleysu sinni grafið undan um langa hríð. 

Því miður hefur sá og höggvið, er hlífa skyldi, en fjandskapur ríkisfyrirtækisins Landsvirkjunar við þessa atvinnustarfsemi frá 2010 hefur fáum dulizt.  Á sama tíma og mætir þingmenn benda á fjárfestingar einkaaðila, t.d. í laxeldi, sem eru strandaðar í leyfisveitingafrumskógi hins opinbera, þvermóðskast Landsvirkjun við að hleypa nýju lífi í fjárfestingar í íslenzkum áliðnaði.

Ef samið verður um lækkun orkuverðs til ISAL úr hæstu hæðum, verður hleypt lífi í framkvæmdir í Straumsvík, sem frestað hefur verið í nokkur ár vegna slæms fjárhags, en lágt afurðaverð og mjög hátt raforkuverð hefur sligað fjárhaginn með alvarlegum afleiðingum fyrir stöðu ISAL innan samsteypu Rio Tinto.

  Á Grundartanga eru merkileg fjárfestingaráform á döfinni, sem eru þó skilyrt við endurnýjaðan raforkusamning við Landsvirkjun.  Landsvirkjun hefur dagað uppi með stefnu sína um stórgróða og arðgreiðslur eftir því.  Hvernig stendur á því, að nú, þegar hæst þarf að hóa, skuli eigandinn, ríkissjóður, ekki beita sér fyrir því, að Landsvirkjun liðki með verðlagningu raforku fyrir nýjum fjárfestingum í landinu, eins og hún var stofnuð til að gera ?  Það væri algerlega í anda boðskapar fjármála- og efnahagsráðherra nú um leið landsmanna út úr kreppunni. 

Grípum niður í grein Njáls Trausta: 

"Það er þó staðreynd, hvort sem mönnum líkar betur eða verr, að stóriðjan á Íslandi og raforkuframleiðsla hefur byggt mikilvægan grunn undir íslenzkt efnahagslíf.  Sem dæmi má nefna mikilvægi álframleiðslunnar í framhaldi af bankahruninu, þar sem gjaldeyristekjur af álframleiðslu ásamt vexti í ferðaþjónustu kom okkur Íslendingum á undraskömmum tíma út úr erfiðri kreppu."

Það munaði mjög mikið um fjárfestingar Rio Tinto í Straumsvík á tímabilinu 2010-2013. Þá var þar fjárfest fyrir MUSD 500, sem á núverandi gengi nemur tæplega mrdISK 70.  Fjárfest var í stækkun afriðlastöðvanna þriggja og nýju þétta- og síuvirki til að hækka aflstuðul við inntak aðveitustöðvar yfir 0,98, keyptir voru viðbótar straumteinar til að kerskálar gætu tekið við hærri straumi frá afriðlastöðvum og framleiðslubúnaði steypuskála var umbylt, svo að í stað álbarra (rétthyrningslaga í þversnið allt að 30 t) yrðu framleiddar álstengur (hringlaga í þversnið),  o.fl. var gert til að styðja við aukna og verðmætari framleiðslu. (Hár aflstuðull bætir nýtingu búnaðar virkjana og flutningskerfis.)

Þá voru og reistar 2 nýjar hreinsistöðvar fyrir kerreykinn til að uppfylla nýjar og strangar kröfur um hámarkslosun flúoríðs í ögnum út í andrúmsloftið og vetnisflúoríðs á gasformi á hvert framleitt tonn áls.  Hefur þetta allt reynzt vel, en Rio Tinto hætti við uppsetningu straumteinanna, þótt slíkir hafi verið settir upp í systurverksmiðjunni, SÖRAL, í Noregi, og sú ákvörðun hefur takmarkað framleiðsluaukninguna og þar með þá framleiðniaukningu, sem að var stefnt með fjárfestingunni.  

Þegar ISAL tók til starfa 1969, var síldin horfin, svo að þessar miklu og stefnumarkandi fjárfestingar í Straumsvík og í Búrfellsvirkjun linuðu kreppuna, sem af síldarleysinu leiddi, og iðnvæðingin, sem í hönd fór, bætti lífskjörin og dró úr efnahagssveiflum í landinu.  ISAL hefur þannig alla tíð frá 1967 (framkvæmdir) jafnað hagsveiflurnar á Íslandi. ISAL getur enn stuðlað að viðspyrnu, ef fyrirtækið fær raforkuna á samkeppnishæfu verði, sem er fjarri lagi nú (tæplega 40 USD/MWh með flutningsgjaldi).

Nú skal enn vitna í Njál Trausta:

"Álframleiðslan á Íslandi er í dag um 16 % af heildarútflutningstekjum þjóðarinnar [2019: 214/1344], eins og við þekkjum síðustu árin, og kostnaður álvera á Íslandi í fyrra nam um mrdISK 91 innanlands. Það eru beinharðar gjaldeyristekjur fyrir íslenzkt þjóðarbú.  Samkeppnishæfni íslenzkrar álframleiðslu snýr því einna helzt að tveimur þáttum; annars vegar að því, að Ísland er aðili að Evrópska efnahagssvæðinu og hins vegar að aðgengi að grænni raforku á hagstæðum kjörum."

 Raforkuverðið, sem ISAL býr við, er um þessar mundir hið hæsta í Evrópu, og þótt víðar væri leitað. Það er fjarri lagi, að rafmagnið sé á hagstæðum kjörum fyrir alla stórkaupendur, og það er ekki hagfellt fyrir seljandann heldur, því að kaupendur hafa af þessum sökum dregið úr kaupunum sem mest þeir mega, og í Straumsvík mun eigandinn neyðast til að stöðva verksmiðjuna löngu áður en samningstímabilið rennur út (2036), ef svo heldur fram sem horfir. 

Rio Tinto/ISAL hefur nú fært ágreining sinn við Landsvirkjun til Samkeppnisstofnunar, og það kann að verða aðeins fyrsta skrefið í langvinnri lögfræðilegri þrætuvegferð, sem getur vel borizt alla leið til ESA í Brüssel.  Það er tæplega eftirsóknarvert fyrir einokunarfyrirtækið Landsvirkjun, sem er sem bergþurs á íslenzkum orkumarkaði.  Frá sjónarmiði ESA-Eftirlitsstofnunar EFTA gæti þörfin á að skapa raunverulega samkeppni á íslenzka raforkumarkaðinum blasað við og liður í því verið að búta Landsvirkjun niður, en er það þjóðhagslega hagkvæmt ?  Varla.

Áfram hélt Njáll Trausti:

"Í umræðunni, eins og vill oft gerast, þegar um orkusækinn iðnað er að ræða, gleymist að huga að því, að á bak við framleiðsluna er fólk, sem dregur lífsviðurværi sitt af því að starfa þar.  Árið 2019 voru tæplega 1500 manns, sem störfuðu í álverum.  Þá voru stöðugildi verktaka innan álvera 435 og starfsmenn í stóriðjuskóla 105."   

Á meðal þessara 1500 á launaskrá álveranna eru mjög fjölbreytilegar starfsgreinar, sérhæfðir starfsmenn, iðnaðarmenn, iðnfræðingar, verkfræðingar, viðskiptafræðingar o.fl.  Fjölmargir verktakar starfa einnig utan verksmiðjanna auk þessara 435 innan verksmiðjanna, e.t.v. 200-300 ársverk, svo að alls gætu verið 2200 ársverk unnin hérlendis á vegum álveranna, og til viðbótar eru s.k. óbein störf.  Það munar um minna á íslenzka vinnumarkaðinum, því að meðallaun hverrar starfsgreinar í álverunum eru tiltölulega há.  Vaktavinnufólk hefur þar mjög góð kjör, bæði á tvískiptum og þrískiptum vöktum, og bakvaktir drýgja tekjurnar, en eru oft erilsamar. 

Að lokum skrifaði Njáll Trausti:

"Verkefnið, sem við stöndum frammi fyrir, hlýtur þar af leiðandi að felast í því að treysta samkeppnisstöðu íslenzks áliðnaðar.  Ég vil því taka undir orð fjármálaráðherra, Bjarna Benediktssonar, um, að það er orðið löngu tímabært að fara fram á það í þeirri Evrópusamvinnu, sem Ísland er þátttakandi í, að staðinn verði vörður um [framleiðslu] iðnaðarvöru innan Evrópska efnahagssvæðisins, sem augljóslega fer fram með mun umhverfisvænni hætti en sú framleiðsla, sem seld er inn á svæðið.

Okkar verkefni er að tryggja orkusæknum iðnaði hér á landi sjálfbærar rekstrarforsendur.  Ég mun því á nýju löggjafarþingi, þegar það kemur saman 1. október n.k., leggja fram skýrslubeiðni til utanríkisráðherra, þar sem óskað verður umfjöllunar um stöðu íslenzkrar álframleiðslu á Íslandi gagnvart EES-samningnum, auk umfjöllunar um framleiðslu  og sölu á umhverfisvænni iðnaðarvörum innan Evrópska efnahagssvæðisins."

Evrópusambandið (ESB) er á pappírnum mjög metnaðarfullt f.h. aðildarlanda sinna og samstarfslanda á Innri markaði EES um, að engin nettólosun verði þaðan á gróðurhúsalofttegundum 2050. Vegna hættu á s.k. kolefnisleka til slóða á þessu sviði er sjálfsagt, að ESB leggi á kolefnistolla, eins og Bjarni Benediktsson og Njáll Trausti Friðbertsson eru talsmenn fyrir.  Ef utanríkisviðskiptaráðherra getur ásamt Norðmönnum veitt þessu máli þann stuðning, sem dugir til að leiða þetta mál til lykta í Brüssel, mun það leiða af sér verðhækkun á áli í Evrópu.  Hafa ber í huga, að megnið af áli Kínverjanna í Evrópu fer í umbræðslu, en t.d. ISAL selur einvörðungu vöru, sem er tilbúin til að fara beint í þrýstimótunarverksmiðjur, þar sem alls konar prófílar, pípur, burðarbitar og rammar, verða til.

Þann 2. september 2020 birtist viðtal í Markaði Fréttablaðsins við Gunnar Guðlaugsson, rafmagnsverkfræðing og forstjóra Norðuráls á Grundartanga, undir fyrirsögninni:  

"Tilbúið að fjárfesta fyrir 14 milljarða".

Af þessu viðtali er ljóst, að það er hugur í mönnum í áliðnaðinum, enda vaxandi markaður fyrir ál, sem tengist orkusparnaði.  Það má ekki láta ríkisfyrirtækið Landsvirkjun þursast áfram og eyðileggja þann vaxtarsprota, sem hagkerfinu nú býðst með erlendri fjárfestingu, áhættulausri fyrir Íslendinga, að koma á legg á Grundartanga.  Ef verkefnið fer í vaskinn vegna ósveigjanleika Landsvirkjunar, þá meina stjórnvöld ekkert með fagurgala um að hvetja til sem mestra fjárfestinga í Kófinu til að slá á atvinnuleysið og leggja grunn að framtíðartekjum. Verður það ófagur minnisvarði um feril núverandi ráðherra, ekki sízt nýsköpunar-, iðnaðar- og ferðamálaráðherra:

Viðtalið var mjög fróðlegt. 

Þar stóð m.a.:

""Það er eðlilegt, að það sé tekizt á um þetta mál [verðlagningu raforku til stóriðju]", nefnir Gunnar.  "Við erum í þeirri sérstöku stöðu hér á Íslandi, að fá fyrirtæki eru að kaupa langstærstan hluta raforkunnar í gegnum langtímasamninga.  Það segir sig auðvitað sjálft, að ef eitthvert þessara fyrirtækja hættir starfsemi, þá er enginn til þess að taka við þeirri raforku, sem þá losnar.  Markaðurinn hér á Íslandi gæti ekki tekið við allri þeirri raforku, sem þá losnar.  Markaðurinn hér á Íslandi gæti ekki tekið við allri þeirri raforku með stuttum fyrirvara.  

Við þessu hefur verið brugðizt með því að taka upp ríka kaupskyldu í samningum.  En þá er í sjálfu sér búið að aftengjast hefðbundnum markaðslögmálum.  Það er frumréttur á markaði að geta ákveðið að kaupa ekki þá vöru eða þjónustu, sem verið er að bjóða til sölu.

En þegar þetta hefur verið tekið úr sambandi, þarf að finna einhverja aðra aðferð til að ákvarða verðið.  Við höfum viljað tengja þetta álverði, og ég held, að það hafi gefið mjög góða raun.  Það hefur afar sjaldan gerzt, að álfyrirtæki hér dragi úr framleiðslu, þegar álverð er lágt vegna þesss, að rafmagnsverðið hefur lagað sig að álverðinu. Svo þegar álverð er hátt, þá njóta raforkufyrirtækin þess líka. 

Með þessu kerfi hafa byggzt upp stór og öflug orkufyrirtæki á grunni álverðstengdra orkusölusamninga.  Mín skoðun er einfaldlega sú, að það kerfi hafi reynzt okkur vel, og við eigum að hugsa okkur vel um áður en við köstum því fyrir róða."

Allt er þetta satt og rétt metið hjá Gunnari Guðlaugssyni.  Það fylgdu kaupskyldunni fleiri kostir fyrir orkuseljanda en hann nefnir.  Einn var tekjutrygging yfir allt greiðslutímabil lána vegna fjárfestingar.  Út á hana fengust mun hagstæðari lánakjör en ella, þar sem áhætta lánveitenda var sáralítil. Þar sem kostnaður virkjunar lækkaði umtalsvert við að auka byrðar orkukaupandans með þessum hætti, var og er sanngjarnt að aðilar deili með sér ávinninginum með lækkuðu raforkuverði.  Auk mjög jafns álags álvera á raforkukerfið, sem færir því betri nýtingu fjárfestinganna, má nefna háan aflstuðul álvera, sem eykur framleiðslugetu virkjana á raunafli og þar með seljanlegum MWh (megawattstundum). 

Allt gerir þetta álver að ákjósanlegum viðskiptavinum íslenzkra orkufyrirtækja, en þorri kostnaðar þeirra eru afborganir og vextir af stofnkostnaði, en rekstrarkostnaður er tiltölulega lágur. Á öllu þessu ríkti góður skilningur innan Landsvirkjunar á tímabilinu 1965-2010.  Árið 2010 varð óheillavænleg stefnubreyting innan fyrirtækisins, reist á vanþekkingu á eðli íslenzka orkugeirans og kolröngum viðhorfum til verðlagningar raforku og þar með skilningsleysi á hlutverki Landsvirkjunar frá upphafi.

"Samkvæmt ársskýrslu Landsvirkjunar 2019 var meðalverð til stóriðju 23 USD/MWh; eitthvað í kringum þá tölu yrði ásættanlegt fyrir Norðurál. Þó að Nord Pool-verðið sé lægra en það í augnablikinu, þá værum við reiðubúin að ganga út úr núgildandi samningi við Landsvirkjun gegn því að fá nýjan samning til lengri tíma á þessu bili, t.d. til 20 ára.

Gunnar bætir því við, að ef hægt væri að klára langtíma raforkusamning upp á í kringum 23 USD/MWh, sé Norðurál tilbúið að ráðast í fjárfestingar á Grundartanga." 

 Til að varpa ljósi á hina gríðarlegu mismunun Landsvirkjunar á álversviðskiptavinum sínum, sem Rio Tinto hefur kært til Samkeppnisstofnunar sem markaðsmisbeitingu í skjóli einokunaraðstöðu og mun vafalítið halda áfram með til ESA, ef ekkert vitrænt ætlar að koma frá þessari stofnun, þá er verðið (án flutningsgjalds) til ISAL tæplega 60 % hærra en meðalverðið. Þarna er ríkisfyrirtækið sekt um að skekkja samkeppnisstöðu fyrirtækja í sömu grein herfilega.  

Á Grundartanga bjóðast Íslendingum um 85 störf á meðan framkvæmdir standa yfir við að breyta framleiðslulínum steypuskála Norðuráls, svo að þar verði unnt að framleiða álstengur, eins og nú er gert í Straumsvík.  Við þessar nýju framleiðslulínur verða síðan til 40 ný ársverk hjá Norðuráli.  Hér er enn eitt tækifærið, sem ríkinu stendur til boða að liðka fyrir, að verði að raunveruleika.  Allt hjal ráðamanna, iðnaðarráðherra þar á meðal, um nauðsyn fjárfestinga einkaframtaksins til að skapa ný störf og aukin verðmæti fyrir þjóðarbúið, er út í loftið og aðeins marklaust hjal, ef þau skella skollaeyrum við þessu kostaboði. 

Gunnar nefnir, að álverðstenging við orkuverð sé æskileg, sem er alveg rétt.  Hér hlýtur að vera samningsgrundvöllur með 23 USD/MWh m.v. núverandi markaðsverð og síðan hækkandi raforkuverð með hækkandi álverði eftir umsaminni formúlu.  Ríkisstjórnin getur ekki látið steingervinga í Landsvirkjun koma í veg fyrir stækkun þjóðarkökunnar sem leið landsmanna út úr vandanum.  Það verður að beita Landsvirkjun fyrir vagninn, sem nú er fastur í forarpytti.  Þar er nóg afl.

Gunnar Guðlaugsson er með ákveðna sýn á framtíð álvera á Vesturlöndum í samkeppninni við lönd á borð við Kína.  Hann telur, að gæðaál, framleitt með "grænni" raforku og með eins umhverfisvænum hætti og tæknin leyfir hverju sinni, sé "hugsanlega bezti möguleiki álframleiðenda staðsettra á Vesturlöndum".  Við þetta þarf að bæta, að þessi "græna" orka verður að vera til reiðu á verði, sem endurspeglar kostnaðinn við öflun hennar, en ekki á okurverði, sem einokunarfyrirtæki dettur í hug til að geta skilað eigandanum sem hæstum arði.  Arðurinn á að koma fram "í hinum endanum" til ríkisins, eins og Franklin Delano Roosevelt sagði um "New Deal". 

Í lok viðtalsins sagði Gunnar:

"Ég er sannfærður um það, að orkuverð verði mjög samkeppnishæft hér á Vesturlöndum til frambúðar.  Ég get líka nefnt það, að áliðnaður í Noregi er á mjög góðum stað í augnablikinu; því er þetta líka spurning um það, hvernig ríkisstjórnir einstakra landa búa um hnútana, þegar kemur að samkeppnishæfu orkuverði."

Þarna gæti Gunnar verið að vísa til þess, að íslenzka ríkisstjórnin þarf ekki að óttast viðbrögð ESA-Eftirlitsstofnunar EFTA við ráðstöfunum, sem hér hafa verið viðraðar, því að sambærilegar tilhliðranir hafa átt sér stað annars staðar í EES, m.a. í Noregi, án athugasemda af hálfu ESA, að því bezt er vitað.  Hvers vegna ríkir þessi ægilegi doði í íslenzka stjórnarráðinu ?  Skyldu eyru ráðherranna vera köld ?

  

  

 

 

Borgarlína á brauðfótum

Það getur enginn rekstrargrundvöllur orðið undir Borgarlínu á næstu áratugum einfaldlega af því, að í grennd við hana verða ekki nægilega margir íbúar, sem þurfa á henni að halda, svo að tekjur nálgist rekstrarkostnað, hvað þá að standa undir fjárfestingunni. Verði hún raungerð, verður rekstrarkostnaður hennar hengingaról um háls íbúa þeirra sveitarfélaga, sem þátt taka í verkefninu. Borgarlína er feigðarflan stjórnmálamanna til að leysa vandamál, sem er ekki og verður ekki fyrir hendi í fyrirsjáanlegri framtíð.  Til að skapa vaxandi höfuðborgarsvæði fullnægjandi samgönguúrræði og raunar samgöngulausnir, sem spurn er eftir, þarf að nútímavæða umferðarstýringu á gatnamótum, hætta þeirri vitleysu að gera gangandi kleift að stöðva umferðaræðar (fyrir þá á að gera undirgöng), fjölga akreinum, þar sem það er tímabært, og reisa brýr fyrir mislæg gatnamót.  Þetta ásamt bættum tengingum höfuðborgarinnar til norðurs og austurs og Hafnarfjarðar til vesturs leysir úr vanda bílafjölgunar og verður ekki dýrari en Borgarlínulausnin, sem hefur þann megingalla að leysa engan vanda, af því að hún svarar ekki samgönguþörfum íbúanna. Fé hefur undanfarinn áratug verið sturtað í Strætó án tilætlaðs árangurs, og hlutdeild hans í umferðinni hefur ekki einu sinni náð að vaxa um 1 %.

Óli Björn Kárason, Alþingismaður Sjálfstæðisflokksins, ritaði miðvikudagsgrein um Borgarlínuna 29. júlí 2020, sem hann nefndi:

"Á að virða samgöngusáttmálann".

Hann hefur greinilega miklar áhyggjur af því, að núverandi meirihluti í borgarstjórn sé af því taginu, sem ekki er hægt að gera samninga við.  Það er ekki að ástæðulausu, þegar horft er á, hvernig þessi óhæfi meirihluti hagar sér gagnvart Reykjavíkurflugvelli:

"Áætlaður kostnaður [við ný samgöngumannvirki á höfuðborgarsvæðinu] er um mrdISK 120 á næstu 15 árum.  Ríkissjóður tryggir a.m.k. mrdISK 45, en bein framlög sveitarfélaganna verða mrdISK 15 eða um 1 mrdISK/ár.  Um mrdISK 60 verða fjármagnaðir með flýti- og umferðargjöldum, en þó verða aðrir kostir teknir til skoðunar samhliða orkuskiptum og endurskoðun á skattlagningu á ökutæki og eldsneyti.  Í greinargerð með frumvarpi um stofnun opinbera hlutafélagsins kemur fram, að til greina komi, að ríkið fjármagni þennan hluta uppbyggingarinnar með sérstökum framlögum vegna eignasölu, t.d. með sölu á Íslandsbanka."

Það getur sem sagt farið svo, að ríkið fjármagni 88 % af kostnaðinum við ný samgöngumannvirki á höfuðborgarsvæðinu á tímabilinu 2021-2035.  Það er anzi ríflegt í ljósi þess, að aðeins 44 % eiga að fara í stofnvegi.  Annað í þessum framkvæmdahugmyndum, eins og almenningssamgöngur, göngu- og hjólastígar og bætt umferðarstýring, ætti að vera á könnu sveitarfélaganna.  Verst af öllu er þó, að 41 % kostnaðarins munu samkvæmt áætluninni ganga til gæluverkefnis umferðarsérvitringa, sem kallað er Borgarlína og almenningssamgöngur, en þetta viðfangsefni er fullkomlega í lausu lofti, sárafáir munu njóta góðs af því, en fjölmargir bíða tjón af, því að aðalafleiðingin verða auknar umferðartafir á höfuðborgarsvæðinu vegna þess, að þrengt verður að einkabílnum enn meira en nú er og minna fé verður í vitrænar framkvæmdir, sem leysa umferðarvanda, þ.e. greiða fyrir umferð og minnka slysatíðni.  

"Samkvæmt samkomulaginu  er skipting kostnaðar eftirfarandi:

• 52,2 milljarðar í stofnvegi
• 49,6 mrd í innviði Borgarlínu og almenningssamgöngur
• 8,2 mrd í göngu- og hjólastíga, göngubrýr og undirgöng
• 7,2 mrd í bætta umferðarstýringu og sértækar öryggisaðgerðir

Þá segir orðrétt í undirrituðu samkomulagi:

"Við endanlega útfærslu framkvæmda verður sérstaklega hugað að greiðri tengingu aðliggjandi stofnbrauta, s.s. Sundabrautar, inn á stofnbrautir höfuðborgarsvæðisins.""

Í þessu síðasta felst vitræn framtíðarsýn, sem er reist á þeirri umferðartæknilegu hugsun, að vegir séu fyrir öll ökutæki, svo að fólk komist sem greiðlegast og öruggast leiðar sinnar, en ekki þeirri undarlegu og afbrigðilegu áráttu, sem einkennt hefur gatnaframkvæmdir Reykjavíkurborgar undir núverandi borgarstjóra, Degi Bergþórusyni, að vegir séu fyrir augað og ein þröng akrein, helzt hlykkjótt, dugi bifreiðum í hvívetna. 

"Margir hafa áhyggjur af því, að kostnaður - stofn- og rekstrarkostnaður - verði miklu hærri en áætlun og vísa til biturrar reynslu skattgreiðenda. En andstaðan á sér einnig rætur í óttanum við, að Borgarlínan ryðji einkabílnum úr vegi - dragi úr valkostum.  Þessi ótti er eðlilegur, þrátt fyrir að sáttmálinn sé skýr; að ráðast í umfangsmiklar samgöngubætur, m.a. á stofnvegum, og tryggja greiðari umferð með bættri umferðarstýringu. 

Og hvernig má annað vera ?  MrdISK 120  samgöngusáttmálinn virðist engu breyta í hugum forystumanna meirihlutans í borgarstjórn." 

Almenningssamgönguþátturinn í þessari áætlun er algert yfirskot og felur í sér sóun fjármuna.  Við íslenzkar aðstæður verður aldrei hægt að ná nógu mörgum farþegum í vagnana, til að meðalnýting þeirra verði nógu há, til að farþegarnir standi undir rekstrarkostnaði.  Hér er algerlega ofvaxið fyrirbrigði á ferðinni m.v. eftirspurnina.  Það virðist eiga að fara út í mrdISK 50 fjárfestingar á næstu 15 árum m.v. væntanlega eftirspurn, sem aldrei verður fyrir hendi, nema í hugskoti nokkurra draumóramanna.  Þetta er auðvitað dæmi um óvandaðan verkefnisundirbúning, sem draga mun langan slóða á eftir sér.  Það má leysa málefni almenningssamgangna með sóma með 30 % þessa kostnaðar, eins og umferðarsérfræðingar hafa bent á.  

Að láta ofstækisfulla viðvaninga á sviði skipulagsmála, eins og nú er að finna í borgarstjórn og búið er að planta niður í borgarkerfið, er ávísun á stórfelld vandræði.  Þetta bendir Óli Björn á:

"Sigurborg Ósk Haraldsdóttir, borgarfulltrúi pírata og formaður Skipulags- og samgönguráðs, fer mikinn í grein, sem birtist hér í Morgunblaðinu 13. júlí síðastliðinn: "Einkabíllinn er ekki framtíðin".

Borgarfulltrúinn boðar færri "bílaakreinar og færri bílastæði" og Borgarlínu með "stórtækum hjólainnviðum".  Í þessu samhengi er vert að draga fram, að markmið samgöngusáttmálans er skýrt: "að stuðla að auknum lífsgæðum á höfuðborgarsvæðinu með uppbyggingu skilvirkra, hagkvæmra, öruggra og umhverfisvænna samgöngumarkmiða."

Með þessu markmiði er m.a. stefnt að eftirfarandi:

"Að stuðla að greiðum, skilvirkum, hagkvæmum og öruggum samgöngum á höfuðborgarsvæðinu með jafnri uppbyggingu innviða allra samgöngumáta."

Það er hvergi í texta þessa samgöngusáttmála minnzt á niðurrif samgönguinnviða fyrir eitt af samgöngutækjunum, einkabílinn.  Þess vegna er ljóst, að píratinn Sigurborg Ósk grefur á ofstækisfullan hátt undan sáttmálanum með því að ætla að nota fjármagn, m.a. frá ríkinu, til að fækka akreinum og bílastæðum.  Þessi afstaða píratans er pírötum lík, en gjörsamlega ótæk, og þess eðlis, að réttast væri að leysa hana frá störfum formanns nefndar, sem fer með skipulagsmál borgarinnar.  Ella hljóta vinstri grænir, borgarstjórinn og flokkssystkini hans í borgarstjórn, ásamt varahjólinu Viðreisn, að svara fyrir afglöpin við næstu sveitarstjórnarkosningar. 

Jónas Elíasson, prófessor, hefur ritað talsvert um Borgarlínuna, og hann varar yfirvöld ríkisins eindregið við því að taka þátt í fjáraustri í verkefni, sem hann telur munu kosta mrdISK 200-600.  Eftir Jónas birtist í Morgunblaðinu 13.07.2020 greinin:

"Borgarlínutrúin".

Þar gat m.a. að líta þetta:

 "En frá sjónarmiði góðra stjórnarhátta er þetta miklu verra [en fjármögnunaráætlun Vaðlaheiðarganga]. Þarna er verið að binda ríkinu mikinn fjárhagslegan bagga án þess, að nokkurt gagn sé í fyrir samfélagið.  Auk þess er verið að stífla mikilvægustu samgönguæðar landsins, þjóðvegina á höfuðborgarsvæðinu. 

Svona lagað gerist ekki, nema í nafni pólitísks rétttrúnaðar, en hann hefur töluvert fylgi [á] meðal fólks, sem trúir á þann misskilning, að mestöll mengun og loftslagsvandræði séu einkabílnum að kenna.  Í mörg ár er búið að reka trúboðsstöð í Borgartúninu, sem predikar, að öll slík vandræði leysist  með Borgarlínu, en engan óraði fyrir, að áróður hennar hefði náð þetta langt. Spyrja má, hvaða trú er þetta, og hvaða gúrú er þarna á bak við ?

Seinni spurningin er ekki erfið.  Gúrúinn á bak við er amerískur prófessor að nafni Scott Rutherford.  Ágætur fræðimaður, sem lézt 2018.  Fyrir um 15 árum hélt hann fyrirlestur við Verkfræðideild HÍ um, hvernig ætti að tvöfalda afköst strætókerfa.  Í þessum fyrirlestri birtist nákvæm uppskrift að strætókerfi Borgarlínunnar.  Auðvitað grunaði manninn ekki, að hann væri að stofna trúarbrögð, enda passa núverandi trúboðar sig á að nefna Scott Rutherford aldrei á nafn, enda voru sporvagnar þeirra upphaflega hugmynd.  

En trúin er þarna; í áróðrinum heitir Borgarlína bættar almannasamgöngur.  Auðvitað þarf að bæta þær, t.d. með því að nota heppilegri aðferð til þeirra fólksflutninga en að senda út um allt galtóma, yfirbyggða vörubíla, sem heita strætó og eyða 45 l/100 km.  Flutningsgeta þeirra er allt of mikil m.v. þörf.  En Borgarlínan tvöfaldar þá flutningsgetu með enn fleiri, stærri og eyðslufrekari vögnum; slíkt bætir ekki almannasamgöngur og er ekki hægt að rökstyðja.  Það er þarna, sem trúin byrjar; á nækvæmlega sama stað og önnur trúarbrögð."

Þarna fer prófessor Jónas langt með að útskýra tilurð hugmyndafræðinnar um Borgarlínu.  Hún verður ekki til sem afurð alvöru skipulagsfræðinga með sérþekkingu á umferðarskipulagningu eða umferðarverkfræðinga með getu til að greina viðfangsefnið og finna á því hagkvæmustu lausn til langs tíma.  Nei, hún virðist verða til á meðal amatöra, viðvaninga án tilhlýðilegrar þekkingar til að finna beztu lausnina með hag samfélagsins alls í fyrirrúmi.  Þetta fólk hefur engan áhuga á að finna fyrirkomulag, sem flytur sem flesta með lágmarks heildarkostnaði, þar sem tekið er tillit til allra þátta, t.d. ferðatíma og þæginda (lífsgæða), heldur hefur það einvörðungu áhuga á að fækka einkabílum með þvingunum og gerræðisgjörningum.  Trúarbrögðin, sem prófessor Jónas nefnir, eru svo til að halda söfnuðinum við efnið, eins og vanalega.  

Þetta er gjörsamlega forkastanleg nálgun viðfangsefnis, sem er þjóðhagslega mikilvægt.  Það verður að kasta henni fyrir róða og beita þess í stað beztu fáanlegu aðferðarfræði, sem auðvitað er að finna innan verkfræðinnar, og hvorki á sviði forspjallsvísinda né guðfræði.  

 

Var iðnaðarráðherra gert rúmrusk ?

Tímamót hafa orðið í deilum Rio Tinto/ISAL og Landsvirkjunar um skilmála raforkuviðskipta fyrirtækjanna.  Ráða má af yfirlýsingu hinna fyrrnefndu, að eigendur ISAL hafi gefizt upp á samskiptunum og samningaumleitunum við Landsvirkjun.  Þessi staða er grafalvarleg fyrir framtíð ISAL, sem með skynsamlegum sveigjanleika af hálfu Landsvirkjunar hefði annars getað starfað út gildistíma raforkusamningsins, þ.e. í 16 ár enn.  Landsvirkjun virðist skáka í því skjólinu, að hún þurfi lítinn sem engan gaum að gefa yfirlýsingu Rio Tinto um, að stöðva verði stórfelldan taprekstur í Straumsvík með því að lækka kostnað ISAL, af því að hún geti gengið að greiðslum 85 % forgangsorkunnar sem vísum. Sá leikur Rio Tinto í þessari stöðu að kæra Landsvirkjun fyrir Samkeppniseftirlitinu er aðeins upphafið að stórfelldu lögfræðiþrefi á milli fyrirtækjanna.  Kæra til ESA, Eftirlitsstofnunar EFTA, liggur í loftinu, ef þörf verður á, og allt er þetta til að undirbyggja hina lagalegu stöðu fyrir þeirri afstöðu, að Landsvirkjun hafi í raun með hegðun stjórnendanna fyrirgert rétti sínum til téðra 85 % greiðslna, neyðist eigendurnir til að loka dótturfyrirtæki sínu í Straumsvík.  

Lilja Hrund Ava Lúðvíksdóttir birti þann 23. júlí 2020 frétt undir fyrirsögninni:

"Kæra Landsvirkjun til Samkeppniseftirlitsins".

Hún hófst þannig:

"Rio Tinto kærði í gær Landsvirkjun til Samkeppniseftirlitsins vegna "misnotkunar Landsvirkjunar á yfirburðastöðu fyrirtækisins gagnvart ISAL. Álframleiðandinn segir Landsvirkjun hafa misnotað markaðsráðandi stöðu sína á raforkumarkaði.  Í yfirlýsingu frá Rio Tinto segir, að láti Landsvirkjun "ekki af skaðlegri háttsemi sinni", hafi Rio Tinto ekki annan kost en að íhuga að segja upp orkusamningi sínum og virkja áætlun um lokun. Um 500 manns starfa hjá fyrirtækinu.  Rio Tinto óskar eftir því, að Samkeppniseftirlitið skoði "samkeppnishamlandi háttsemi Landsvirkjunar með mismunandi verðlagningu og langtímaorkusamningum, svo að álver ISAL og önnur íslenzk framleiðsla og fyrirtæki geti keppt á alþjóðavettvangi." 

Alf Barrios, forstjóri Rio Tinto á heimsvísu, segir í tilkynningunni, að ISAL "greiði umtalsvert meira fyrir orku sína en aðrir álframleiðendur á Íslandi, sem grefur undan samkeppnisstöðu fyrirtækisins."  Þá segir Barrios, að ISAL geti ekki haldið álframleiðslu sinni á Íslandi áfram, sé verðlagning orkunnar ekki "gagnsæ, sanngjörn og alþjóðlega samkeppnishæf". 

 Það hlaut að koma að því, að alvarlegar brotalamir á íslenzkum raforkumarkaði yrðu leiddar fram í dagsljósið, og það gerðist á vettvangi Samkeppniseftirlitsins.  Sú staða, sem nú er uppi, að í hópi raforkubirgjanna sé einn aðili með yfirburðastöðu, sem fylgir miskunnarlaust fram því stefnumiði orkupakka Evrópusambandsins, ESB, að orkufyrirtækin eigi einvörðunga að hugsa um eigin hag, reyna að hámarka eigin arð, gengur ekki upp, því að forsenda þess, að orkupakkar ESB geti gengið upp, er frjáls samkeppni, þar sem viðskiptavinir orkufyrirtækjanna hafa frjálst val.  Hér hafa stórnotendur raforku ekkert val.  Ekki verður annað séð en Alf Barrios hafi mikið til síns máls, þannig að úrskurður Samkeppniseftirlitsins gæti orðið örlagavaldur í sögu orkufyrirtækja og stóriðju á Íslandi. Verst, að sú stofnun þykir svifasein. Landsvirkjun í sinni núverandi mynd fær ekki staðizt, nema hún taki upp gjörbreytta verðlagsstefnu, hverfi aftur til fyrri stefnu um að halda raforkuverðinu í landinu í lágmarki til hagsbóta fyrir heimilin og fyrirtækin, en arður orkuveranna verði "tekinn út í hinum endanum", eins og F.D. Roosevelt, fyrrverandi Bandaríkjaforseti, sagði um "New Deal" stefnu sína, þ.e. á notendahliðinni, sem ríkið, eigandi kjölfestufyrirtækja orkugeirans, skattleggur þá með sínum hætti. 

Það, sem við horfum á núna, gæti verið upphafið að skipbroti stefnu Harðar Arnarsonar, forstjóra Landsvirkjunar, sem undir núverandi orkulöggjöf með lögsögu ESA og EFTA-dómstólsins í ágreiningi um samkeppnismál, getur leitt til sundrunar Landsvirkjunar.  Þessi sviðsmynd er grafalvarleg fyrir hagsmuni íslenzka ríkisins og eigandans, þjóðarinnar.  Tveir ráðherrar hafa tjáð sig um málið, og er tjáningin í öðru tilvikinu viturleg, en í hinu tilvikinu óviturleg.  Hér eiga í hlut formaður og varaformaður Sjálfstæðisflokksins, enda spratt Landsvirkjun á 7. áratug 20. aldar út frá hugmyndafræði forystumanna Sjálfstæðisflokksins, framar öðrum dr Bjarna Benediktssonar, forsætisráðherra, sem var einn mesti framfaramaður þeirrar aldar á Íslandi. 

Með ofangreindri frétt birtist í Morgunblaðinu stutt viðtal við fjármála- og efnahagsráðherra undir fyrirsögninni:

"Framhaldið verði að koma í ljós".

Þetta er nokkuð véfréttarlegt, en framhaldið var gott:

"Bjarni Benediktsson, fjármálaráðherra, segist ekki gera athugasemdir við kæru Rio Tinto til Landsvirkjunar [þ.e. Samkeppniseftirlitsins-innsk. BJo].  "Við búum í landi, þar sem menn geta látið reyna á rétt sinn; það er lítið við því að segja, þegar menn gera það", sagði Bjarni í samtali við mbl.is í gær.  Rio Tinto kærði í gær Landsvirkjun til Samkeppniseftirlitsins, en í tilkynningu frá álframleiðandanum segir, að Landsvirkjun hafi misnotað markaðsráðandi stöðu sína á raforkumarkaði, og láti Landsvirkjun ekki af "skaðlegri háttsemi sinni", hafi fyrirtækið ekki annan kost en að íhuga að segja upp orkusamningi sínum og virkja áætlun um lokun [verksmiðjunnar].  

Bjarni segir, að koma verði í ljós, hvernig málum vindur áfram.  Bendir hann á, að fjölda álvera í Evrópu hafi verið lokað á undanförnum árum og að á sama tíma hafi ekkert nýtt álver verið reist í álfunni.  "Kína hefur tekið til sín æ stærri hluta heimsframleiðslunnar, sem brýzt út í því, að fyrirtæki, sem eru í rekstrarvanda út af breyttri heimsmynd, láta reyna á sína stöðu", segir Bjarni.  Þá segist hann telja, að ákveðinn tvískinnungur ríki í alþjóðapólitík. Hann segir það tímabært "að fara fram á það, t.d. í Evrópusamvinnu, að staðinn verði vörður um iðnaðarvöru innan Evrópska efnahagssvæðisins, sem augljóslega fer fram með mun umhverfisvænni hætti en sú framleiðsla, sem er seld inn á svæðið."  

Þetta er hárrétt athugað hjá Bjarna Benediktssyni, og gefa orð hans vonir um, að hann muni beita sér fyrir gerð raforkusamnings, sem gerir áframhaldandi framleiðslu í Straumsvík fjárhagslega lífvænlega. 

Af allt öðrum meiði var sunnudagsgrein iðnaðarráðherra, Þórdísar K.R. Gylfadóttur, í Morgunblaðinu 26.07.2020, en hún einkenndist af málefnafátækt og þunglyndislegu nöldri þess, sem gert hefur verið rúmrusk.  Afstaða þessa ráðherra er að hafa sem minnst afskipti af þjóðmálum, þótt þau heyri undir hana.  Ekki er vitað til, að hún hafi beitt sér neitt til sátta á milli ISAL og Landsvirkjunar.  Róbóti í ráðherraembættinu mundi ekki gera minna gagn. Grein sína nefndi ráðherrann:

"Staða Rio Tinto og ISAL":

Hún hófst þannig:

 "Rio Tinto tilkynnti í vikunni, að fyrirtækið hefði kvartað til Samkeppniseftirlitsins vegna þess, sem það telur vera misnotkun á markaðsráðandi stöðu af hálfu Landsvirkjunar.  Jafnframt segir Rio Tinto, að láti Landsvirkjun ekki af þeirri háttsemi, verði fyrirtækið að íhuga að segja upp orkusamningnum við Landsvirkjun. Með því er gefið í skyn, að álveri fyrirtækisins, ISAL, kunni að verða lokað eftir rúmlega 50 ára starfsemi hér á landi. 

Samkeppniseftirlitið mun fara yfir sjónarmið Rio Tinto, hvað varðar samkeppnislöggjöfina.  Yfirlýsing Rio Tinto um mögulega uppsögn orkusamningsins er hins vegar ekki síður alvarleg.  Yfirlýsingin framkallar að sjálfsögðu óvissu um lífsviðurværi hundraða starfsmanna ISAL og einnig starfsmanna þeirra  mörgu fyrirtækja, sem byggja afkomu sína að verulegu leyti á viðskiptum og þjónustu við álverið.  Hún kallar líka á vangaveltur um áhrifin á Landsvirkjun, sem er í eigu þjóðarinnar í gegnum ríkið, og á Hafnarfjörð og íslenzkt efnahagslíf almennt."

Hér tekur iðnaðarráðherra rangan pól í hæðina, eins og fyrri daginn.  Hún ruglar saman orsök og afleiðingu.  Orsök þess, hvernig komið er, eru gjörbreyttar aðstæður á álmörkuðum og orkumörkuðum, en Landsvirkjun hefur samt þverskallazt við að aðlaga sig breyttri stöðu og hlaupa undir bagga í Straumsvík og gefa starfseminni þar líf. Það er rangt, sem talsmenn Landsvirkjunar halda fram, að verð raforkunnar hafi verið lækkað til ISAL vegna Kófsins. Þetta hefði ráðherrann átt að kynna sér. 

Það lítur út fyrir, að samúð ráðherrans sé öll með Landsvirkjun.  Hún virðist ekki vita eða ekki vilja vita, hversu dólgsleg framkoma manna þar á bæ gagnvart Rio Tinto / ISAL hefur verið.  Það örlar ekki á skilningi þessa ráðherra á því, sem raunverulega er að gerast og rakið er í inngangi þessa vefpistils.  Rio Tinto er að skapa sér lagalega stöðu til að komast undan kaupskyldu raforkunnar í því tilviki, að verulega verði dregin saman seglin eða starfseminni jafnvel hætt í Straumsvík.  

Þess í stað gerir þessi ráðherra tilraun til að þvo hendur sínar af atvinnumissi og efnahagstjóni, sem samdráttur eða stöðvun í Straumsvík leiðir til.  Ætlar hún að bjarga málunum með sæstreng til útlanda ?  Hún veit líklega ekki, að borga þyrfti með orkunni þangað.  Er ekki heil brú í þessum orkupakkaráðherra ?

"Sem fyrr segir varpar Rio Tinto með yfirlýsingu sinni skugga óvissu yfir atvinnu hundraða starfsmanna og mikilvægar framtíðarþekjur Landsvirkjunar, sem er í eigu allrar þjóðarinnar. Í mínum huga orkar tvímælis  að varpa slíkum skugga óvissu án þess að varpa á sama tíma ljósi á uppsagnarákvæði orkusamningsins.  Fyrirtækið kýs að gera mögulega uppsögn að umtalsefni.  Þá er eðlilegt að gera ráð fyrir, að fyrirtækið upplýsi, hvaða skilyrði gilda um slíka uppsögn." 

Af þessum texta er ljóst, að ráðherrann hefur vaknað upp með andfælum, þegar slitnaði upp úr samningaviðræðum Rio Tinto/ISAL við Landsvirkjun og hinir fyrrnefndu kærðu hina síðarnefndu til Samkeppniseftirlitsins.  Þórdísi Kolbrúnu er það mikið kappsmál að gera blóraböggul úr Rio Tinto/ISAL og sannar þar með, að hún glórir hvorki í þróun alþjóðlegs orkuverðs til stóriðju eða samkeppnishæfni álvera á alþjóðamörkuðum.  Hún er bundin í viðjar þess hugsunarháttar orkupakka ESB, að orkufyrirtækin eigi að kappkosta hámarksverð fyrir "vöruna" rafmagn, sama hvað tautar og raular.  Þórdís dæmir sig algerlega úr leik með þessum málflutningi.  Hún hefur ekki unnið heimavinnuna sína sem iðnaðarráðherra, sem er að greina eðli þeirrar stöðu, sem orku- og iðnaðarmál Íslands nú eru í. Hún skákar í því skjólinu, að ákvæðið um kaupskylduna í raforkusamninginum standi naglfast, sama hvernig samningsaðilar haga sér.  Hana skortir hugmyndaflug til að stilla upp nýjum sviðsmyndum, svo að Íslendingar geti lágmarkað tjónið af efnahagsástandi heimsins og komið í veg fyrir yfirvofandi altjón í Straumsvík.  Það altjón er ekki óumfjýjanlegt, þótt Rio Tinto hafi lagt niður mörg álver á undanförnum árum.  Rio Tinto hefur ekki mótað stefnu um að hverfa alfarið frá álframleiðslu í Evrópu, nema starfsskilyrðin þar verði óaðgengileg. 

"Ákvörðun Norsk Hydro um að kaupa ISAL fyrir um tveimur árum endurspeglar líka trú á starfsskilyrðunum á Íslandi, þó að kaupin hafi ekki gengið eftir af öðrum ástæðum."

Þetta er villandi texti hjá ráðherranum.  Innan stjórnar Norsk Hydro ríkti eftirsjá eftir að sleppa miklum iðnaðartækifærum á Austurlandi í byrjun þessarar aldar, og það varð meirihluti innan stjórnarinnar fyrir því að ná loks fótfestu á Íslandi.  Hins vegar voru þar miklar efasemdir um arðbærni ISAL með þáverandi og núverandi kostnaðarmynztri, og efasemdarmenn urðu ofan á, þegar framkvæmdastjóri samkeppnismála ESB lýsti yfir efasemdum um yfirburðastöðu Norsk Hydro á markaði álstanga í Evrópu eftir kaupin.  Það gengur ekki, að ráðherra vaði á súðum, eins og ráðherra iðnaðarmála á Íslandi gerir um þessar mundir. 

Í lokin skrifaði Þórdís K.R. Gylfadóttir:

 "Ástæða er til að ætla, að umhverfisvænar orkulindir Íslands verði áfram eftirsóttar.  Við viljum bjóða upp á samkeppnishæft umhverfi, en við gerum að sjálfsögðu líka kröfu um, að sala á orkuafurðum úr sameiginlegum auðlindum þjóðarinnar sé arðbær.  Við erum nýbúin að ganga í gegnum langvinna umræðu um þriðja orkupakkann, sem snerist að miklu leyti um nauðsyn þess að standa vörð um sameiginlegar orkuauðlindir okkar.  Af þeirri umræðu hlýtur að leiða, að talað sé gegn því, að við seljum þær á útsölu." 

Þetta er fullkomin froða hjá ráðherranum, og orkupakkaumræðunni snúið á haus.  Hvaða ástæða er til að halda, að orkulindir Íslands séu eftirsóttar ?  Hafa orkuvinnslufyrirtækin gert nokkur ný stórviðskipti með rafmagn, síðan samningurinn við PCC á Bakka var gerður ?  Er ráðherrann að skírskota til áhuga Breta eða annarra á að tengja raforkukerfi Íslands risamarkaði, sem hefði fyrir aðeins einu ári stillt innlendri starfsemi upp við vegg í samkeppninni um rafmagnið, en myndi nú valda öllum viðriðnum aðilum stórtjóni, bæði sæstrengseigendum og virkjunaraðilum á Íslandi, sem lagt hefðu í fjárfestingar vegna slíks ævintýris. 

Hverjir eru "við", þegar ráðherrann skrifar, að við viljum bjóða upp á "samkeppnishæft umhverfi".  Það er a.m.k. ekki Landsvirkjun, því að forráðamenn hennar hafa barið hausnum við steininn og þverskallazt við að horfast í augu við blákaldar staðreyndir orkumarkaðarins. Hvað hefur þessi ráðherra gert til að koma í veg fyrir stórfellt þjóðhagslegt tjón í Straumsvík ?  Það er ekki vitað til, að hún hafi hreyft legg né lið, og það er henni til stórvanza sem stjórnmálamanni.  Ráðherra er reyndar settur á hliðarlínuna með orkupakkalöggjöf ESB, enda markaðinum ætlað að leysa málin.  Vandinn, sem iðnaðarráðherra hefur aldrei skilið, er sá, að hérlendis er enginn markaður í skilningi ESB og orkulöggjafar Sambandsins.   Þess vegna er nú komið sem komið er á vakt Þórdísar K.R. Gylfadóttur, að Landsvirkjun situr á sakabekk hjá Samkeppniseftirlitinu, sökuð um misbeitingu yfirburðastöðu, les einokunarstöðu, á markaði.  Þetta mál getur hæglega lent hjá ESA-Eftirlitsstofnun EFTA, sem ekki er ólíklegt, að muni þá benda stjórnvöldum hérlendum á, að staða og hlutfallsleg stærð Landsvirkjunar samræmist engan veginn samkeppnislöggjöf Innri markaðar EES.  Iðnaðarráðherra er eins og álfur út úr hól í þessu stórmáli.  

 

Orkumál og orkunýting á umbreytingaskeiði

Það hefur komið fram, að rekstur álvers ISAL í Straumsvík er orðinn fjárhagslega ósjálfbær.  Meginástæðan er hrun álmarkaðanna, en við þær aðstæður verður hár innanlandskostnaður að óbærilegum klyfjum fyrir eigandann, eins og mrdISK 13 í tap árið 2019 ber vitni um.  Mjög hátt raforkuverð, hið langhæsta til stóriðjustarfsemi á Íslandi um þessar mundir, vegur þar þyngst á metunum. 

Sömu sögu er að segja úr kísilgeiranum, bæði járnblendinu og kísilmálmframleiðslunni.  Elkem á Íslandi berst í bökkum með orkuverð, sem gerðardómur dæmdi og Landsvirkjun er óánægð með og hefur lýst áformum um hækkunarkröfur við fyrsta tækifæri. Verði þeirri ósanngjörnu kröfu haldið til streitu, mun Elkem á Íslandi stöðva starfsemi sína á Grundartanga, ef rétt er ráðið í yfirlýsingu nýs forstjóra fyrirtækisins.  PCC á Bakka hefur dregið stórlega saman seglin mun nú jafnvel hafa verið lokað alveg  tímabundið, þótt kaupskylda raforku sé þar við lýði. 

Nú hafa gagnaversrekendur bætzt í hóp bónbjargarmanna.  Af frétt Markaðarins 15. júlí 2020 að dæma óttast þeir yfirvofandi hækkun raforkukostnaðar á Íslandi á næstunni.  Í öllum tilvikum er hér um að ræða viðskiptavini Landsvirkjunar.  Verðlagsstefna hennar er hörð og ósveigjanleg og virðist beinlínis ætluð til að ganga af starfsemi viðskiptavinanna dauðri.  Landsvirkjun er í krafti stærðar sinnar einokunarfyrirtæki, sem nýtur einskis aðhalds frá samkeppni vegna þess, að aðrir leikendur á sviðinu hafa ekki bolmagn til að taka við stórum viðskiptavinum.  Við þessar aðstæður blasir við, hversu forkastanlegt það er af stjórn Landsvirkjunar að taka upp þann þátt orkustefnu Evrópusambandsins, ESB, í Orkupakka #3, sem fjallar um, að hvert fyrirtæki eigi að haga starfsemi sinni til hámörkunar tekna sinna.  Þetta felur reyndar í sér fjárfestingar til að mæta aukinni aflþörf og um leið að auka markaðshlutdeild sína, en undarlega lítið ber á nýjum virkjunaráformum Landsvirkjunar nú, þótt ytri aðstæður séu hinar hagstæðustu til þess. Gælt er við vindorkuver, sem er fáránleg fjárfesting á Íslandi með gríðarlegum umhverfisspjöllum og stóru kolefnisspori á orkueiningu yfir endingartímann. 

Nú hafa Rio Tinto Tinto/ISAL kært Landsvirkjun til Samkeppniseftirlitsins fyrir misnotkun á markaðsráðandi aðstöðu sinni.  Að þessu hlaut að koma.  Tímasetningin tengist slitum á samningaviðræðum fyrirtækjanna um endurskoðun raforkusamnings og kann að vera upphafið að miklu lögfræðiþrefi fyrirtækjanna í tengslum við uppgjör þeirra á milli vegna lokunar ISAL áður en núgildandi raforkusamningur rennur sitt skeið á enda árið 2036.   

 

Erfiðleikar orkukræfs iðnaðar eru alþjóðlegir.  Álverksmiðjur á Nýja-Sjálandi hafa aðallega selt ál til Japans, en kínverskar álverksmiðjur eru nær þeim markaði, svo að þær hafa náð þar undirtökunum.  Er það ólíkt Japönum að láta Kínverja komast í ríkjandi stöðu með svo öryggislega mikilvæga vöru sem ál er.  Engu að síður hefur Rio Tinto nú lokið við úttekt sína á rekstraraðstæðum verksmiðju syðst á syðri eyjunni við Tiwai Point og komizt að þeirri niðurstöðu, að verksmiðjan beri sig ekki með núverandi raforkukostnaði á MWh, sem er mjög svipaður og í Straumsvík.  Verksmiðjurnar eru á svipuðum aldri, en Tiwai Point er líklega með töluvert lægri rekstrarkostnað á framleiðslueiningu, því að hún er með 77 % meiri framleiðslugetu og aðdráttarleiðir  hennar fyrir aðalhráefnin eru miklu styttri en Straumsvíkurverksmiðjunnar, þar sem Ástralía er á næsta leiti.  Launakostnaður á hvert framleitt t er nánast örugglega lægri á Nýja-Sjálandi en hérlendis, enda er árlegt tap í Tiwai Point miklu lægra en í Straumsvík. 

Sams konar úttekt á rekstraraðstæðum ISAL er sennilega lokið og þess vegna vitað, hvert er hámarksraforkuverð, sem verksmiðjan getur staðið undir.  Það hefur greinilega enn ekki náðst samkomulag á milli RT/ISAL og Landsvirkjunar um að framlengja líf verksmiðjunnar til 2036, þegar gildistíma raforkusamnings lýkur.  Lýsir það vel öngstrætinu, sem íslenzk iðnaðar-, orku- og atvinnustefna er í, að framtíð þessa stóra vinnustaðar og gjaldeyrislindar skuli hanga á bláþræði stefnu Landsvirkjunar, sem á sér engan bakhjarl í eigendastefnu frá Alþingi. Er alveg stórfurðulegt og ámælisvert, að iðnaðarráðherra skuli við þessar grafalvarlegu aðstæður í atvinnumálum landsins skýla sér á bak við sinn Orkupakka #3, sem setur Landsreglara í þá stöðu, sem ráðherra gegndi áður varðandi orkumálin.  Með hliðsjón af miklum afskiptum ríkisstjórna innan EES á þessum Kófstímum á hún ekki að hika við að láta til sín taka í þessu máli, ef hún hefur bein í nefinu til sáttaumleitana.   

Þórður Gunnarsson á Fréttablaðinu var með umfjöllun um þessi mál í Markaðnum 15. júlí 2020 undir fyrirsögninni:

"Rekið með minna tapi en Straumsvík".

Þar gat m.a. að líta þetta:

"Miklar deilur áttu sér stað á Nýja-Sjálandi fyrir byggingu álversins, en ráðast þurfti í miklar virkjanaframkvæmdir á Manapouri-vatnasvæðinu til að útvega álverinu rafmagn.  Álverið er kaupandi um 13 % allrar framleiddrar raforku á Nýja-Sjálandi, en nú þarf að finna þeirri orku nýjan farveg.  Að sama skapi er þetta skellur fyrir hið staðbundna hagkerfi álversins, en talið er, að um 2500 bein og óbein störf muni tapast vegna lokunar álversins."

Þarna er sem sagt um að ræða meðalstórt álver, sem knúið er raforku frá vatnsorkuveri.  Álverseigandinn fær líklega ekki hærra verð fyrir sína vöru, þótt hún sé framleidd með sjálfbærum hætti.  Á Nýja-Sjálandi er hins vegar nóg af kaupendum raforkunnar, sem verður á lausu, öfugt við það, sem hér á Íslandi verður uppi á teninginum, ef ISAL verður lokað.  Í grein Þórðar Gunnarssonar er haft eftir ónafngreindum, að í Kanada greiði Rio Tinto 26 USD/MWh að flutningsgjaldi meðtöldu til álvera sinna.  Það er ívið lægra en RT/ISAL hefur farið fram á við Landsvirkjun og reyndar gert að úrslitaatriði fyrir áframhaldandi rekstri verksmiðjunnar og fjárfestingum í henni til að halda henni vel gangfærri í 16 ár. Að Landsvirkjun skuli þrjózkast við sýnir, að hún er að verðleggja sig og þar með Ísland út af markaðinum.  Standa ríkisstjórn og Alþingi að baki þeirri stefnumörkun ríkisfyrirtækisins ? 

Að lokum þessi tilvitnun í greinina:   

""Við höfum ekki enn náð samkomulagi við Landsvirkjun um raforkusamning, sem gerir ISAL samkeppnishæft", sagði Bjarni Már Gylfason, upplýsingafulltrúi Rio Tinto á Íslandi." 

Þessi stutta tilvitnun sýnir, að skessur Landsvirkjunar leika sér nú með fjöregg iðnaðarins á Íslandi af fullkominni léttúð og skilningsleysi á þjóðhagslegu mikilvægi hans og raunverulegu hlutverki Landsvirkjunar.  

Eitt af uppátækjum núverandi forstjóra Landsvirkjunar var að heimta afnám tengingar raforkuverðs við álverð við endurskoðun samninga.  Þetta er þó eina eðlilega tengingin, sem miðar að því að tryggja sem mest raforkukaup álversins í niðursveiflu og hlutdeild orkusalans í ávinningi uppsveiflunnar.  Þessi tenging tíðkast út um allan heim og er jafnan með gólfi og þaki.  Landsvirkjun álpaðist til að leysa þessa tengingu af hólmi í samningum við Norðurál árið 2016 með tengingu við norðvesturhluta Nord Pool raforkumarkaðarins í Evrópu, sem hefur sáralitla tengingu við hinn alþjóðlega álmarkað.  Í ár hefur Landsvirkjun goldið fyrir þetta og tapað stórlega, enda ekki gert neinar ráðstafanir til að jafna út sveiflurnar á þessum markaði með tryggingum.  Það er eins og viðvaningar í fjármálastjórnun séu í sandkassaleik í háhýsinu ofarlega á Háaleitisbraut.  

Í Markaðnum 1. júlí 2020 var m.a. fjallað um þetta undir fyrirsögninni:

"Tekjufall gæti orðið töluvert á árinu":

"Mikil lækkun á Nord Pool-raforkumarkaðinum í Evrópu kemur illa við Landsvirkjun, en nýjasti raforkusamningur fyrirtækisins við Norðurál, sem tók gildi í nóvember sl. [samkvæmt samningi frá 2016] tekur mið af því verði.  Meðalverð í nóvember sl. var um 42 EUR/MWh, en meðalverð í júní á þessu ári [2020] var ríflega 3 EUR/MWh.  Landsvirkjun hefur ekki keypt neinar áhættuvarnir gegn sveiflum á Nord Pool-verðinu, sem hefur lækkað um meira en 90 % síðastliðið hálft ár."

 

 

""Norðurál kaupir u.þ.b. 1,6 TWh af okkur á hverju ári og eru því kaupandi um 11 % af okkar framleiðslu, þó [að] þeir hafi aldrei náð sama hlutfalli í okkar tekjum.  En það hefur komið mjög á óvart, hvernig Nord Pool hefur þróazt. 

Þarna er ákveðinn forsendubrestur, sem hefur átt sér stað, sem tengist inngripum stjórnvalda með að loka mörkuðunum", segir Hörður.  

Auk fullra miðlunarlóna, einkum í Svíþjóð og í Noregi, hefur mikill samdráttur eftirspurnar rafmagns í Evrópu þrýst rafmagnsverði niður á við."

Lækkun raforkuverðs var hafin í Evrópu áður en kórónuveiran hélt innreið sína þar og stafaði af niðursveiflu efnahagslífsins, sem viðskiptastríð Kína og Bandaríkjanna átti þátt í að framkalla, og af auknu framboði umhverfisvænnar orku. Þetta hefur veikt samkeppnisstöðu gagnavera á Íslandi, en gagnaver í Evrópu kaupa þar eðlilega raforku á verði, sem dregur dám af Nord-Pool heildsöluverði.  Í Markaðnum 15. júlí 2020 var fjallað um þetta undir fyrirsögninni:

"Staða gagnavera fer versnandi".

Upphaf umfjöllunarinnar var þannig:

"Lágt raforkuverð á samkeppnismörkuðum íslenzkra gagnavera skapar talsverðar áskoranir fyrir atvinnugreinina, sem horfir fram á versnandi samkeppnishæfni.

"Hagstætt og fyrirsjáanlegt raforkuverð hefur í gegnum tíðina verið einn af stóru þáttunum, sem hafa skapað íslenzkum gagnaverum það samkeppnisforskot, sem hefur skilað þeim á þann stað, sem þau eru í dag, en til viðbótar við aðgengi að hreinni orku þurfa þau einnig góðar nettengingar og aðgengi að frábæru starfsfólki.   Öll þessi atriði þurfa ætíð að vera samkeppnishæf við það, sem bezt gerist erlendis.  Stór hluti af þeim áskorunum, sem við stöndum frammi fyrir núna, er hins vegar, að Ísland er ekki lengur samkeppnishæft, þegar kemur að raforkuverði, en sú staða er grafalvarleg, sérstaklega í ljósi hægari umsvifa í öðrum útflutningsgreinum", segir Jóhann Þór Jónsson, formaður Samtaka gagnavera, í samtali við Markaðinn."

Aðvörunarbjöllurnar glymja allt um kring.  Vitlaus orkulöggjöf hér m.v. aðstæður á Íslandi og túlkun og fylgni risans á íslenzkum orkumarkaði á henni er að steypa stórnotendum og miðlungsnotendum í fjárhagslega glötun.  Það eru alls engar markaðslegar forsendur fyrir því á Íslandi að reka þá verðlagsstefnu, sem Landsvirkjun gerir, þ.e. að hámarka arð sinn og margtuggnar arðgreiðslur.  Eigandum, ríkissjóði, kemur á hinn bóginn bezt, að hér starfi öflugur og samkeppnisfær iðnaður og önnur atvinnustarfsemi, knúin ódýru gæðarafmagni (mikið afhendingaröryggi og spennu- og tíðnistöðugleiki).  Þá verður arður af eignum ríkisins í raforkukerfinu tekinn út "á hinum endanum", eins og F.D. Roosevelt, Bandaríkjaforseti, orðaði eitt sinn svar sitt við spurningu um lágorkuverðsstefnu "New Deal", sem kippti BNA upp úr kreppufeni 4. áratugar 20. aldarinnar.  

"Jóhann segir, að til viðbótar við lægra orkuverð erlendis, sé mikill munur á kostnaði við flutning og dreifingu á raforku á Íslandi samanborið t.d. við Noreg og Svíþjóð, sem leiðir til þess, að heildarorkukostnaður verði umtalsvert lægri í þessum löndum samanborið við Ísland.  Þá áformar Landsnet fjárfestingu upp á tugi milljarða í flutningskerfi sínu í tengslum við kerfisáætlun til að bæta raforkuöryggi, en það getur orðið til þess, að raforkuverð til stórnotenda hækki umtalsvert á næstu árum." 

Einmitt vegna hins háa flutnings- og dreifingarkostnaðar raforku á Íslandi leiðir orkupakkastefnan um hámörkun arðsemi orkuvinnslufyrirtækjanna óhjákvæmilega til þess, að Ísland verður ósamkeppnishæft á orkusviðinu.  Þess vegna ber að lágmarka verðið m.v. lágmarksarðsemi í stað þess að hámarka það.  Í gamla daga var flutningur og vinnsla á einni hendi, þ.e. Landsvirkjunar, og fyrirtækið notaði einfaldlega hagnaðinn af vinnslunni til að fjármagna flutningsmannvirkin.  Það er hið eðlilega, "með einum eða öðrum hætti", m.v. íslenzkar aðstæður.  

"Við erum nú þegar í ósamkeppnishæfu umhverfi, og frekari hækkanir á flutningskostnaði veita samkeppnishæfni íslenzkra gagnavera þungt högg."