Gefið hefur á bátinn, en áfram siglir hann þó

Nú eru rúmlega 7000 manns á atvinnuleysisskrá eða um 4 % af vinnuaflinu og enn hærra hlutfall af starfsmannafjölda einkageirans, en atvinnuleysingjar koma að langmestu leyti þaðan.  Svo margir hafa ekki verið án atvinnu hérlendis síðan 2012, sem vitnar um aðlögun atvinnulífsins að tekjutapi og hækkandi kostnaði, þótt verðbólga sé blessunarlega lág.

Allir höfuðatvinnuvegirnir eiga við erfiðleika að stríða, en mismikla.  Meðalhagvöxtur heimsins fer minnkandi og er rétt ofan við núllið í Evrópu.  Bloomberg metur líkur á samdrætti í stærsta hagkerfi heims á tímabilinu desember 2019-nóvember 2020 vera 26 % og lækkandi, þrátt fyrir íþyngjandi tollastríð Bandaríkjanna (BNA) og Kína. Bandaríkjaforseti skekur enn tollavopnið, en hann virðist halda, að hægt sé að beita því "to make America great again", en Bandaríkjamenn finna þegar á eigin skinni, að tollavopnið virkar sem bjúgverpill.  

Stærsta atvinnugreinin á Íslandi, ferðaþjónustan, hefur orðið harðast úti 2019, þrátt fyrir stöðugt vaxandi áhuga ferðamanna hvaðanæva að úr heiminum fyrir norðurslóðum, þökk sé loftslagsumræðunni og myndum af bráðnandi ísbreiðum. Noregur nýtur þessa vaxtar enn, enda er gjaldmiðill þessarar jarðolíu- og -gasþjóðar búinn að vera ótrúlega veikur allt styrkingartímabil ISK. Er það til merkis um ruðningsáhrif olíu- og gasvinnslu Norðmanna í atvinnulífi þeirra. 

Ferðaþjónusta er vinnuaflsfrek, var komin yfir 30 k manns áður en hallaði undan fæti 2018. Þess vegna má ætla, að ferðaþjónustan hafi orðið ósamkeppnishæf 2018 og að enn hafi hallað undan fæti við gerð "Lífskjarasamninganna" 2019, því að greinin er dæmigerð lágtekjugrein, og mestar urðu launahækkanirnar á meðal lágtekjufólks. Áætlanir Isavia um farþegafjölgun og þörf á stækkun Flugstöðvar Leifs Eiríkssonar virðast nú hafa verið reistar á sandi.  Höfundar þeirra hafa flaskað á mótvægi gjaldmiðilsins ISK við öfgum.  ISK rís við "óeðlilega" hratt flæði gjaldeyris inn í landið, þar til útflutningsgreinarnar, þ.m.t. ferðamennskan, verða ósamkeppnisfærar.  Með sama hætti fellur ISK við mótlæti og gerir útflutningsgreinarnar aftur samkeppnishæfar.  Þetta ferli er þó þyrnum stráð, því að af hljótast verðhækkanir á innflutningi og yfirleitt verðbólga.  Á meðan meðan viðskiptajöfnuðurinn er jákvæður, eins og nú, verður þó ekki djúp dýfa. 

Fall VOW air varð bæði af of lágum tekjum og of miklum kostnaði.  Fækkun ferðamanna í kjölfarið dró úr vinnu innanlands, en tekjur af ferðamönnum lækkuðu samt ekki, því að tekjur af hverjum ferðamanni hækkaði í gjaldeyri og í ISK, sem er merkileg og jákvæð þróun. Nú horfir illa með spurn eftir ferðaþjónustu í vetur, einkum utan höfuðborgarsvæðisins. Einkum fækkar ferðamönnum frá Bandaríkjunum (BNA) og EES-löndunum.  Aukning frá Asíu gæti vegið þetta fall upp með tímanum, því að Kínverjar fjölmenna nú til Evrópu. Fljúga þeir beint, m.a. frá Sjanghæ til Helsinki í Finnlandi, og hafa nú tilkynnt áframhaldandi flug þaðan til Keflavíkurflugvallar í vetur. Þarna er komin nýrík miðstétt Kína, sem telur 300-400 k manns, og heimsviðskiptakerfi auðhyggjunnar hefur með samþykki kínverska kommúnistaflokksins lyft úr örbirgð til bjargálna. 

Nýtt millilandaflugfél er í undirbúningi hérlendis, en hingað til virðist ekki hafa verið rekstrargrundvöllur fyrir tveimur slíkum flugfélögum hérlendis, enda eru nú um 25 flugfélög, sem keppa á flugleiðum til Íslands.  SAS hefur t.d. tilkynnt um áform um reglubundnar ferðir til Keflavíkurflugvallar. Gleðilegt er, að hlutabréfaverð Icelandair er nú að jafna sig eftir áföll þessa árs.  Munu evrópsk flugmálayfirvöld leyfa notkun Boeing 737 MAX á fyrsta ársfjórðungi 2020 ?  Það er enn á huldu og skiptir marga gríðarlegu máli.

Flugvallarmálin eru í deiglunni hér og víðar.  Samgönguráðherra landsins kynnti nýlega sérfræðingaskýrslu "stýrihóps" undir formennsku Eyjólfs Árna Rafnssonar, verkfræðings og formanns Samtaka atvinnurekenda, um flugvallarvalkosti á SV-landi. Hópurinn kvaddi erlenda flugvallarsérfræðinga sér til ráðuneytis.  Samgönguráðherra ætlar í kjölfarið að fá fé í rannsóknir á flugvallarskilyrðum í Hvassahrauni og gerði samkomulag við borgarstjóra um áframhaldandi tvær flugbrautir í Vatnsmýri í 15 ár hið minnsta.  Fremja á skemmriskírnar rannsóknir á umhverfi (vatnsvernd) og veðurfari í Hvassahrauni. Er það gagnrýnt, að ekki sé ætlunin að fylgja alþjóðlegum stöðlum um tímabil nákvæmra rannsókna á veðurfari á hugsanlegu flugvallarstæði (minnst 4 ár).  Millilandaflugvöllur og innanlandsflugvöllur í Hvassahrauni eru sagðir munu kosta samtals mrdISK 300, en innanlandsflugvöllur einn og sér mrdISK 44.  Mun ódýrara er þó að fjárfesta í Vatnsmýrarvellinum til notkunar fyrir einkaflug, kennsluflug, sjúkraflug og áætlunarflug innanlands og til Færeyja ásamt því að nota hann sem varaflugvöll fyrir millilandaflugið. Það má þróa Vatnsmýrarvöllinn með lengingu flugbrautar út í sjó.  Veðurfarslega er þetta flugvallarstæði líklega  hið bezta á landinu, og því má ekki fórna frekar en orðið er á altari lóðaviðskipta undir íbúðir.  Slíkt væri aðeins verjanlegt, ef hörgull væri á byggingarlandi á höfuðborgarsvæðinu, sem er alls ekki.

Það er sömuleiðis mun ódýrara en Hvassahraunsvöllur að fjárfesta á Keflavíkurflugvelli til að gera hann hæfan fyrir afgreiðslu allt að 20 M farþega á ári, sem hann er talinn geta annað með nauðsynlegum fjárfestingum. Það hillir ekkert undir, að glíma þurfi þar við þann farþegafjölda, því að áætlanir Isavia hafa reynzt vera alveg út úr kortinu. Það er heldur ekki skynsamlegt að fjárfesta í öðrum flugvelli á sama eldvirka svæðinu, og öruggari kostur að fjárfesta í flugvelli utan eldvirkra svæða, ef/þegar hillir undir, að núverandi flugvellir á SV-horninu verði fulllestaðir. Sá flugvöllur, sem verður fyrir valinu þá, þarf jafnframt að þjóna sem heppilegur varafluvöllur fyrir hina. Isavia hefur nú tilkynnt um fjárveitingar til fyrirhugaðs viðhalds og fjárfestinga í endurbótum á Egilsstaðaflugvelli sem varaflugvelli Keflavíkurflugvallar, sem staðið geti undir nafni.  Í kjölfarið getur þá þróazt beint flug erlendis frá til Egilsstaða.

Miðað við þá gríðarlegu fjárþörf, sem er í framtíðar samgöngukerfi með framkvæmdum á Akureyrar- og Egilsstaðaflugvöllum, jarðgöngum, brúargerð, fjölgun akreina, mislægum gatnamótum og stígagerð fyrir gangandi og hjólandi, er engan veginn verjanlegt að hefja framkvæmdir við langdýrasta flugvallarkostinn, sem er jafnframt illa staðsettur og óþarfur.

Þá að sjávarútvegi: veiði villtra botnfiska fer minnkandi í heiminum, en fer vaxandi á Íslandi, og á næsta ári er spáð um 10 kt aukningu m.v. 2019.  Jafnframt er spáð um 17 % heildaraukningu á veiðum íslenzkra skipa á næsta ári.  Þá er spáð um 23 % aukningu í vinnslu og útflutningi eldisfisks á Íslandi, og getur sú vinnsla  þrefaldazt á einum áratugi að magni.  Þokkalegt verð er fyrir afurðirnar, enda eru matvælamarkaðir hvorki næmir fyrir hagsveiflum né sveiflum á hrávörumörkuðum, svo að framtíð sjávarútvegs og fiskeldis á Íslandi virðist björt, og skjóta þessar greinar æ traustari stoðum undir hagstæðan viðskiptajöfnuð, sem er ein af undirstöðum trausts gengis, lágrar verðbólgu og velmegunar í landinu. Vaxandi próteinskortur er í heiminum, sem íslenzkir matvælaframleiðendur geta og eru að nýta sér.  Laxeldið er sérlega efnilegt í þessu sambandi, hefur þegar bætt hlut Vestfirðinga og hefur vaxtarstyrk, sem duga mun Vestfirðingum til uppbyggingar fjölbreyttra atvinnuhátta og mikillar velmegunar.  Atvinnusaga Vestfjarða er glæst, og nú eru forsendur fyrir nýju blómaskeiði þar fyrir hendi. Athyglisvert er, að aftur knýr norsk þekking og fjármagn þessa þróun áfram.

Jákvætt er, að nú stefnir í meiri viðskiptaafgang við útlönd en í fyrra, og staða þjóðarbúsins gagnvart útlöndum hefur aldrei verið betri í eignalegu tilliti.  Þessi tíðindi styrktu gengi ISK um 3 % í byrjun desember 2019, og við það situr enn.

Fiskveiðistjórnunarkerfið er lífseigt umræðuefni hérlendis, og tilefni þótti til að endurlífga þá umræðu í kjölfar umfjöllunar Kveiks/RÚV um starfsemi Samherja í Namibíu, en Samherji virðist hafa komið til skjalanna sem samstarfsaðili namibískra stjórnvalda í sjávarútvegi í kjölfar brottvísunar suður-afrískra útgerða frá Namibíu 2011, en ferill Suður-Afríkumanna í Namibíu er ekki til fyrirmyndar, svo að vægt sé til orða tekið, heldur virðast þeir hafa verið í hlutverki nýlenduherra þar.  Vart er að efa, að þeir sækja aftur á sömu mið og þurfa þá að hrekja þá brott, sem Namibíumenn kusu heldur að starfa með.  Er þetta sýnidæmi um það, að hollast er nýfrjálsum þjóðum að taka stjórn auðlinda sinna í eigin hendur sem allra fyrst.  Frá fullveldi Íslendinga liðu 58 ár, þar til þeir öðluðust óskoraðan yfirráðarátt yfir 200 sjómílna lögsögu sinni.  Nú eru 59 ár liðin frá því, að þessi fyrrum þýzka nýlenda öðlaðist sjálfstæði.  Á þessu ári hafa þeir atburðir orðið á Íslandi, að löggjöf Evrópusambandsins um milliríkjaviðskipti með rafmagn hefur verið leidd í íslenzk lög.  Þótti ýmsum hérlandsmönnum það of áhættusamur gjörningur, en framtíðin mun skera úr um það, hvort fullveldisrétti landsmanna yfir orkulindunum verður með þeim gjörningi og síðari gjörningum í orkusviðinu stefnt í tvísýnu. 

Ekki er að efa, að hatrömm barátta stendur yfir um náttúruauðlindir í Namibíu, og gengur ýmislegt á, á meðan Namibíuþjóðin öðlast stjórn á þeim, en langt er í land með að dreifa arði auðlinda til almennings þar í landi. Svo virðist sem Samherji hafi lent í skotlínu hatrammra átaka á milli hinnar nýfrjálsu Namibíu og drottnaranna í Suður-Afríku, þar sem Namibíumenn hafa fengið Samherja til að hjálpa sér við auðlindanýtinguna í kjölfar brottrekstrar Suður-Afríkumanna.  Í þessu sambandi ber að spyrja spurningar Rómverja: "cuo bono"-hverjum í hag ?  Stöðvun starfsemi Samherja í Namibíu opnar e.t.v. Suður-Afríkumönnum aftur leiðina að sjávarauðlind Namibíumanna.  Það er ekki allt sem sýnist.  

Á Íslandi hefur betur tekizt til, enda veiðar og vinnsla í höndum landsmanna sjálfra, sem er nauðsynlegt og nægjanlegt skilyrði fyrir því, að náttúruauðlindanýtingin gagnist þjóðinni sem heild, ef réttum leikreglum er fylgt og eftirlitsaðilar vinna vinnuna sína. 

Deilt er um kvótaþakið, þ.e. hámarksaflahlutdeild á tegund hjá hverju fyrirtæki.  Hún er hér 12 %, en í Noregi er hún tvöfalt hærri.  Íslenzku fyrirtækin eru í harðri samkeppni við mun stærri norsk fyrirtæki, og verði kvótaþakið lækkað hérlendis, mun framleiðni íslenzku fyrirtækjanna minnka, sem er ávísun á það að verða undir á alþjóðlegum mörkuðum, og það mun þýða veikingu ISK og lakari lífskjör á Íslandi.  Stjórnmálamenn verða að huga vel að gjörðum sínum varðandi fyrirtæki í grimmri alþjóðlegri samkeppni og varast fljótræðislegar aðgerðir til að þóknast hávaðaseggjum.  Með því að komast inn á og halda stöðu sinni á bezt borgandi mörkuðunum, fæst hæsta mögulega verð fyrir sjávarauðlind landsmanna, sem seytlar um allt hagkerfið.  Það er einmitt það, sem gerzt hefur.

  Ásta Björk Sigurðardóttir, hagfræðingur hjá Samtökum fyrirtækja í sjávarútvegi, upplýsir Gunnlaug Snæ Ólafsson á 200 mílum Morgunblaðsins, eins og birtist 04.12.2019, um vísitöluþróun magns og verðmæta í sjávarútvegi tímabilið 1999-2019. M.v. við vísitölu hvors tveggja 100 í byrjun, er hún 101 í lokin fyrir magnið (t) og 163 fyrir verðmætin í erlendri mynt.  

"Ásta Björk Sigurðardóttir, hagfræðingur hjá Samtökum fyrirtækja í sjávarútvegi, segir það ekki einungis framboð og eftirspurn á mörkuðum, sem ýti undir hærra verð fyrir afurðirnar, heldur geti verð einnig hækkað vegna aukinna gæða.  Þessi auknu gæði má m.a. rekja til fjárfestinga í hátæknilausnum, sem gera það að verkum, að meira fæst fyrir þann fisk, sem veiddur er.  "Þrátt fyrir að útflutningur sjávarafurða sé að dragast saman að magni til, sem má einna helzt rekja til loðnubrests, er lítilsháttar aukning í útflutningsverðmætum sjávarafurða á föstu gengi á fyrstu 10 mánuðum ársins.  Kemur það til af hagstæðri verðþróun sjávarafurða undanfarin misseri.  Sem endranær er ekkert gefið í þessum efnum, en þar gegnir fjárfesting í nýsköpun og tækni lykilhlutverki sem og markaðssetning afurðanna erlendis, þar sem hörð samkeppni ríkir", útskýrir Ásta Björk."

Auðlindanýting íslenzkra fiskimiða getur varla fengið betri umsögn en þessa, og hún er beztu meðmæli, sem íslenzka fiskveiðistjórnunarkerfið getur fengið.  Það er einfaldlega ekkert betra kerfi þekkt fyrir þessa auðlindanýtingu.  Ef auðlindagjaldið hefði verið haft hærra, hefðu fjárfestingarnar óhjákvæmilega orðið minni, og að sama skapi hefði verðmætasköpunin fyrir samfélagið orðið minni.  Það hefði verið afar óskynsamleg ráðstöfun.  

Hugmyndin um veiðileyfagjaldið er reist á auðlindarentu, sem hefur gengið erfiðlega að sýna fram á.  Sjávarútvegurinn er fjármagnsfrekur, og arður af fjármagni þar er ekki hærri en í mörgum öðrum greinum. Honum er nauðsyn á að hafa bolmagn til fjárfestinga.  Þær hafa skilað sér í svo miklum eldsneytissparnaði, að sjávarútveginum mun fyrirsjáanlega takast að ná losunarmarkmiðum koltvíildis 2030 um 40 % minnkun frá 1990. Þær hafa líka skilað honum framleiðniaukningu, sem hafa gert honum kleift að greiða góð laun og að standast alþjóðlega samkeppni fram að þessu.

Sjávarútvegurinn er í samkeppni um fjármagn og fólk hér innanlands og á í samkeppni við allar fiskveiðiþjóðir Evrópu, Kínverja og Kanadamenn, á hinum kröfuharða evrópska markaði og víðar.  Nefna má fiskútflytjendur á borð við Norðmenn og Rússa.  Engin þessara fiskveiðiþjóða, nema Færeyingar, leggja veiðileyfagjald á sinn sjávarútveg, en nokkrar hafa gefizt upp á því, t.d. Rússar, sem gáfust upp á sínu uppboðskerfi, því að útvegurinn var við að lognast út af undir því kerfi.  Þvert á móti nýtur sjávarútvegur yfirleitt fjárhagslegra hlunninda eða fjárstuðnings úr hendi opinberra aðila í sínu landi í nafni fæðuöryggis, auðlindanýtingar og byggðastefnu.  Við þessar aðstæður er vandasamt að leggja auðlindagjald á íslenzkan sjávarútveg, og stjórnmálamenn og embættismenn geta hæglega gert herfileg mistök, sem vængstífa atvinnugreinina og gera hana ósamkeppnishæfa. Ekki er að spyrja að því, að þá mun verðmætasköpunin koðna niður.  

Lengst allra í vitleysunni ganga þeir, sem halda því fram, að leiguverð kvóta endurspegli markaðsverð á endurgjaldi til ríkisins fyrir aðgang að auðlindinni. Leiguverð á bolfiski mun vera yfir 200 ISK/kg og er jaðarverð, sem leigutakinn telur sér hagfellt vegna lágs kostnaðar við að afla viðbótarafla, og eftir atvikum að verka hann og fullvinna.  Ef ríkið mundi innheimta þessa upphæð sem auðlindagjald, jafngilti það þjóðnýtingu, og enginn myndi hafa hug á að draga bein úr sjó.  Við sætum uppi með ríkisútgerð og bæjarútgerðir með stjórnmálamenn og embættismenn við stjórnvölinn, sem hvorki hafa vit á né áhuga á útgerð, og öll þjóðin myndi stórtapa, af því að þá væri náttúruauðlindin hennar í tröllahöndum getuleysins, sem er ekkert skárra fyrir hana en arðrán útlendinga á sjávarauðlind landsmanna fyrr á tíð.  Hvort tveggja leiðir til fátæktar.  

Fiskveiðistjórnunarlöggjöfin tryggir ríkisvaldinu óskoraðan rétt til að stjórna auðlindanýtingunni innan efnahagslögsögunnar.  Þetta er gott fyrirkomulag, á meðan við völd eru stjórnmálamenn, sem vilja leggja beztu vísindalegu þekkingu til grundvallar hámarksnýtingu nytjastofnanna til langs tíma.  Því fer fjarri, að einhugur sé um slíkt í Evrópu, hvað þá annars staðar.  Þetta kemur fram við skiptingu flökkustofna.  Hún er í ólestri, og niðurstaðan er ofveiði, af því að Evrópusambandið (ESB), Noregur og Færeyjar, hafa myndað skúrkabandalag gegn Íslendingum, Grænlendingum og Rússum.  Þegar Bretar hafa gengið úr ESB, geta þeir annaðhvort magnað vandann með því að ganga í skúrkabandalagið, eða þeir geta beitt áhrifum sínum til að kalla alla þessa aðila að samningaborðinu, þar sem tekizt verður á um skiptinguna með tiltækum rökum.

Þriðja undirstaða hagkerfisins, útflutningsiðnaðurinn, má muna sinn fífil fegri, því að verð á málmmörkuðum hefur verið lágt undanfarin ár.  Á sama tíma hefur tilkostnaður hans hækkað mjög, hráefni, starfsmannahald og orka.  Viðskiptastríð BNA við Kína og ESB hefur orðið til bölvunar, keyrt Evrópu í stöðnun (Þýzkaland í samdrátt), minnkað hagvöxt Kína í 6 % og Bandaríkjunum sjálfum er aðeins spáð 2 % hagvexti 2020. Íslenzkur hátækniiðnaður, sem að miklu leyti er afsprengi sjávarútvegs og málmiðnaðarins, hefur þó dafnað vel og næstum tvöfaldað útflutningsverðmæti sín 2019 m.v. við 2018.  

Kraftgjafi iðnaðarins og almennt góðra lífskjara er lágur raforkukostnaður á kWh að flutningi, dreifingu og sköttum meðtöldum.  Í þessum efnum hefur sigið á ógæfuhliðina hérlendis með innleiðingu ESB-regluverks, sem á ekki við hér.  Uppskipting raforkugeirans olli neytendum miklum kostnaðarauka, vegna þess að hluti gróðans af orkusölunni fór ekki lengur til uppbyggingar flutnings- og dreifikerfis, heldur í arðgreiðslur til eigendanna.  Kerfið er í ógöngum, af því að það hefur misst alþjóðlega samkeppnisstöðu sína og í því felast ekki nægilegir hvatar til að virkja. Enginn er ábyrgur fyrir afhendingaröryggi raforku til almennings, og þess vegna getur dregizt á langinn að hefja nýjar virkjanir. Frá iðnaðarráðuneytinu kemur engin leiðsögn út úr þessum ógöngum, heldur vitleysa á borð við það, að samkeppni á milli fyrirtækja (á örmarkaði) tryggi hag neytenda. Þar er étinn upp áróður að utan. Íslendingar eru orðnir bundnir í báða skó á raforkusviðinu vegna innleiðingar þvingandi löggjafar frá Evrópusambandinu, sem hentar landinu engan veginn. Reyna þarf að sníða af þessu kerfi vankantana m.v. íslenzkar aðstæður í samráði við ESB eða leita eftir annars konar samstarfi á viðskipta-, vísinda- og menningarsviðinu. Þegar stærsta orkufyrirtæki landsins, sem jafnframt er að fullu í ríkiseign, telur hagsmunum sínum og eigandans betur borgið með því að láta vatn renna framhjá virkjunum en að selja málmframleiðanda, sem vantar 10 MW, afl og orku á samkeppnishæfu verði, þá er maðkur í mysunni og sýnilega vitlaust gefið.

 

 

 

 

 

 

 

Rafmagnsverð til fyrirtækja er ósamkeppnisfært

Fullyrðingin í fyrirsögninni er ekki ótímabær forsögn um þróunina hérlendis á næstu árum, heldur staðreynd um raforkuverð núna til fyrirtækja.  Rafmagnsverð til heimila hér er hins vegar lægra en víðast hvar annars staðar.  Virðist almenningur erlendis vera fórnarlamb hins frjálsa uppboðsmarkaðar raforku, en nauðsynin á að halda uppi samkeppnishæfri framleiðslustarfsemi virðist hafa veitt fyrirtækjum í samkeppnisrekstri kost á hagstæðari samningum en heimilin búa við, e.t.v. í krafti jafnara álags (betri nýtingar aflgetu virkjana, flutnings og dreifikerfis), meiri orkunotkunar yfir árið frá fyrsta ári og þar af leiðandi vegna fullnýtingar fjárfestinga fyrr, langtímasamninga (tryggar tekjur orkufyrirtækja á afskriftartíma fjárfestinga) og hærri aflstuðuls en heimilisnotkun býður upp á.

Íslenzk heimili njóta hins vegar enn góðs af, að langtímasamningar um raforkusölu við stórnotendur hafa staðið undir uppbyggingu raforkukerfisins á Íslandi. Annars gæti raforkuverð til almennings ekki verið lægst hér.  Opinberar niðurgreiðslur, sem kunna að fela í sér mismunun neytenda, eru hins vegar bannaðar innan EES, en þó virðist leyfilegt að hygla neytendum eftir búsetu (dreifbýlisívilnun) og fyrirtækjum líka. 

Fyrsta dæmið, sem hér verður tekið til að sýna fram á ósamkeppnisfært innlent orkuverð, er aðalfréttin á forsíðu Fréttablaðsins, 11. nóvember 2019, undir fyrirsögninni:

"Telja orkuverð hér allt of hátt":

""Orkuverð í miðborg Stokkhólms er 20 % lægra en það, sem okkur býðst á Íslandi.  Sá munur eykst, ef gagnaver eru byggð uppi í Norður-Svíþjóð.  Orkuverð hér er orðið allt of hátt eða 25-40 % hærra en t.d. í Svíþjóð og Noregi", segir Eyjólfur Magnús Kristinsson, forstjóri íslenska gagnaversfyrirtækisins Advania Data Centers."

Það er ljóður á ráði þessarar frásagnar, að hvorki er getið umsaminna orkuverða erlendis né boðinna orkuverða hérlendis.  Þó er ekki ástæða til að rengja staðhæfinguna um, að boðið orkuverð hér, með flutnings- og dreifingarkostnaði eftir atvikum, sé um þriðjungi of hátt til að geta talizt samkeppnishæft við Svíþjóð.

Ef ekki nást neinir samningar við fjárfesta, erlenda eða innlenda, sem valið geta úr staðsetningum í nokkrum löndum og talizt geta til stórnotenda (E>60 GWh/ár), þá verður ekki hægt að ráðast í meðalstóra virkjun og láta almenning njóta góðs af langtímasamningum fyrir hluta orkunnar þaðan, eins og gert hefur verið hérlendis, heldur verður þá orkuverðið til almennings um 40 % hærra en ella frá þeirri virkjun, af því að hún fullnýtist svo seint.

  T.d. munu þá virkjanir í Neðri-Þjórsá leiða til töluverðrar verðhækkunar á markaðinum hér.  Verst af öllu er þó að aðhafast ekkert, en nú eru í raun og veru engar virkjanir á framkvæmdastigi, sem ráða við eftirspurnaraukninguna á almenna markaðinum að orkuskiptunum meðtöldum, sem er a.m.k. 130 GWh/ár. Það er mikil vá fyrir dyrum, ef sú skoðun er ráðandi í iðnaðarráðuneytinu, að markaðurinn muni hér leysa vandann.  Hann gerir það of seint, því að undirbúnings- og framkvæmdatími virkjana og flutningslína er hér tiltölulega mjög langur.

""Ólafur Adolfsson, formaður Þróunarfélags Grundartanga, hefur einnig áhyggjur af háu raforkuverði.  Á Grundartanga vinna um 1100 manns hjá 20 stórum og smærri fyrirtækjum, og um 1000 til viðbótar þjónusta svæðið.  "Við höfum miklar áhyggjur af háu raforkuverði.  Það er varhugaverð þróun, að verið sé að verðleggja íslenzkan iðnað út af samkeppnismörkuðum.  Við höfum ítrekað varað við þessu.  Þetta lýtur ekki eingöngu að samkeppnishæfni nýrra verkefna.  Verja þarf þau störf, sem fyrir eru", segir Ólafur." [Undirstr. BJo.] 

Hér talar maður með góða yfirsýn um annað af tveimur stærstu iðnaðarsvæðum landsins, Grundartangann.  Hann segir það berum orðum, að hátt raforkuverð í landinu ógni nú atvinnuöryggi þúsunda manna og kvenna.  Á tímum vaxandi atvinnuleysis, þegar atvinnuleysisbótaútgjöld ríkisins eru farin að slaga upp í 20 mrdISK/ár, er þetta algerlega óásættanlegt, af því að að það er þarflaust.  Það eru ríkisfyrirtæki, sem standa fyrir þessari óheillaþróun á Grundartanga og annars staðar, Landsvirkjun og Landsnet (ON og LV selja NÁ raforku, LV selur Elkem Íslandi raforku).  Báðir þessir raforkubirgjar og flutningsfyrirtækið LN hafa skilað arði undanfarin ár, og forstjóri Landsvirkjunar hefur í a.m.k. 5 ár gumað af því, að fyrirtæki hans myndi á "næstu árum" skila ríkisstjóði 20 mrdISK/ár í arðgreiðslum.  Hann þarf þess vegna ekki að ganga jafnhart fram og hann gerir við að hækka verð raforku umfram þanþol gjaldeyrisskapandi og atvinnuskapandi fyrirtækja í landinu, sem vilja þó halda starfsemi sinni áfram í von um betri tíð.

Þess er skemmst að minnast, að forstjóri LV stóð í harðvítugum deilum við stjórnendur Elkem Ísland (áður Íslenska járnblendifélagið), sem varð fertugt í sumar, um endurnýjun rafmagnssamnings, sem hafði runnið sitt skeið á enda.  Samningar náðust ekki vegna kröfugerðar Landsvirkjunar um hækkun á raforkuverði, sem stjórnendur Elkem Ísland gátu ekki séð, að fyrirtækið gæti staðið undir við gildandi markaðsaðstæður.  Fór þá ágreiningurinn fyrir gerðardóm.  Hann hefur því miður ekki verið birtur, en í kjölfar hans lýsti forstjóri Landsvirkjunar yfir megnri vanþóknun og fullyrti, að hann væri undir kostnaði Landsvirkjunar við að framleiða rafmagnið til Elkem Ísland.  

Hér er býsna djúpt tekið í árinni, og forstjórinn skákar þar í skjóli leyndarinnar, sem hann vill, að hvíli yfir samningum þessa ríkisfyrirtækis.  Hér krystallast verðlagningarstefna Landsvirkjunar og um leið sú kúvending, sem orðið hefur á stefnu fyrirtækisins gagnvart atvinnuuppbyggingu og iðnþróun í landinu með þessum forstjóra og núverandi stjórn Landsvirkjunar, án þess að fulltrúar eigendanna, Alþingismenn, hafi komið nálægt þessari stefnumótun, svo að vitað sé.  

Forstjórinn getur ekki átt við raunverulegan (meðaltals) vinnslukostnað Landsvirkjunar, því að upphaflegi rafmagnssamningurinn við Íslenska járnblendifélagið var reistur á Sigölduvirkjun.  Lán hennar vegna eru upp greidd, og virkjunin hefur að mestu verið bókhaldslega afskrifuð.  Vinnslukostnaðurinn nemur þess vegna aðeins rekstrar- og viðhaldskostnaði virkjunarinnar, sem er líklega innan við 0,5 ISK/kWh, en gizka má á, að úrskurður gerðardómsins hafi jafngilt um 4 ISK/kWh fyrir forgangsorku til verksmiðjunnar. Landsvirkjun malar gull á þessum viðskiptum með raforku, þar sem verðið er um áttfaldur tilkostnaðurinn. 

Hvað á forstjóri Landsvirkjunar þá við ?  Hann fylgir dyggilega fram stefnu Evrópusambandsins, ESB, um verðlagningu raforku, en hún er í stuttu máli þannig, að raforkuverðið eigi að endurspegla kostnað raforku frá næstu virkjun, þ.e. verðið til neytenda á að endurspegla jaðarkostnað vinnslu, flutnings og dreifingar, til að skapa nægan hvata til fjárfestinga í nýjum mannvirkjum (virkjunum, aðveitustöðvum, loftlínum, jarðstrengjum, dreifistöðvum). Þetta er harðsvíruð markaðshyggja Landsvirkjunar, sem mun eyðileggja samkeppnishæfni landsins, því að erlendis njóta fyrirtæki ívilnana til að varðveita verðmætasköpun og atvinnusköpun.  Það er afar ólíklegt, að þessi kúvending Landsvirkjunar frá stefnu, sem Sjálfstæðisflokkurinn og Alþýðuflokkurinn lögðu blessun sína yfir við stofnun Landsvirkjunar með lögum frá Alþingi árið 1965, njóti nokkurs fylgis í hinu myndarlega steinhúsi við Austurvöll.  Þó virðist iðnaðarráðherra láta sér vel líka. Hverju sætir sú værukærð, á meðan Róm brennur ? Með þessa stefnu við stýrið verður erfitt eða ómögulegt að ná samningum á milli Landsvirkjunar og "Paradise Farm", sem hefur á stefnuskrá að reisa 10 ha ylræktarver á Víkursandi við Þorlákshöfn, þar sem rækta á tómata, papriku og salat fyrst í stað, og síðar meir er ætlunin að bæta við suðrænum ávöxtum á borð við papaja og mangó. Það vantar tengipunkt hjá Landsneti fyrir þessi viðskipti, en það er afar eðlilegt að raforkan komi frá tengivirki við virkjun í Neðri-Þjórsá og hugsanlega frá nýrri aðveitustöð, sem sjá mundi jafnframt hinum vaxandi þéttýlisstöðum Árborg og Hveragerði fyrir nýrri orkuleið.  Hér er um gjaldeyrisskapandi hagsmunamál fyrir Sunnlendinga og landsmenn alla að ræða, sem þingmenn ættu að fylgjast með.  Á tímum mikils nasablásturs yfir kolefnissporum vegna innflutnings er ekki verjandi, að ríkisfyrirtæki dragi lappirnar við að raungera umhverfisvænt verkefni, sem getur dregið úr innflutningi grænmetis, sem ræktað er með stóru kolefnisspori. 

Forstjóri Landsvirkjunar tekur rangan pól í hæðina við verðlagningu raforku.  Hann virðist horfa framhjá þeirri staðreynd, að við útreikning á kostnaði raforku frá nýrri virkjun skiptir höfuðmáli, hve langan tíma tekur að fullnýta hana.  Ef t.d. 1200 GWh/ár virkjun þarf að fá 5,0 ISK/kWh frá almenningsveitum, þá þyrfti hún aðeins 3,6 ISK/kWh frá notanda á borð við Elkem Ísland til að skila sömu arðsemi. Þetta er grundvöllur þess, að íslenzk heimili í þéttbýli njóta líklega lægsta raforkuverðs í heimi án niðurgreiðslna hins opinbera, en það er hins vegar enn þá "svínað" á notendum í dreifbýli eftir innleiðingu Orkupakka #1 árið 2003. 

Þetta á sér þó ekki lagastoð í orkupakkanum, því að leyfilegt er að umbuna neytendum á grundvelli búsetu. Hér er þeim hins vegar refsað, bæði heimilum og fyrirtækjum, og felur þetta í sér ólíðandi mismunun innan sömu dreifiveitu.

Fyrsti þingmaður Norð-Vesturkjördæmis, Haraldur Benediktsson, hefur barizt fyrir leiðréttingu á "svínaríinu" á Alþingi.  Annar maður á lista Sjálfstæðisflokksins í sama kjördæmi gegnir embætti iðnaðarráðherra og er þar af leiðandi í lykilstöðu til að hafa forgöngu um breytingar til batnaðar, en hvorki gengur né rekur á þessum bæ.  Hvers konar verkstjórn er þar eiginlega við lýði ?  Ef embættismenn eru tregir í taumi, þarf einfaldlega að bregða saxi og höggva á hnútinn. Til að bregða saxi þurfti kraft, áræðni og vilja.

Gegndi Haraldur þessu embætti, væri trúlega margt með öðrum brag í þessu ráðuneyti. Góður bóndi, sem kann að taka til hendinni á jörð sinni, getur rekið ráðuneyti með myndarbrag og rekið erindi þess á fundum ríkisstjórnar og Alþingis. Haraldur skrifaði góða grein að vanda í Moggann 17.09.2019,

"Þetta er spurning um sanngirni og jafnræði":

"Afleiðingar af breytingum, sem gerðar voru á raforkumarkaði eftir 2003 hafa sett ljótan blett á breytingar, sem í mörgu voru annars skynsamlegar. En hvað sem hverjum finnst, er samt ekki hægt að segja, að uppstokkun raforkumarkaðar sé um að kenna. Aðskilnaður framleiðslu og flutnings var í sjálfu sér ekki neikvætt skref. En við verðum að horfast í augu við þá staðreynd, að framkvæmdin tókst illa og hefur búið til misvægi milli landsmanna og verið mörgum þungur baggi. Þetta misvægi verður að leiðrétta, og koma á jafnræði milli allra, óháð búsetu."

Það er raunar vafasamt að halda því fram, að uppskipting íslenzka raforkukerfisins í kjölfar innleiðingar Orkupakka #1 frá ESB hafi verið skynsamleg við íslenzkar aðstæður, enda var ESB meðvitað um, að slíkt orkar tvímælis fyrir lítil og einangruð raforkukerfi, og veitti slíkum valfrelsi um þessa framkvæmd.  Íslendingum var þess vegna í lófa lagið að leita undanþágu um uppskiptingu Landsvirkjunar og stofnsetningu Landsnets, en slík undanþága var þá Framsóknarflokkinun, sem fór með iðnaðar- og orkumálin, ekki þóknanleg. 

Fyrir tíð þessarar uppskiptingar veitti Landsvirkjun ágóða sínum af orkusölu, m.a. til stóriðju, til uppbyggingar flutningskerfisins.  Nú greiðir Landsvirkjun arð til ríkissjóðs og Landsnet fjármagnar flutningskerfið með tveimur gjaldskrám, fyrir almenningsveitur og fyrir stórnotendur með langtímasamninga. Af þessum ástæðum er ljóst, að þessi hluti raforkukerfisins er nú neytendum dýrari en hann var.  Hið sama á við um dreifikerfið.  Þar var áður samþætting raforkuvinnslu og dreifingar, en hún var bönnuð við hina óþörfu innleiðingu Orkupakka #1.  Nú þarf dreifikerfið að fjármagna sig sjálft, og það hefur valdið miklum kostnaðarhækkunum fyrir neytendur.  Ofan á þetta bætist, að hagkvæmni stærðarinnar, sem þó var fyrir hendi, var fórnað á altari samkeppni, sem aldrei varð og getur ekki orðið í okkar fákeppnisumhverfi. Þetta eru veigamiklar skýringar á hækkun rafmagnsverðs til notenda, sem valdið hefur ósamkeppnishæfni greinarinnar, með alvarlegum afleiðingum fyrir umfang fjárfestinga og afkomu atvinnulífs í landinu. 

Um afleiðingarnar á allmarga kjósendur þingmannsins og flokks hans skrifar Haraldur Benediktsson:

"Íbúar dreifðari byggða hafa upplifað miklar hækkanir á orkuverði frá þessum breytingum.  Það er staðreynd, sem loksins fékk almennilegt kastljós í umræðu um orkupakka 3.  

Veruleikinn er, að íbúar dreifbýlis, á dreifisvæði Rarik, hafa þurft að sæta því, að flutningskostnaður á raforku hækkaði um ríflega 100 % árin 2005-2017.  Á sama tíma nutu íbúar á þéttbýlissvæðum Rarik verulegrar raunlækkunar - eða um 44 % hækkunar meðan verðlag hækkaði um 80 %." 

Í skýrslu Orkunnar okkar, 16.08.2019, komst hagfræðiprófessorinn Ragnar Árnason að þeirri niðurstöðu, að meðalhækkun til almennings (raforka, flutningur, dreifing) á ofangreindu tímabili (2004-2018) hefði numið um 8 % að raungildi. Það er meðaltalshækkun fyrir öll heimili landsins og er bein afleiðing af skipulagsbreytingu, sem á ekki við íslenzkar aðstæður. Sú mikla hækkun til dreifbýlis, sem Haraldur gerði grein fyrir, er líka sjálfskaparvíti, en er ekki áskilin í orkupökkunum.  Þvert á móti er dreifbýlisívilnun viðurkennd, og ESB er að jafna orkuverðið innan vébanda sinna með því að hvetja til öflugra samtenginga á milli orkusvæða. Hérlendis er samtengingu á milli orkusvæða enn ábótavant, sem veldur miklum aukakostnaði. Sleifarlag stjórnvalda við að leiðrétta þetta óréttlæti er óafsakanlegt.

Hér er þá komin að einhverju leyti skýringin á ósamkeppnishæfni Íslands á raforkusviðinu.  Hún á rætur að rekja til innleiðingar Íslands á löggjöf ESB á orkusviðinu, s.k. orkupökkum.  Vinnslufyrirtækin spenna upp verðið og rembast við að skila sem mestum arði; flutnings-og dreifingarfyrirtækin verða að fjármagna sig sjálf, en eru óhagkvæmar einingar og dreifingarfyrirtækin flest of lítil. 

Hvað er til ráða ?  Eigendastefnu opinberra raforkuvinnslufyrirtækja þarf að móta þannig, að þau skuli selja sína orku á verði, sem spannar meðalkostnað þeirra, en ekki jaðarkostnað, og að það sé ekki þeirra keppikefli að skila arði. Arðurinn á þess í stað að fara beint til fólks og fyrirtækja, neytendanna. Fjármálalegt frelsi Landsnets þarf að auka og leyfa fyrirtækinu skuldabréfaútgáfu til að fjármagna dýrar framkvæmdir til að dreifa kostnaði og draga úr hækkunarþörf gjaldskráa.  Dreifiveitum þarf að fækka, svo að þær stækki, í von um hagkvæmari rekstur.

Þá aftur að tilvitnuðum Fréttablaðsuppslætti: 

 "Eyjólfur segir, að raforkuhlutinn hér sé almennt ekki langt frá verðunum á Norðurlöndunum, en flutningshlutinn og dreifingin séu miklu dýrari."

 Hætti raforkuvinnslufyrirtækin að stefna að sívaxandi arðgreiðslum, geta þau lækkað raunverðið, eftir því sem skuldastaða þeirra batnar.  Það getur að nokkru vegið upp á móti háum flutnings- og dreifingarkostnaði og vonandi gert íslenzka raforku aftur samkeppnishæfa.

""Þegar íslenzkir raforkuframleiðendur bera saman verð hér og í viðmiðunarlöndunum, nota þeir gjarnan verð á stundarmörkuðum (spot) Norðurlanda og bera saman við raforkuverð hér, sem bundið er í langtímasamningum.  Slíkur samanburður er rangur, því að í langtímasamningum um orkukaup á Norðurlöndum er verð töluvert ódýrara en stundarmarkaðir segja til um", segir Eyjólfur.

Hann segir, að gagnaver og aðrir nýlegir stórnotendur hér á landi greiði umtalsvert hærra verð en uppgefið meðalverð Landsvirkjunar til stóriðju sé."

Ef það er rétt, að hérlendir raforkuframleiðendur noti meðalverð á "stundarmörkuðum" Nord Pool til að gefa sér viðmiðun um verðlagningu sinnar orku, þá gefa þeir sér, að sértækir samningar við notendur á borð við gagnaver, t.d. 20 MW, 170 GWh/ár, tíðkist ekki á stöðum, þar sem hluti orkunnar er boðinn upp í orkukauphöll.  Það er þá gróf yfirsjón hjá þeim, því að fyrirtækjum á svæði Nord Pool (Norð-Vestur Evrópa) bjóðast mun hagstæðari samningar en heimilum og smánotendum (<20 GWh/ár).  Þetta hefur t.d. komið í ljós, þegar garðyrkjubændur hér hafa borið saman bækur sínar við starfsbræður í Hollandi, Noregi og Danmörku, en þeir greiða um 6,3 ISK/kWh fyrir raforkuna komna til sín. Ennfremur verða raforkuvinnslufyrirtæki hér að líta til flutningskostnaðarins, því að heildarverð á afhendingarstað er það, sem skiptir viðskiptavininn máli og ræður úrslitum um það, hvort samningar nást. 

Samkvæmt ársskýrslu Landsvirkjunar 2018 nemur vegið meðalverð til stóriðju á Íslandi 28,3 USD/MWh.  Ef reiknað er með 15 % hærra verði til gagnavera og flutningsgjaldi samkvæmt gjaldskrá Landsnets, fæst orkuverð P=32,5+5,5=38,0 USD/MWh=4,8 ISK/kWh án dreifingarkostnaðar.  Þetta verð ætti að vera ásættanlegt fyrir gagnaver, en ef dreifiveita kemur inn sem milliliður, þá getur verðið hækkað um 2,7 ISK/kWh og orðið 7,5 ISK/kWh, sem er áreiðanlega ósamkeppnishæft við löndin, sem Ísland keppir við um hýsingu gagna.

Það eru miklar ranghugmyndir uppi hérlendis um skynsamlega verðlagningu raforku til stóriðju á Íslandi.  Sýnishorn yfirborðslegrar umfjöllunar gat að líta í forystugrein Viðskiptablaðsins 14. nóvember 2019,

"Furðulegar hugmyndir um raforkuverð".

Hún hófst þannig:

"Landsvirkjun hefur unnið að því á undanförnum árum að fá hærra verð fyrir raforkuna og draga út tengingum raforkuverðs við sveiflur í álverði.  Hlutfall raforku, sem tengd er við verð á áli, hefur lækkað úr tveimur þriðju, og er nú hlutfallið ríflega þriðjungur.  Þessi stefna beri [svo ?] þann árangur, að fyrirtækið geti greitt 10-20 milljarða króna í arð til ríkisins á ári næstu árin.  Einnig er stefnt að því, að sérstakur þjóðarsjóður verði stofnaður, fyrst og fremst um arðgreiðslur Landsvirkjunar."

 Þarna stendur einmitt hnífurinn í kúnni. Landsvirkjun hefur ekki beitt hófsemi og forsjálni við verðlagningu á "vöru" sinni, en fyrirtækið og margir viðskiptavinir þess eru í samkeppni á alþjóðlegum mörkuðum.  Ljóst er af dæmum, sem rakin hafa verið af fjárfestum, t.d. á sviði gagnavistunar, að um yfirverðlagningu er að ræða, þannig að ekkert hefur orðið af viðskiptum hérlendis, af því að fjárfestirinn fékk mun hagkvæmari orkusamning, t.d. annars staðar á Norðurlöndunum, jafnvel í miðborg Stokkhólms.  

Raforkukaup eru verulegur kostnaðarliður, jafnvel 30 % af heild, hjá álverum.  Miklar sveiflur hafa alltaf verið á álverði, og ládeyða eða offramboð á álmörkuðum hefur iðulega valdið lokun álvera á Vesturlöndum, stundum tímabundnum.  Samt hefur meðaleftirspurnaraukning áls í heiminum numið 4 %/ár.

Álver skapa fjölbreytileg störf, innan sem utan girðingar, og víða mikil útflutningsverðmæti, t.d. á Íslandi, þar sem verðmætasköpunin er miklu meiri en svarar til andvirðis raforkuviðskiptanna.  Það ber að hafa í huga, að víða eru álverin og orkuverin, sem sjá þeim og byggðarlaginu í kring fyrir raforku, t.d. vatnsorkuver í Kanada, í eigu sama aðila. Orkukostnaður þessara álvera er í lágmarki, e.t.v. 15 USD/MWh með flutningi, og sama á við stór álver við Persaflóann, þar sem álverin og gasvinnslan oft á tíðum eru á sömu hendi.  Gefur auga leið, að þessi staða gerir öðrum álverum, t.d. á Íslandi, mjög erfitt um vik í samkeppninni. 

Þau hafa t.d. brugðizt við með fjárfestingum til að geta framleitt dýrari vöru, sérvöru. Þar af leiðandi var þróuð sú leið, að álver og raforkubirgjar þeirra deildu með sér áhættunni á álmörkuðunum þannig, að einingarverð raforkunnar tæki mið af markaðsverði á áli, t.d. ákveðinni vörutegund á LME (London Metal Exchange) markaðinum.  Í ljósi aðstæðna er þetta eðlileg ráðstöfun, sem tryggir orkubirginum þá ávöxtun fjárfestingar sinnar, sem hann telur duga í lægðum, og í hæðum fær hann góða ávöxtun og fleytir rjómann af háu afurðaverði álveranna. Þetta tengir aðila saman á gagnkvæmum hagsmunum. 

Núverandi forstjóri Landsvirkjunar, örugglega með stuðningi stjórnar Landsvirkjunar, hefur rifið þetta kerfi niður, þegar eldri samningar hafa runnið sitt skeið, þröngvað fram verulegum hækkunum á grunnverði og síðan vísitölubindingu þess við þætti, sem óskyldir eru afkomu birgis og viðskiptavinar, eins og vísitala neyzluverðs í Bandaríkjunum og vísitala raforkuverðs á Nord Pool uppboðsmarkaðinum. Hið síðara þýðir, að sé gott vatnsár og vindar blási vel í Norð-Vestur Evrópu, þá lækkar raforkuverð til Landsvirkjunar.  Það er varla glóra í því. Ekki er vitað til, að umfjöllun um þessa afdrifaríku stefnubreytingu Landsvirkjunar hafi farið fram á meðal fulltrúa eigandans, íslenzku þjóðarinnar, og er þar átt við Alþingi.  

Við slíka ákvörðun er margs að gæta og dugar ekki, að gæta einvörðungu skammtíma hagsmuna Landsvirkjunar, heldur þarf að huga að langtíma hagsmunum þjóðarinnar. Umfjöllun Viðskiptablaðsins er mjög einhliða, þar sem ekki er gætt að því, að stefnan hlýtur að vera hámörkun virðisauka í landinu við nýtingu orkulinda í eigu opinberra aðila, og til langframa þarf að gæta   gaumgæfilega að samkeppnisstöðunni við útlönd.  Það er ófullnægjandi að líta á skammtímagróða einstakra fyrirtækja og arðgreiðslna þeirra í ríkissjóð eða í borgarstjóð.  

 

 

 

 

Farþegaskipin "grænka" hægt

Þann 24. október 2019 birtist aðsend grein í Fréttablaðinu frá aðjunkti nokkrum, þar sem varpað var fram tillögu um að breyta Straumsvík í Hafnarfirði úr athafnasvæði álvers og í viðlegustað fyrir farþegaskip.  Var á höfundinum að skilja, að þessi nýting Straumsvíkur væri í senn umhverfisvænni og þjóðhagslega hagkvæmari.  

Hið síðara var rækilega hrakið í vefpistlinum ""Arðbærar loftslagsaðgerðir" ?" á þessu vefsetri, og nú verður fyrri fullyrðingin vegin og léttvæg fundin.  Þá er fyrst til að taka, að hjá Nýsköpunarmiðstöð Íslands (dr Guðjón Atli Auðunsson) hefur með rannsóknum á kræklingum úti fyrir strönd athafnasvæðis ISAL verið komizt að þeirri niðurstöðu, að engin marktæk ummerki starfseminnar í Straumsvík finnist í lífríkinu þar úti fyrir.  Verður erfitt fyrir flota farþegaskipa af misjöfnu sauðahúsi að slá út slíkt heilbrigðisvottorð; sérstaklega má ætla, að það verði erfitt, þegar ummerki farþegaskipa hingað til eru höfð í huga.

Í Bloomberg Businessweek birtist 16. september 2019 greinin:

"The Oh-So-Slow Greening Of Cruises".

Verður hér stuðzt við það, sem þar kom fram, til að vekja athygli á misjöfnu orðspori farþegaskipa á sviði umhverfisverndar.

Vegna mikils ferðamannafjölda og mengunar frá þeim hafa nokkrar borgir Evrópu nú uppi áform um að takmarka fjölda farþegaskipa í hverjum mánuði. Þar á meðal eru Barcelona, vinsælasti viðkomustaður farþegaskipa, og Dubrovnik í Króatíu, einn af tökustöðum "Game of Thrones".  Aðalfarþegaskipahöfn Bretlands, Southampton, óskar eftir því, að farþegaskipin verði knúin rafmagni úr landi, þegar þau eru þar í höfn. (Hvenær verða íslenzkar hafnarstjórnir í stakk búnar að fara fram á slíkt ?) Formaður borgarráðs Southamptons, Christopher Hammond, segir, að sveitarstjórnir eigi erfitt með að koma auga á kostina við þessi stóru farþegaskip.  "Þetta er mjög sýnilegt: stór reykháfur puðrandi út svörtu sóti og reyk.  Fólk hugsar með sér: ég anda öllu þessu að mér."  

Flest skipanna brenna þykkri brennisteinshlaðinni blöndu, sem eru afgangar eftir framleiðslu benzíns og annars verðmæts eldsneytis.  Þótt sum minni skip gætu gengið fyrir rafmagni, geta rafgeymar enn ekki alfarið knúið áfram hreyfla (mótora) farþegaskipa, sem eru nokkra sólarhringa á hafi úti í einu.  Hingað til hefur jarðgas á vökvaformi, LNG, (lágt hitastig, mikill þrýstingur) verið vinsælasti valkosturinn fyrir farþegaskipin, og hann getur minnkað SO2 og NOx mengunina frá skipunum um 90 % og CO2 um 20 %.  Stærsta útgerð farþegaskipa, Carnival, hleypti sínum fyrsta LNG-farkosti af stokkunum á þessu ári, 2019, og um 3 tylftir eru í smíðum af slíkum skipum samkvæmt skipaskoðunarfyrirtækinu DNV GL.

Svar útgerðanna við vaxandi kröfum um mengunarvarnir um borð í farþegaskipum hefur hingað til aðallega verið að setja upp hreinsibúnað á útblásturinn, sem fjarlægir megnið af brennisteininum úr reyknum.  268 skip eru gerð út af félögum í "Cruise Lines International Association" og í um helming þeirra er búið að setja hreinsibúnað til að fullnægja alþjóðlegum kröfum um að ná 85 % brennisteinsins úr reyknum.  Þetta er þó skammgóður vermir, því að affallið er brennisteinssýra og er varpað í sjóinn.

  Hvers konar eftirlit verður með því hérlendis, að farþegaskip hreinsi kerreykinn og varpi ekki sýrunni fyrir borð nærri íslenzkum ströndum ? Tugir borga, þ.á.m. Singapúr og allar kínverskar hafnir, hafa bannað komu slíkra skipa.  Hvað gera íslenzk yfirvöld í þessum efnum ?  Eru loftslagsmálin mest í nösunum á þeim, eða fylgir einhver alvara öllu orðagjálfrinu um mengunarvarnir og loftslagsvá ? 

Frekar virðist gefið í varðandi flugferðir stjórnmálamanna og embættismanna til útlanda.  Hvað ætli ein 100 farþegaskip á ári sendi frá sér af koltvíildi og brennisteini út í andrúmsloftið með viðkomu sinni í íslenzkum höfnum og siglingum við strendur landsins ? Hafa umhverfisyfirvöld hérlendis gert mælingar á sýrustigi hafsins í grennd við farþegaskip, sem hreinsa SO2 úr útblæstri sínum ? Er á súrnun sjávar bætandi ? Halda menn, að það sé að tilefnislausu, að sumar hafnir banna komur slíkra skipa og t.d. Norðmenn taka þessi mál föstum tökum, eins og lýst verður síðar í þessum pistli.

Gera má ráð fyrir, að orkunotkun 100 farþegaskipa við strendur Íslands, sem hér leggjast að, sé um 70 GWh/ár.  Olíunotkun þeirra er þá um 14,4 kt/ár og losun koltvíildis um 45 kt/ár.  Losun brennisteinstvíildis gæti þá numið 0,9 kt/ár (900 t/ár) og losun brennisteinssýru í hafið 1,7 kt/ár.  Losun koltvíildis farþegaskipa er þannig aðeins um 5 % af losun vegumferðar á ári, en hafa verður í huga, að hún er aðeins yfir sumartímann og staðbundin loftgæði versna mjög mikið á góðviðrisdögum inni í fjörðum, einkum af völdum SO2 og níturoxíða (NOx), sem eru skaðlegar lofttegundir. Losunin er svo mikil, að íslenzkum yfirvöldum ber að stemma stigu við henni og fylgja í fótspor Norðmanna í þeim efnum. 

Til samanburðar losar ISAL í Straumsvík líklega innan við 1,0 kt/ár af SO2 út í andrúmsloftið, sem er svipað og farþegaskipin, en styrkurinn í andrúmslofti er minni, af því að losunin dreifist á þrefalt lengri tíma. Það er ekki geðslegt að fá þrefaldan styrk brennisteinstvíildis og níturoxíð að auki á við það, sem frá álverinu kemur, yfir byggðina í Hafnarfirði, eins og umræddur aðjunkt leggur til. Þetta mundi bætast við sömu gastegundir frá umferðinni á Reykjanesbraut og mundi suma daga hæglega geta farið yfir hættumörk í íbúðabyggð Hafnarfjarðar. 

Farþegaskip í höfnum Spánar losa um 14,5 kt/ár SO2, á Ítalíu 13,9 kt/ár, á Grikklandi 7,7 kt/ár, í Frakklandi 5,9 kt/ár, í Noregi 5,3 kt/ár og í Portúgal 5,1 kt/ár, svo að samkvæmt þessu nemur losunin á Íslandi 18 % af sams konar mengun í höfnum Portúgals.

Á síðustu áratugum hafa stóru útgerðarfyrirtækin verið sektuð um tuga milljóna bandaríkjadala fyrir að menga óleyfilega.  Í júni 2019 féllst útgerðin Carnival á að borga MUSD 20 (mrdISK 2,5) fyrir að fleygja plastefnum í sjóinn við Bahamaeyjar. Árið 2016 var þetta fyrirtæki sektað um MUSD 40 eftir að hafa játað að hafa í leyfisleysi losað olíublandaðan úrgang í hafið.  Það er þess vegna ljóst, að sumar útgerðir farþegaskipa hafa verið umhverfissóðar í slíkum mæli, að það sætir furðu, að aðjunktinn Ingólfur Hjörleifsson skyldi láta sér detta það í hug í Fréttablaðsgrein 24.10.2019 að breyta Straumsvík í Hafnarfirði í viðlegustað farþegaskipa á umhverfisforsendum og af þjóðhagsástæðum.  Glóruleysið ríður ekki við einteyming, þegar rétttrúnaðurinn er annars vegar.

Norðmenn hafa nú þegar sett reglur um brennisteinslosun, sem eru mun strangari en nýjar alþjóðlegar reglur.  Þeir hafa lýst norska firði brennisteinsfría frá 2026, sem þýðir, að bruni jarðefnaeldsneytis verður þar óleyfilegur.  Bátar og skip, sem þar sigla um, verða þar þá knúin árum, seglum, vetni, öðru tilbúnu eldsneyti eða rafmagni frá rafgeymum.

Í marz 2019 sektuðu Norðmenn gríska útgerð farþegaskipa um næstum kUSD 80 (MISK 10) fyrir brot á reglum um brennistein. Íslendingar eru augsýnilega eftirbátar Norðmanna í þessum efnum, því að ekki er vitað um athugasemdir íslenzkra yfirvalda við mengun farþegaskipanna, og þess vegna er almenningur lítt meðvitaður um mengunarhættuna, sem af þeim stafar.  Er ekki nauðsynlegt að setja markið á 2030 í þessum efnum, þannig að f.o.m. 2030 ríki nánast brennisteinsbann í íslenzkum fjörðum og flóum gagnvart fartækjum á legi ?  Skilyrði er að sjálfsögðu, að þá verði búið að rafvæða hafnirnar fyrir allar stærðir skipa, sem þangað mega koma. Þar verður ríkisvaldið að stíga fram og leggja fram fé úr "kolefnissjóðinum" til styrktar verkefninu.

Norska útgerðarfélagið Hurtigruten vísaði leiðina til framtíðar í þessum efnum með sínu nýja farþegaskipi, MS Roald Amundsen, sem fór í sína jómfrúarferð frá Tromsö, um 320 km norðan við heimskautsbaug, í júlí 2019.  Talsmenn Hurtigruten segja, að þessi 530 farþega farkostur sé fyrsta tengiltvinnskipið, sem fær orku frá rafgeymum og er með LNG-knúna vél til vara, þannig að í eldsneytisrekstri losar skipið 20 % minna CO2 en svartolíuskip og 90 % minna SO2 og NOx. Á næstu 2 árum áformar félagið að breyta 11 af 16 skipum sínum í tengiltvinnskip af þessu tagi.

Þetta er hægt, af því að skip Hurtigruten eru tiltölulega lítil, með rúmlega 500 rúm.  Það er erfiðara að breyta skipum Carnivals, sem mörg hver taka meira en 5000 farþega.  Stærri skipin nota meira afl per tonn eiginvigt en minni skipin, og talsmenn Carnival segja, að rafgeymarnir, sem slík skip útheimta, myndu taka upp megnið af rýminu um borð. Fyrir slík skip er tengiltvinnlausnin ákjósanleg, því að þau mundu þá ganga fyrir rafmagni í höfn og í fjörðunum, en á úthafinu fyrir gasi.  Skilyrði er þá, að hafnaryfirvöld hafi nægt rafmagn í boði, allt að 10 MW per skip. 

 

 

 

 

Orkuskýrsla SI - rýni IV (lok)

Þetta er lokaáfangi rýni pistilhöfundar á skýrslu Samtaka iðnaðarins frá 16.10.2019:

"Íslensk raforka - Ávinningur og samkeppnishæfni".

Almennt má segja, að skýrsla þessi hafi valdið vonbrigðum fyrir þær sakir, að engin ný greining virðist búa að baki skýrslunni, sem þó ætti heiti sínu samkvæmt að fjalla um ein mikilvægustu mál íslenzks athafnalífs, mál, sem nú eru í deiglunni.  Hins vegar er hvað eftir annað kastað fram fullyrðingum um nauðsyn skefjalausrar markaðsvæðingar raforkuvinnslunnar og uppskiptingu Landsvirkjunar til að auka samkeppni á raforkumarkaðinum. 

Hér skal nú fullyrða, með vísun til röksemdafærslu í fyrri rýniritgerðum höfundar um þessa skýrslu, að hvorug aðgerðin mun verða aðildarfélögum Samtaka iðnaðarins (SI) né almenningi í landinu til hagsbóta. Lítið til afleiðinga innleiðingar Orkupakka #1 og #2 frá ESB á Íslandi, sem áttu að auka frelsi og frjálsa samkeppni á raforkumarkaðinum.  Afleiðingin er sú, að Ísland er orðið ósamkeppnishæft við nágrannalöndin um raforku, eins og átakanlega er lýst efst á forsíðu Fréttablaðsins 11.11.2019 undir fyrirsögninni:

"Telja orkuverð hér allt of hátt".

Er ástæða fyrir fyrirtæki í þessum samtökum, SI, að krefjast útskýringa frá stjórn samtakanna á þeim vafasama málflutningi, sem þar er að finna.  Hann virðist vera úr tengslum við raunveruleikann, en reistur á markaðskreddum, sem eiga ekki við á raforkumarkaðinum, og jafnvel hagsmunagæzlu fyrir orkufyrirtækin, sem er andstæð hagsmunum neytenda og flestra félaga í SI.

Þessi gagnrýni á við veigamestu málin, en um ýmislegt smælki má taka undir með skýrsluhöfundum, t.d. um Orkuspárnefnd:

"Markmið Orkuspárnefndar er mikilvægt og góðra gjalda vert.  Hins vegar er mikilvægt að taka til skoðunar, hvort samráð og samtal nefndarinnar við stórnotendur sé í réttum farvegi, eða hvort bæta þurfi þar úr.  Mikilvægt er í því samhengi að huga að samtali við stórnotendur um þeirra framtíðaráform, hvað varðar uppbyggingu eða breytingar í sinni starfsemi í þeim tilgangi að tryggja áreiðanlegri tölur um raforkuþörf til lengri tíma litið.  Skýr sýn þarf því að liggja fyrir bæði um þróun eftirspurnar eftir raforku í gegnum raforkuspá, sem og mögulega þróun framboðs á raforku og möguleika framleiðenda á að mæta aukinni eftirspurn.  Þarfir raforkunotenda þurfa að endurspeglast í spánum."

Orkuspárnefnd þarf að vera kunnugt um bæði þá orku og afl, sem samið hefur verið um við stórnotendur, hvernig hún skiptist í forgangsorku og ótryggða orku og áfangaskiptingu að fullnýtingu. Pistilhöfundur getur staðfest, að gagnrýni á Orkuspárnefnd fyrir samráðsleysi við stórnotendur á við rök að styðjast.  Samráðsleysið hefur valdið stærstu skekkjunum í spánum, því að langmest munar um breytingar hjá stórnotendum. 

Þá skiptir þróunin til langs tíma ekki aðeins máli, heldur ekki síður til skamms tíma (næstu 2 ár) og meðallangs tíma (næstu 5 ár).  Hvort tveggja er þekkt með þokkalegri vissu hjá stórnotendum, en mikil óvissa er um langtímaþróunina (næstu 10 ár).  Sem dæmi má taka tilraunir móðurfyrirtækja álveranna hérlendis með eðalskaut.  Hugsanlega verður gerð tilraun hérlendis með slíka tækni innan 10 ára, og m.v. sama framleiðslumagn mun þá raforkunotkunin vaxa að óbreyttri framleiðslu, því að engin teljandi hitaorka kemur frá bruna eðalskauta eins og frá kolaskautunum nú, sem brenna upp á tæplega einum mánuði.  Mismuninn þarf að vinna upp, ef viðhalda á rafgreiningu í núverandi efnaupplausn, væntanlega með hærri spennu yfir rafgreiningarkerin (auknu spennufalli), sem krefst aukins afls við óbreyttan straum (framleiðslu). 

Þá er í skýrslunni næst með réttmætum hætti bent á bresti varðandi fjármögnun Landsnets:

"Allar fjárfestingar í flutningskerfinu eru greiddar af raforkunotendum, og er því lykilatriði, að forsendur fjárfestingarákvarðana séu traustar.  Ljóst er, að undirliggjandi þörf á uppbyggingu á raforkuflutningskerfinu er umtalsverð.  Við slíkar aðstæður er óeðlilegt, að núverandi raforkunotendur standi undir allri fjárfestingunni."

Í Kerfisáætlun Landsnets eru áform fyrirtækisins tíunduð.  Þar er um að ræða fjárfestingar til að mæta aflþörfinni, og leggur Landsnet sína eigin aflspá og skráða bilanatíðni til grundvallar niðurröðun framkvæmda í tímaröð.  Er einkennilegt, að í skýrslu SI skuli ekki vera minnzt einu orði á Skammtíma- og Langtímakerfisáætlun Landsnets í samhengi við Orkuspárnefnd.  Sýnir það ójafnvægi í skýrslunni, þar sem faglega þyngd á rafmagnssviði virðist vanta í hóp skýrsluhöfundanna.  Þar með fær skýrslan hagfræðilega slagsíðu, þar sem rangri hagfræði er beitt á viðfangsefnin.

Af nauðsynlegum umbótaverkefnum í Kerfisáætlun Landsnets má nefna 220 kV línu frá aðveitustöð á Brennimel og norður að Rangárvöllum við Akureyri, þar sem aflskortur hefur allt og lengi háð atvinnuþróun með tilheyrandi tapi fyrir íbúana, sveitarfélagið og hagkerfi landsins. 

Þá þarf að spennuhækka 33 kV kerfi Vestfjarða upp í 66 kV (fjórfaldar aflflutningsgetuna) og færa í jörð til að ná viðunandi rekstraröryggi.  Hröð og ánægjuleg atvinnuuppbygging á Vestfjörðum með tugmilljarða viðbót gjaldeyristekna kallar á þessar brýnu aðgerðir.  Það er til vanza, hversu mikillar olíubrennslu er þörf á Vestfjörðum til raforkuvinnslu í neyðarrafstöðvum.  Vesturlína er ótrygg, og þess vegna vilja flestir Vestfirðingar fjölga vatnsorkuverum þar. Þar eiga þeir nokkurra kosta völ. Vilji heimamanna í atvinnumálum og orkumálum á að vega þyngst. Núverandi rafkerfi Vestfjarða stendur atvinnuþróun þar fyrir þrifum. Skýrsla SI minnist ekkert á þetta.  Búa höfundarnir í fílabeinsturni ?  Til hvers var þessi skýrsla ætluð ?  Til að koma á framfæri sérvitringsviðhorfum á sviði, sem höfundarnir hafa ekki vit á ?

Orkustofnun hefur of strangt taumhald á viðhaldi og nýframkvæmdum Landsnets.  Fyrirtækið verður að fá að dreifa kostnaðinum á lengra tímabil með lántökum til arðbærra fjárfestinga. Neytendur eru viðkvæmir og óvarðir fyrir hækkunum á gjaldskrám fyrirtækisins vegna einokunarstöðu þess.

Í neðangreindu er komið við kaun stjórnvalda, en þó ekki rætt nægilega opinskátt um flækjurnar, sem stjórnvöld verða að greiða úr, svo að uppbygging innviða geti gengið greiðlegar án þess að flækjufætur þvælist fyrir sjálfsögðum framfaramálum:

"Ljóst er, að þörfin er mikil og nauðsynlegt að ráðast í styrkingu og/eða uppbyggingu kerfisins, og samhliða þarf að rýna, hvað stjórnvöld geta gert til að liðka fyrir slíkum framkvæmdum.  Í því skyni þurfa stjórnvöld að koma að vali varðandi uppbyggingu meginflutningskerfisins.  Finna þarf leiðir til að leyfisveitingar gangi betur fyrir sig og taki skemmri tíma, og tryggja þarf samræmi í vinnubrögðum milli aðila, sem koma að ferlinu.  Bæta þarf vinnu við undirbúning framkvæmda, sem ætti að gera alla málsmeðferð hraðari og skilvirkari.  Hér þarf hugsanlega að finna skýrara ferli og einfaldara lagaumhverfi."

Nú vinnur Landsnet að því að straumlínulaga ferli og búa til hraðvirkara ferli fyrir verkefni, sem ekki útheimta nýja virkjun.  Öflug tenging Eyjafjarðar var dæmi um það, en þörfin þar og annars staðar hefur vaxið mikið og mun vaxa til 2021-2022, svo að umframafl í kerfinu mun ekki hrökkva til. Afl- og orkuskortir blasir við.

Næst á eftir tengingu Eyjafjarðar frá vestri (2024) og austri (2021), sem dregizt hefur úr hömlu og þarf í raun að flýta, þarf að taka afstöðu til þess, hvernig loka á Byggðalínuhringnum í annað sinn í sögunni.  Þar er val um 220 kV línu frá Sigöldu austur um yfir erfitt og viðkvæmt land austur að Hryggstekk í Skriðdal, eða jafnstraumsjarðstreng frá aðveitustöð, t.d. innarlega í Bárðardal, og suður að Þjórsár/Tungnaársvæðinu.  Sá kostur er dýr (um mrdISK 40), en ekki mikið dýrari en hinn og hefur marga kosti, rekstrarlega og umhverfislega umfram loftlínukostinn um S-Austurland.  Í báðum tilvikum þarf 220 kV línu frá Fljótsdalsvirkjun að Hryggstekk til að anna vaxandi almennri raforkunotkun á Austurlandi (laxeldi o.fl).  Ákvörðun um þetta þarf að taka um miðjan næsta áratug.

Sumir hérlendis halda, að orkukræfum iðnaði hafi verið úthýst frá Evrópu m.a. af umhverfisástæðum.  Það er öðru nær, enda eru slíkar verksmiðjur mikilvægur stólpi í þekkingarklösum og framleiðslukeðjum, sem veita fjölbreytilegu starfsfólki vinnu og skapa mikil verðmæti.  Þess vegna var vel til fundið hjá SI að vekja athygli á, að í Evrópu er reynt að halda verndarhendi yfir orkukræfum verksmiðjum með því í raun og veru að niðurgreiða raforkuverð til þeirra. Nú höfum við jafnframt séð, að einhvers konar ívilnanir fara fram til garðyrkjubænda, t.d. í Hollandi Danmörku og Noregi, sem fá fá rafmagnið mun ódýrar en íslenzkir garðyrkjubændur (40 % munur, Bbl. 07.11.2019).  Sýnir það vel villigöturnar, sem Landsvirkjun er á við verðlagningu afurða sinna, sem gerir fyrirtæki hér ósamkeppnishæf við núverandi markaðsaðstæður (20 % lægra í miðborg Stokkhólms til gagnavers en hérlendis (F.bl. 11.11.2019).

"Því er mikilvægt að hafa í huga, að í það minnsta [í] 11 [af] nágrannaríkjum Íslands standa stjórnvöld að endurgreiðslum vegna raforkukostnaðar, og hefur oftar en ekki verið litið framhjá þeirri endurgreiðslu í samanburði á raforkuverði.  Þar er um að ræða aðgerðir til að sporna við s.k. kolefnisleka (e. carbon leakage), þar sem tilteknar atvinnugreinar njóta endurgreiðslna vegna orkunotkunar, þ.e. veigamikil[s] kostnaðar, sem orkuver í Evrópu hafa af kaupum á losunarheimildum innan ETS-kerfisins.  Með kolefnislekalistanum er markmið ESB að sporna gegn því, að orkusækinn iðnaður færist úr álfunni vegna of hás framleiðslukostnaðar og þá oft til ríkja, sem grundvalla orkuframleiðslu meira og minna á jarðefnaeldsneyti eða óendurnýjanlegum orkugjöfum.  Enda væri þá ETS-kerfið farið að vinna gegn markmiðum sínum um að draga úr hnattrænni losun gróðurhúsalofttegunda."

Með því að brjóta eigin reglur um bann við ríkisstuðningi við fyrirtæki á frjálsum markaði skekkir Evrópusambandið samanburð á raforkuverði á milli landa.  Fyrir orkukræf fyrirtæki er sem sagt ómarktækt að skoða raforkuverð í orkukauphöll, t.d. Nord Pool, sem getur hæglega samsvarað 56 USD/MWh, heldur getur það verið talsvert lægra, e.t.v. 25 % lægra, og er það þá orðið nálægt verðinu, sem Landsvirkjun hefur þröngvað upp á íslenzku stóriðjufyrirtækin við endurskoðun orkusamninga þeirra.  Þetta sýnir svart á hvítu, að þau og  verkalýðsfélög, sem hafa af rekstrar- og atvinnuöryggi í verksmiðjunum miklar áhyggjur, hafa rétt fyrir sér, af því að þær verða að búa við talsvert lægra orkuverð hér til að vega upp á móti kostnaðarliðum, sem eru hærri hér.  Þetta eru engin ný sannindi, en núverandi forstjóri Landsvirkjunar hlustar ekki, með voveiflegum afleiðingum fyrir atvinnulífið. 

Á bls. 18 í skýrslu SI er enn tekið til við að japla á nauðsyn orkuviðskipta hérlendis í orkukauphöll án þess, að nokkur greining á því, hvernig markaðsstýrt kerfi raforkuvinnslu fellur að íslenzkum aðstæðum, sýni jákvæða niðurstöðu.  Það er aftur á móti til um þetta greining, sem sýnir, að markaðsstýring hentar Íslendingum alls ekki.  Um það er hægt að lesa í skýrslu Orkunnar okkar frá 16.08.2019 á vef samtakanna.

"Ólíkt því, sem hér þekkist, eiga viðskipti með raforku sér stað í gegnum markaði í mörgum nágrannaríkjum Íslands, þar sem verðmyndun er frjáls og gagnsæ.  Á Íslandi væri ákjósanlegt að koma á skammtímamarkaði með raforku, sem myndi auka gagnsæi í verðmyndun á raforku.  Með slíkum markaði gætu bæði raforkuframleiðendur og -kaupendur varið sig gegn áhættu, auk þess sem skammtímamarkaður með raforku er til þess fallinn að auka skilvirkni og samkeppni."

Í skýrslu af þessu tagi verður að gera meiri kröfur til röksemdafærslu fyrir nýju kerfi en þarna er flíkað.  Með framvirkum samningum er í raun verið að hvetja til spákaupmennsku með raforku.  Á henni hafa sumir grætt mikið, en stórríkir menn hafa líka orðið gjaldþrota á slíkum leikaraskap, og er skemmst að leita til Noregs um slíkt dæmi í fyrrasumar. Þá geta Samtök iðnaðarins ekki með góðu móti ráðlagt annað eins og þetta án þess að greina sérstöðu íslenzka raforkukerfisins og markaðarins, og hvaða afleiðingar hún hefur fyrir virkni markaðsstýrðrar raforkuvinnslu.  Stikkorð þessarar sérstöðu eru:

1.  Hér er enginn markaður, sem sér fyrir öruggum aðföngum frumorkunnar, sem víðast hvar er jarðefnaeldsneyti, heldur eru Íslendingar háðir duttlungum náttúrunnar varðandi innrennsli í miðlunarlón og innstreymi jarðgufu í gufuforðabúr jarðgufuvirkjana.
2.  Þessar tvær tegundir virkjana, vatnsfallsvirkjanir og jarðgufuvirkjanir, hafa gjörólíka eðliseiginleika, sem ekki er tryggt, að markaðskerfi ESB sé hæft til að nýta með sjálfbærum hætti. Hætt er við, að markaðshlutdeild jarðgufuveranna minnki, en vatnsorkuverin munu koma hluta afgangsorku sinnar í verð. Vatnsorkuverin munu þó varla keyra hin í þrot, heldur hækka meðalverðið, svo að þau tóri. Iðnaðurinn mun tapa á dægursveiflum raforkuverðsins, en götulýsingin gæti orðið ódýrari. Iðnaðurinn þarf að móta viðbrögð sín, og þau munu kosta hann nokkuð.  Almennt talað er erfitt að láta virkjanir svo ólíkrar gerðar keppa, svo að gagnast megi neytendum til lengdar.  Fyrir þessu er t.d. gerð grein í skýrslu Orkunnar okkar, 16.08.2019.
3.  Á Íslandi er fákeppnisumhverfi á raforkumarkaði, sem ekki verður breytt með vanhugsuðum ráðum á borð við uppskiptingu Landsvirkjunar.  Lögmál frjálsrar samkeppni munu þess vegna ekki virka hér neytendum í hag, eins og predikarar markaðstrúarinnar vilja vera láta. Ef Landsvirkjun verður sundrað, þá verður jafnframt að gefa öllum framleiðendum jafna stöðu á markaði, en nú má Landsvirkjun ekki eiga smásölufyrirtæki.  Ef þetta kemst á, verður jarðgufan ósamkeppnishæf við vatnsorkuna vegna skorts á sveigjanleika.  Afleiðingarnar eru lítt fyrirsjáanlegar, en munu leiða til enn meira markaðsráðandi stöðu vatnsaflsins.  Í stað eins ráðandi vatnsorkufyrirtækis nú, sem hefur tregan aðgang að almenna markaðinum, koma fáein í fákeppni með ráðandi stöðu á markaði, og það getur hæglega leitt til verðhækkana til almennings.  Hvorki Samkeppnisstofnun né Landsreglarinn munu ráða við þessar aðstæður, þegar Pandóruboxið hefur verið opnað í óvitaskap.
4. Markaðsstýring raforkukerfisins hefur í ESB í sér fólginn nægjanlegan hvata til að orkufyrirtækin leggi út í nauðsynlegar fjárfestingar í tæka tíð.  Svo verður ekki hér, því að aðdragandi virkjana er lengri hér og orka og afl næstu virkjunar verður dýrari en frá síðustu virkjun, öfugt við aðstæður meginlandsins. Orkuverðið má ekki lækka í þessu markaðsstýrikerfi, því að þá mun gæta enn meiri tregðu markaðsaðila til að reisa nýjar virkjanir, sem eru dýrari en þær, sem fyrir eru, á hverja kWh. 

 Í kaflanum "Upprunaábyrgðir raforku" er skrifað af nokkurri skynsemi um þetta fyrirbrigði, sem Evrópusambandið kom á koppinn til að örva orkuskiptin hjá sér, þótt fyrirbærið feli í sér brenglun á frjálsri samkeppni, því að sá sem sendir frá sér koltvíildi við orkuvinnsluna kaupir sér syndaaflausn af þeim, sem hafa fjárfest í vistvænum orkulindum, og viðskiptavinir þeirra sitja uppi með "Svarta-Péturinn".  Það er tóm vitleysa, að Íslendingar taki þátt í þessari sýndarmennsku, því að hér standa menn ekki frammi fyrir vali á milli "svartrar" orku og hreinnar, en skýrsluhöfundar taka þó ekki af skarið um, að afnema beri þessi aflátsbréf með öllu  hérlendis, enda gerast þessi viðskipti innan vébanda EES:

"Aðstæður eru með öðrum hætti hér í landi endurnýjanlegra orkugjafa, enda hafa orkuskipti í raforkuframleiðslu og raunar húshitun fyrir löngu átt sér stað.  Engu að síður hafa íslenzk raforkufyrirtæki verið virk á þessum markaði.  Slík sala upprunavottorða út fyrir landsteinana grefur undan ímynd Ísland sem lands endurnýjanlegrar orku.

Sem afleiðing þessa kerfis er uppruni raforku hér á landi villandi, og má nefna sem dæmi, að samkvæmt útreikningum Orkustofnunar um uppruna raforku á Íslandi var árið 2018 55 % [úr] jarðefnaeldsneyti, 34 % [úr] kjarnorku, og 11 % [var] endurnýjanleg orka."

 

 Þetta fyrirkomulag gerir ekkert gagn hérlendis, en töluvert ógagn, því að það gerir íslenzkum fyrirtækjum, sem vilja sýna fram á notkun sjálfbærrar orku, óleik.  Bezt væri þess vegna, að íslenzk raforkufyrirtæki létu af þessari vitleysu; ella verði reynt að semja sig undan þessu fyrirkomulagi á vettvangi EES, en það getur orðið þrautin þyngri.

 

Við lok skýrslu SI er fjallað um langtímasamninga um raforkuviðskipti, en þeir eru undirstaða íslenzks raforkumarkaðar, um 85 % af honum, og hafa lagt grundvöllinn að uppbyggingu íslenzka raforkukerfisins. Slíka samninga vill ESB ekki hafa, heldur fari öll orka á markað í orkukauphöll.  ESA gerði athugasemd við þetta viðskiptaform (langtímasamninga) í Noregi í byrjun þessarar aldar og stóð í stappi við norsku ríkisstjórnina, en henni tókst að lokum að semja um framhaldslíf þeirra með því skilyrði, að umsamið verð tæki mið af verðlagsþróun á markaði.  Orkukaupendur samþykktu þetta gegn því, að ríkisstjórnin tryggði, að viðmiðunarverðið gerði aldrei kaupendur  ósamkeppnishæfa. 

Hérlendis hefur verið farið framúr  þessum mörkum við endurnýjun samninga Landsvirkjunar miðað við verðþróun á mörkuðum orkukaupendanna.  Eins og verkalýðsforingjar hafa bent á, setur Landsvirkjun þar með fjölda framtíðarstarfa í stórhættu og dregur úr fjárfestingarvilja hérlendis.  Þröngsýn og illviljuð sjónarmið hafa um skeið ráðið för hjá Landsvirkjun í garð greinar, sem stendur undir rúmlega fimmtungi útflutningstekna og sennilega um 10 % af landsframleiðslu.  

"Í slíkum samningum eru m.a. ákvæði, sem draga úr áhættu raforkusala, en kaupandi orkunnar tekur á sig meiri áhættu.  Þetta eru s.k. "take or pay" ákvæði, sem fela í sér, að kaupendur skuldbinda sig að borga fyrir alla raforku, sem samið er um, hvort sem hún er fullnýtt eða ekki.  Slík ákvæði auk annarra samningsskilmála hafa gert raforkufyrirtækjum kleift að ráðast í uppbyggingu virkjana og raforkukerfis, sem landsmenn njóta góðs af í dag."

 

"Í raforkusamningum við stórnotendur eru einnig ákvæði, sem banna endursölu á umframorku.  Um er að ræða fyrirkomulag, sem er á margan hátt ólíkt því, sem þekkist víða í nágrannalöndum okkar, þar sem kaupendur hafa svigrúm til að ráðstafa allri umframorku, s.s. með sölu aftur inn á raforkukerfið.  Með þeirri aðferð er verið að tryggja hagræði bæði seljanda og kaupanda. Þannig er umsamin raforka afhent kaupanda, en þeim síðarnefnda heimilað ákveðið hagræði að ráðstafa áfram með endursölu orku, sem er ekki að fullu nýtt."

Þarna er farið ónákvæmlega með og af meiri vanþekkingu en sæmir í skýrslu Samtaka iðnaðarins um orkumál.  Það tíðkast ekki í langtímasamningum, að kaupskyldan spanni 100 % forgangsorkunnar, heldur nemur hún venjulega um 85 %, enda væri mikið hærra hlutfall óviðunandi spennitreyja fyrir kaupandann. Það er ennfremur ofmælt, að kaupskylduákvæðið hafi gert orkufyrirtækjunum "kleift að ráðast í uppbyggingu virkjana og raforkukerfis", heldur hefur ákvæðið tryggt, að þessi uppbygging varð hagkvæmari fyrir alla raforkunotendur en ella, af því að með slíkan samning til allt að 45 ára (í upphafi vega) fengust hagstæðari lánakjör (lægri vextir).  Í staðinn fékk orkukaupandinn lægra einingarverð á keyptri orku, og er þetta eina af nokkrum tækni-hagfræðilegum skýringum á því, að í slíkum langtímasamningum er samið um orkuverð, sem er lægra en almennt heilsöluverð raforku í landinu. 

Til hvers var bannið við endursölu raforku sett í slíka langtímasamninga ?  Það var sett til að koma í veg fyrir spákaupmennsku með rafmagn, sem kæmi niður á atvinnuöryggi starfsmanna orkukaupandans, því að ekki vill hann sitja uppi með aðgerðarlausa starfsmenn, á meðan hann dregur úr framleiðslu og selur rafmagn.  Rekstur stóriðjuveranna krefst stöðugleika til að hámarka nýtni framleiðslutækjanna.  Þar af leiðandi er dýrt að sveifla framleiðslunni til, og það borgar sig hreinlega ekki við íslenzkar aðstæður, þar sem heildsöluverð á markaði fyrir rafmagn er tiltölulega lágt.  Þess vegna er afar takmarkaður, ef nokkur, áhugi á því hjá stóriðjufyrirtækjum hérlendis að breyta orkusamningum að þessu leyti.  Þau þurfa að gefa upplýsingar um orku- og aflþörf sína viku og mánuði fram í tímann, og þannig getur orkuseljandinn ráðstafað umframorku í tæka tíð.  Fyrirkomulagið breytir þess vegna nýtni orkukerfisins ekki neitt.

Fyrirkomulagið getur á hinn bóginn valdið orkufyrirtækjunum talsverðum búsifjum, og slíkt leiðir til þrýstings til hækkunar orkuverðs framleiðenda, þar sem megnið af kostnaði þeirra er fastur og óháður framleiðslumagni.  Fyrirkomulagið mundi að líkindum leiða til hækkunar á almenna raforkumarkaðinum.  Tillagan er illa ígrunduð.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Orkuskýrsla SI - rýni III

Hér verður haldið áfram að rýna skýrslu Samtaka iðnaðarins um raforkumál frá 16.10.2019 og tekið til við kaflann "Uppbygging raforkumarkaðar". Þar segir í undirgreininni: 

"Orkupakkar ESB og markaðsvæðing raforkukerfisins":

"Orka er skilgreind sem vara í skilningi samningsins um Evrópska efnahagssvæðið.  Með aðild Íslands að þeim samningi hefur íslenzka ríkið tekið á sig þær skuldbindingar að innleiða svokallaða orkupakka ESB, sem fela í sér regluverk, er viðkemur opnun raforkumarkaða og markaðsvæðingu þeirra."    

Nær er að skrifa, að Evrópusambandið (ESB) skilgreinir orku sem vöru, og þar með fellur raforka undir allt regluverk fjórfrelsis Innri markaðar EES. Það er of langt seilzt í þjónkun við ESB að halda því blákalt fram, að aðild Íslands að EES skuldbindi landið til að taka upp og innleiða í sína löggjöf orkulöggjöf ESB, svo nefnda orkupakka.  Ef þetta væri rétt, gæti framkvæmdastjórn ESB ákveðið upp á sitt eindæmi, hvaða löggjöf EFTA-löndin 3 í EES tækju upp úr safni ESB-löggjafar.  Þar með væri jafnframt Sameiginlega EES-nefndin hreint formsatriði, stimpilstofnum fyrir mál, sem Framkvæmdastjórnin hefur merkt sem EES-mál.  Hvað skyldu málsvarar EES hérlendis segja um þetta ?  Þetta er alveg af og frá og skrýtið, að þessu skuli vera varpað fram sem túlkun SI á EES-aðild Íslands.

Um raforkumarkaðinn segir í skýrslunni:

 "Markmið breytinga á raforkumarkaði endurspeglast í markmiðsákvæði raforkulaga, þar sem segir m.a., að stuðla skuli að þjóðhagslega hagkvæmu raforkukerfi og efla þannig atvinnulíf og byggð í landinu.  Í því skyni skal skapa forsendur fyrir samkeppni í vinnslu og viðskiptum með raforku með þeim takmörkunum, sem nauðsynlegar reynast vegna öryggis raforkuafhendingar og annarra almannahagsmuna, stuðla að skilvirkni og hagkvæmni í flutningi og dreifingu raforku, tryggja öryggi raforkukerfisins og hagsmuni neytenda, stuðla að nýtingu endurnýjanlegra orkugjafa og loks taka tillit til umhverfissjónarmiða."

Hér kveður við nýjan tón í skýrslunni, því að ekki er þarna um að ræða skefjalausa markaðstrú, heldur skuli leitazt við að afhenda neytendum raforku á lágmarksverði (þjóðhagslega hagkvæmu) og beita takmörkunum á frjálsa  samkeppni, sem túlka má sem markaðsstýringu með ívafi orkulindastýringar, þegar það á við.  Þarna hefði að ósekju mátt skrifa skýrar.  Þetta er of mikið, eins og komið hafi frá véfréttinni í Delphi, og er það, ásamt innbyrðis ósamræmi, ljóður á ráði skýrsluhöfunda.  Eins og fram hefur komið í fjölmiðlum er þessu lagaákvæði illa eða ekki fylgt af fyrirtækinu Orkuveitu Reykjavíkur gagnvart grænmetisbúinu Lambhaga í Reykjavík, eins og gerð verður grein fyrir í síðari pistli.

Í kaflanum "Opinbert eignarhald í orkufyrirtækjum"

 er sett fram sjónarmið, sem hægt er að taka undir, og gæti verið lausn á furðulegri stöðu, sem upp er komin, af því að stjórn Landsvirkjunar leikur lausum hala, rekur verðlagsstefnu, sem vafasamt er, að njóti stuðnings á Alþingi, og hefur haldið uppi áróðri fyrir því að selja raforku úr landi um sæstreng, þótt sú afstaða njóti ekki almenns fylgis nú um stundir, enda vantar mikið á, að hún hafi verið rökstudd skilmerkilega (með hagkvæmniútreikningum):

"Mikilvægt er, að í þeim tilvikum, þar sem opinbert eignarhald er á fyrirtækjum, að sett sé samhliða stefnumörkun eigenda hverju sinni, þar sem fram koma með skýrum hætti markmið þeirrar starfsemi, áætlanir og samskipti við viðskiptavini þess, svo [að] dæmi séu tekin.  Þess vegna hafa Samtök iðnaðarins kallað eftir eigendastefnu stjórnvalda fyrir orkufyrirtæki í beinni eða óbeinni eigu hins opinbera."

Það er brýnt, að stjórnvöld fari að sýna á spilin í þessari vinnu, og væntanlega mun Landsvirkjun þurfa að snúa við blaðinu, þegar eigandastefna hennar kemur fram, ef hún verður á annað borð bitastæð.  

Það er einkennilega mikil áherzla í þessari skýrslu á samkeppni, og nokkur hrifning virðist hjá sumum höfundunum á orkupökkum Evrópusambandsins.  Í kaflanum:

"Raforkumarkaður stuðli að samkeppni"

er minnzt á þetta "leiðarljós" orkupakkanna, sem undirstrikað sé í OP#2 frá 2003, en það ár var OP#1 innleiddur á Íslandi.  Höfundarnir hafa tekið upp þetta trúaratriði úr orkupökkunum, þótt á Íslandi skorti forsendur fyrir því, að frjáls samkeppni virki í því fákeppnisumhverfi með tiltölulega litlum fyrirtækjum, sem hér er, enda tilfæra höfundarnir engar rannsóknir, er sýni fram á árangur af innleiðingu orkupakkanna á Íslandi. 

Þvert á móti sýndi hagfræðiprófessor við Háskóla Íslands fram á það í grein í skýrslu Orkunnar okkar, 16.08.2019, að raunorkuverð með flutningi og dreifingu hefði hækkað um 7 %- 8 % á tímabilinu 2003-2018.  Þetta er alger öfugþróun, því að á þessu tímabili stórlækkuðu skuldir raforkugeirans sem heildar, en fjármagnskostnaður er stærsti kostnaðarliðurinn.  Þetta er til marks um hækkun rekstrarkostnaðar með uppskiptingu fyrirtækjanna og sýnir svart á hvítu, að það gengur ekki upp að reyna að flytja hingað inn hugmyndafræði fyrir orkugeirann, sem sniðin er við allt aðrar aðstæður.  Af sömu ástæðum myndi það gera illt verra, sem lagt er til í skýrslunni, að skipta núverandi Landsvirkjun upp.  Þeir, sem halda slíku fram, berja hausnum við steininn.

Ekki verður séð, að SI þjóni hagsmunum umbjóðenda sinna með órökstuddum málflutningi, eins og þessum hér í ofangreindum kafla:

"Þegar eitt fyrirtæki á samkeppnismarkaði hefur yfir að ráða verulegri hlutdeild vatnsafls, er vandséð, að ávinningur frjálsrar samkeppni náist fram að fullu.  Því þarf að skapa skilyrði til að auka samkeppni á raforkumarkaði, og er aðhald Orkustofnunar og samkeppnisyfirvalda því mikilvægara en ella.  Mikilvægt er að skapa skilyrði til að auka samkeppni á raforkumarkaði, en um leið að stuðla að samkeppnishæfni í alþjóðlegu samhengi."

Þessi síbylja um "ávinning frjálsrar samkeppni" á íslenzka raforkumarkaðinum er bábilja.  Rafmagnfyrirtækin eru hátæknifyrirtæki, sem ríður á að laða til sín hæfileikafólk og þróa sína tæknilegu innviði.  Þetta verður ekki gert með því að sneiða þau niður í enn smærri einingar.  Máttur stærðarinnar fyrir samkeppnishæfni þeirra (og viðræðuhæfni) í alþjóðlegu tilliti vegur miklu þyngra en að fjölga þeim.  Vandamál Landsvirkjunar er allt annars eðlis og verður betur leyst með öðru móti, eins og drepið hefur verið á.

Fjórði og lokahluti þessarar rýni á nýrri skýrslu SI mun birtast í næsta pistli höfundar þessa vefseturs.

 

 

Stefna SI um raforku - rýni II

Í skýrslu Samtaka iðnaðarins - SI um raforkumál frá 16.10.2019 er næst á eftir Innganginum gerð grein fyrir "Stefnu Samtaka iðnaðarins á sviði raforkumála".  Hún er í 11 liðum, og verður hér fjallað um hvern fyrir sig:

1.  "Raforka framleidd á Íslandi sé nýtt til verðmætasköpunar innanlands, því [að] öflugur iðnaður er undirstaða búsetu og verðmætasköpunar." - Þetta er alveg rétt, en í skýrslunni hefðu þurft að koma fram útreikningar, sem sýna, að andstæðan, útflutningur rafmagns um sæstreng, verður fyrirsjáanlega ekki þjóðhagslega hagkvæmur. Nú er komið í ljós, að verðlagning OR á heitu vatni og rafmagni er framleiðslufjandsamleg í samanburði við verðlagninguna í Noregi og Hollandi, en rafmagnsverðið til garðyrkjustöðvar í Reykjavík er 65 % hærra en til garðyrkjustöðvar í Noregi samkvæmt viðtali við garðyrkjubóndann í Lambhaga í Reykjavík í Bændablaðinu 07.11.2019.  Þetta sýnir tvískinnunginn hérlendis í umræðunni um losun gróðurhúsalofttegunda, því að afleiðing óskynsamlegrar orkuverðlagningar er tilfinnanlegur missir markaðshlutdeildar íslenzkra framleiðenda hérlendis. 
2. "Horft verði til arðsemi af framleiðslu og flutningi raforku á Íslandi í víðu samhengi, ekki eingöngu út frá hagsmunum einstakra orkufyrirtækja, heldur þjóðarbúsins í heild." Þetta er gríðarlega mikilvægt, að hljóti brautargengi sem þáttur í orkustefnu hins opinbera núna, þegar Landsvirkjun predikar hámörkun á arðsemi orkulindanna til að réttlæta gríðarlegar og óverjandi hækkanir til iðnaðarins.  Það er forkastanlegt, að ríkisfyrirtæki skuli komast upp með svo þröngsýna stefnu, sem aðeins miðar við að hámarka arðgreiðslur í "þjóðarsjóð", sem vilji er innan ríkisstjórnarinnar til að stofna.  Langþráð eigendastefna Landsvirkjunar verður að vinda ofan af þessari sérvizku forstjórans, sem hlýtur þó að njóta stuðnings stjórnar Landsvirkjunar, en hver er stefna iðnaðarráðherra og fjármála- og efnahagsráðherra ?  Af hverju láta þau það viðgangast árum saman, að stefna Sjálfstæðisflokksins frá stofnun Landsvirkjunar 1965 um að gera raforkusölusamninga til langs tíma, sem báðir mættu vel við una, sé fótum troðin af manni, sem ráðinn var að Landsvirkjun 2010 í valdatíð Steingríms J. Sigfússonar sem "yfirráðherra" vinstri stjórnarinnar 2009-2013 ? Þessi maður hafði aldrei að orkumálum komið, en tjáð sig opinberlega með neikvæðum hætti um orkusækinn iðnað í tíma og ótíma.
3. "Samkeppnishæft raforkuverð í alþjóðlegu samhengi sé tryggt vegna þess mikilvæga ávinnings, sem hlýzt af raforkunýtingu í fyrirtækjum á Íslandi." Hér þarf að taka fram, hvaða "alþjóðleg[a] samhengi þetta er. Fyrir flest iðnfyrirtæki er það væntanlega Innri markaður EES, en einnig Bandaríkin, Rússland, Asía o.fl. Fyrir álverin er samkeppnisumhverfið t.d. Persaflóaríkin og Kína, því að íslenzk álver keppa á mörkuðum við álver þaðan. Orkuverð til þeirra er lægra en það, sem orðið hefur ofan á við framlengingu orkusamninga Landsvirkjunar.  Ætti það að klyngja aðvörunarbjöllum, því að allir aðrir kostnaðarliðir eru jafnframt lægri, nema fyrir kælivatnið. Landsvirkjun er í einokunarstöðu, þegar kemur að framlengingu orkusamninga og hefur ekki sýnt næga ábyrgðartilfinningu í þeirri stöðu m.t.t. langtímahagsmuna landsins. ON/Veitur eru að selja Gróðrarstöð í Reykjavík rafmagn á 10,4 ISK/kWh, en norsk gróðrarstöð fær rafmagnið á jafngildi 6,3 ISK/kWh.  Hollenzk gróðrarstöð fær rafmagnið á ívið lægra verði en sú norska og dönsk stöð á ívið hærra verði.  Verðlagning orku til íslenzkra framleiðslufyrirtækja er komin í algerar ógöngur og er að eyðileggja samkeppnishæfni Íslendinga. SI og öll samtök framleiðenda hérlendis verða að skera upp herör gegn þröngsýnni verðlagsstefnu orkufyrirtækjanna, því að ella mun hún leggja framleiðslustarfsemina í rúst.
4. "Efnahagslegur ávinningur raforkuvinnslu og raforkunýtingar á Íslandi verði veginn með umhverfissjónarmiðum og loftslagsávinningi með skynsömum og hagkvæmum hætti". - Það þarf að reikna út þennan efnahagslega ávinning út frá þeirri verðmætasköpun, sem mikil raforkuvinnsla gerir mögulega, og bera hana saman við raforkuvinnslu inn á aflsæstreng til útlanda og/eða "eitthvað annað", sem í seinni tíð hefur verið flutningur og móttaka erlendra ferðamanna. Hefði að ósekju mátt sjást tilraun til þess í þessari skýrslu SI. "Umhverfiskostnaðurinn" við orkuvirkjanir er óvíða meiri en hér vegna inngripa í viðkvæma náttúru, sem eru óhjákvæmilegur fylgifiskur virkjana hérlendis. Þó er fjöldi vindmyllna og sólarhlaða í Evrópu nú kominn að þolmörkum í huga almennings. Í Rammaáætlun er gerð tilraun til að leggja mat á umhverfiskostnaðinn, og eðlileg viðmiðun er, að hann megi aldrei vera meiri en núvirt verðmætasköpun virkjunar. Ef umhverfiskostnaðurinn er hærri, ber að setja virkjunarkostinn í verndarflokk.  Ekki er víst, að Landsreglarinn muni virða þessa reglu eftir innleiðingu OP#4 (Hreinorkupakkans), því að eftir það þarf mjög sterk rök til að standa gegn virkjun endurnýjanlegra orkulinda og tengingu þeirra við stofnkerfið gegn föstu gjaldi, óháð vegalengd að virkjun.  Loftslagsávinninginn er vissulega hægt að verðleggja líka.  Framleiðsla áls á Íslandi sparar t.d. á hverju ári losun gróðurhúsalofttegunda, sem nemur 2,5 faldri losun Íslendinga á landi m.v. framleiðslu áls með rafmagni frá kolakyntu orkuveri. Íslenzki grænmetismarkaðurinn nemur um 25 kt/ár, og reikna má með, að flutningur á slíku magni til landsins mundi valda losun á 100 kt/ár CO2.  Þetta er um 10 % af árlegri losun vegumferðar á Íslandi um þessar mundir, og íslenzkir grænmetisbændur eru þá með sinni 52 % markaðshlutdeild að spara losun rúmlega 50 kt/ár CO2 eingöngu vegna minni millilandaflutninga, en þetta má sennilega tvöfalda, af því að flestir erlendir kollegar þeirra fá orkuna til sinnar framleiðslu að mestu leyti frá jarðefnaeldsneyti.  Að fá ekki vatni haldið yfir gróðurhúsaáhrifum á hlýnun jarðar og að leggja ylræktina hérlendis í rúst fer ekki saman.  
5. "Gengið verði lengra í aðskilnaði framleiðslu og flutnings raforku á Íslandi og tengsl milli Landsvirkjunar og Landsnets verði rofin til að tryggja gagnsæi og heilbrigðan raforkumarkað." - Ísland bað um og fékk undanþágu hjá Sameiginlegu EES-nefndinni á eignarhaldslegum aðskilnaði Landsnets, LN, og orkuvinnslufyrirtækjanna LV, ON, RARIK, HS og OV. Til að breyta þessu eignarhaldi þarf að kaupa gömlu eigendurna út, en nýi eigandinn má ekki eiga hagsmuna að gæta sem núverandi eða tilvonandi viðskiptavinur LN. Það má út af fyrir sig hugsa sér að bjóða LN út á EES-markaðinum, en það er ólíklegt, að fjárfestar hafi áhuga, því að LN er einokunarfyrirtæki og starfar undir ströngu eftirliti Orkustofnunar, nú Landsreglarans, um tekjumörk. Gróðavonin þar er varla fyrir hendi.  Þá er eiginlega ríkissjóður einn eftir.  Hann á að vísu mikilla hagsmuna að gæta í orkuvinnslufyrirtækjunum flestum, en enginn veit, hversu lengi það varir, því að með bréfi ríkisstjórnarinnar 19.05.2016 til ESA samþykkti hún kröfur ESA um að veita einkafyrirtækjum, væntanlega innan EES, jafnstöðu á við ríkisfyrirtæki við úthlutun nýtingarréttinda náttúruauðlinda hvers konar.
6. "Ferlið við tekjumörk [afmörkun tekna-innsk. BJo] Landsnets sé gagnsætt og fyrirsjáanlegt, og að sú arðsemi, sem Landsneti er leyfð [afmörkuð], ráðist af raunverulegum fjármagnskostnaði fyrirtækisins, en sé ekki fræðileg stærð, sem byggir á matskenndum þáttum." - Það, sem skiptir máli í þessu sambandi, er, að Orkustofnun fer yfir fjárfestingaráætlanir Landsnets og hefur neitað fyrirtækinu um leyfi til að endurnýja gamlan búnað, þótt nauðsynlegt sé að endurnýja hann til að viðhalda rekstraröryggi fyrirtækisins.  Þetta nær engri átt, því að sérfræðiþekkingin er hjá Landsneti, en ekki Orkustofnun, í þessu tilviki.  Þess vegna er nú orðin uppsöfnuð fjárfestingarþörf hjá Landsneti, sem væntanlega mun endurspeglast í gjaldskránni, er frá líður.  Í nafni afhendingaröryggis raforku verður Landsnet að fá rýmri fjárheimildir.  Hvernig tekjumörkin verða reiknuð, er nú viðfangsefni Landsreglarans að gefa út.
7. "Skilyrði verði sköpuð til að auka samkeppni meðal raforkuframleiðenda á Íslandi, sem þýðir, að minnka þarf hlutdeild þess fyrirtækis, sem er með yfir 70 % markaðshlutdeild." - Hér slær út í fyrir SI.  Það er engin greining fyrir hendi, sem sýnir, að einkavæðing á hluta Landsvirkjunar mundi verða neytendum hagfelld. Þessu afdrifaríka stefnumiði er slegið ábyrgðarlaust fram í trúarhita, en ekki gætt að sérstöðu íslenzka raforkumarkaðarins.  Að fjölga birgjum um einn á þessum markaði breytir honum ekki úr fákeppnismarkaði. Það, sem tapast, er hagkvæmni stærðarinnar, sem er veruleg í þessum geira, og þekking tvístrast, t.d. á orkulindastýringu, sem lengi hefur verið aðalsmerki Landsvirkjunar. Landsvirkjun er skuldbundin til orkuafhendingar samkvæmt nokkrum langtímasamningum, og sumir þeirra eru tengdir nokkrum mannvirkjum.  Hvernig eiga nýju fyrirtækin að geta staðið við skuldbindingar þess gamla ?  Það er óhugsandi, og slík uppskipting er riftunarástæða gagnaðilans án nokkurra skuldbindinga.  Hér hafa markaðskálfar hlaupið út um víðan völl og dottið ofan í skurð. Nú fara "loksins" í hönd tímar mikillar arðsemi fjárfestingar í þeirri náttúruauðlind landsins, sem vatnsorkan er.  Þá koma fram arfaslakar hugmyndir um stofnun sjóðs fyrir arðgreiðslur ríkisorkufyrirtækja annars vegar og sölu á hluta stærsta fyrirtækisins hins vegar.  Miklu nær er að láta þjóðina njóta góðs af beint með lækkun raunorkuverðs.  Sjóðsstofnun mun kalla á hækkun raunorkuverðs, og sjóði fylgir ávöxtunaráhætta auk þess, sem fé er tekið út úr hagkerfinu á tímum mikillar uppbyggingarþarfar innviða. Það er út í hött að rökstyðja íslenzkan "orkusjóð" með olíusjóðnum norska.  Þar er "námugröftur" á ferð, og Norðmenn miðla auðæfunum með þessum hætti til komandi kynslóða.  Sama aðferð á ekki við um endurnýjanlegar náttúruauðlindir. Ef Landsvirkjun verður sundrað, verður að gefa öllum orkuvinnslufyrirtækjunum jafna stöðu á markaði, en nú má Landsvirkjun ekki eiga smásölufyrirtæki, eins og hin fyrirtækin mega.  Ef þessi arfaslaka hugmynd verður að raunveruleika, þá verður jarðgufan ósamkeppnishæf við vatnsföllin vegna skorts á sveigjanleika.  Orka jarðgufustöðvanna er einfaldlega ekki eins verðmæt og orka vatnsorkuveranna.  Þetta mun líklega leiða til verðhækkana á markaði.  Þannig leiðir blindur haltan, ef sundrun Landsvirkjunar verður framkvæmd í nafni neytendaverndar. 
8. "Leitað verði til raforkunotenda á Íslandi við vinnslu orkuspáa, svo [að] ekki komi til þess, að skortur verði á raforku, sem hamlar verðmætasköpun."  -  Þetta er gott og blessað, en allsendis ófullnægjandi.  Hættan á orkuskorti er yfirvofandi, svo lengi sem hvorki gengur né rekur með nýjar virkjanir yfir 10 MW.  Þegar Landsreglarinn hefur aðlagað íslenzka raforkumarkaðinn að Innri markaði ESB með því að koma á laggirnar markaðsstýringu raforkuvinnslunnar, þá mun hættan á vatnsskorti miðlunarlóna stóraukast, því að orkulindastýring Landsvirkjunar verður þar með lögð fyrir róða, illu heilli.  Þá þarf aðili á vegum ríkisins að hafa vald til að grípa í taumana og stýra vatnstöku úr lónum.  Það er hægt að gera með því að beita markaðslögmálum.  Ríkið á öll helztu miðlunarlónin, getur yfirtekið þau og verðlagt vatnið eftir aðstæðum. Sem dæmi kostar það ekkert snemmsumars, þegar horfur eru á fyllingu, en tekur að kosta á haustin og verður dýrast á útmánuðum. Hættan á orkuskorti verður þó ekki veruleg með landið ótengt erlendum rafkerfum, því að raforkuframleiðendur eru skuldbundnir til stöðugrar orkuafhendingar samkvæmt veigamiklum (>80 % hlutdeild) langtímasamningum.  Freistingin til að tæma lónin getur orðið óviðráðanleg eftir aflsæstrengstengingu við útlönd.
9. "Regluverk sé skýrt, og eftirlit með íslenzkum raforkumarkaði sé virkt og skilvirkt, en ekki íþyngjandi." - Ekki er áberandi, að þessu hafi verið ábótavant á undanförnum árum, en með tilkomu Landsreglarans undir stjórn ESA/ACER verður breyting, og þá gæti eftirlitið orðið þyngra í vöfum, nákvæmara og dýrara, t.d. með einokunar- og sérleyfisfyrirtækjunum.
10. "Settur verði á fót skammtímamarkaður með raforku líkt og í nágrannaríkjum Íslands, þar sem raforka er keypt og seld á markaði, sem einkennist af frjálsri verðmyndun og gagnsæi." - Það er ekki með ábyrgum hætti hægt að rökstyðja orkukauphöll á Íslandi með vísun einvörðungu til "nágrannaríkja Íslands".  Hvers vegna er það ábyrgðarlaust ?  Það er vegna þess, að orkukerfi Íslands er einstætt og ólíkt orkukerfum allra annarra Evrópuríkja.  Þess vegna þarf að fara fram greining á því, hvers konar fyrirkomulag hentar íslenzkum neytendum bezt. Vísi að henni er að finna í skýrslu Orkunnar okkar frá 16.08.2019.  Þar er komizt að þeirri niðurstöðu, að slíkur "skammtímamarkaður" verði að vera með ívafi orkulindastýringar, en sá er galli á gjöf Njarðar, að slík tíðkast ekki á Innri markaðinum og verður sennilega dæmd brjóta í bága við reglur hans um frjálsa samkeppni.
11. "Ákvarðanir um uppbyggingu og viðhald raforkuflutningsmannvirkja byggi á skýrum hagkvæmnis- og umhverfissjónarmiðum." - Vandamálið við þetta er, að ákvarðanir eru kæranlegar, sem tafið getur mjög fyrir framkvæmdum og gert þær dýrari en ella, auk þess sem tafirnar geta og hafa valdið búsifjum hjá orkunotendum, sem hafa lent í orkusvelti eða óþolandi truflunum á orkuafhendingu. Hvernig þvælzt er fyrir bráðnauðsynlegum framfaramálum almennings í nafni einkaeignarréttar og jafnvel einstaklingsfrelsis hefur gengið allt og langt og verður að setja þröngar skorður eftir samþykki Skipulagsstofnunar ríkisins og framkvæmdaleyfi viðkomandi sveitarfélaga. 

Skýrslan "Íslensk raforka" - I

Þann 16.10.2019 gáfu Samtök iðnaðarins, SI, út skýrsluna "Íslensk raforka - Ávinningur og samkeppnishæfni".  Hafi tilgangur skýrslunnar verið að koma á framfæri áhyggjum og viðvörunum vegna minnkandi samkeppnishæfni íslenzkrar raforku, þá er textinn of almennt orðaður og á köflum loðmullulegur um það atriði, til að sá boðskapur komist til skila. 

SI eiga hins vegar hrós skilið fyrir að benda á mikilvægi orkuiðnaðarins og aðalviðskiptavinar hans, orkusækins iðnaðar, fyrir þjóðarbúskapinn.  Frá orkutæknilegu sjónarmiði er skýrslan þó of veik til að hitta í mark, enda hefur ekki á vegum SI verið framkvæmd nein ný greining á stöðu orkuiðnaðarins, sem þó er nauðsynlegt á þeim tímamótum, sem hann stendur á eftir innleiðingu OP#3 og með markaðsstýringu raforkuvinnslunnar á þröskuldinum.  Fyrir vikið standa margar fullyrðingar í skýrslunni uppi órökstuddar, og skýrslan er með slagsíðu óheftrar markaðstrúar, sem höfundar rökstyðja ekki, að eigi við í orkugeiranum á Íslandi.

  Þeir, sem lesa skýrslu Orkunnar okkar frá 16.08.2019, finna hins vegar þar ágætan rökstuðning fyrir því, að íslenzka orkukerfið útheimti orkulindastýringu til að setja hagsmuni neytenda í öndvegi, þ.m.t. iðnaðarins. Á Íslandi vill svo til, að almennir neytendur og eigendur raforkukerfisins eru næstum sami hópurinn. Það er sjaldgæf staða. Þess vegna er ákall SI um markaðsvæðingu raforkugeirans hjáróma eftiröpun erlendra og gjörólíkra aðstæðna, sem getur hæglega orðið neytendum til tjóns hérlendis.  Þannig ber skýrslan merki um flumbrugang, sem skýra má með vanþekkingu höfunda á orkumálum og orkukerfi Íslands.

Í þessari rýni verður fylgt sömu efnisröð og í skýrslu SI.  Inngangurinn hefst þannig:

"Nýting raforku gegnir lykilhlutverki í verðmætasköpun á Íslandi.  Fjórðungur útflutningstekna þjóðarinnar byggir á framleiðslu og nýtingu á raforku.  Fjórða iðnbyltingin er að miklu leyti raforkuknúin og er því mikilvægt, að vel takist til við að skapa samkeppnishæfa umgjörð um framleiðslu, dreifingu og nýtingu raforku til framtíðar litið.  Aðgengi að raforku er einnig mikilvægur þáttur í samkeppnishæfni atvinnulífs, og flutningskerfi raforku er ein af lykilstoðum innviða í landinu, sem þjónar bæði heimilum og fyrirtækjum."

Það er nýnæmi að kenna "Fjórðu iðnbyltinguna" við raforku, þótt hún sé óhugsandi án rafmagns.  Hún er þó aðallega hugbúnaðarknúin og reist á fjarskipta- og skynjaratækni.  Að sjálfsögðu munu orkufyrirtækin og iðnfyrirtækin færa sér hana í nyt, enda eru á báðum þessum innbyrðis háðu vængjum hátæknifyrirtæki.

  Aðeins samkeppnishæf raforkuvinnsla getur skapað verðmæti. Sú yfirverðlagning á raforku, sem Landsvirkjun af mikilli skammsýni hefur stundað síðan 2010, gerir íslenzka raforku ósamkeppnisfæra til lengdar og ógnar útflutningsatvinnuvegunum og þeim, sem standa í beinni samkeppni við innflutning.

  Vinnsla sjávarafurða innanlands, sem er keppikefli vegna verðmætasköpunar innanlands, á undir högg að sækja og stenzt ekki samkeppni, nema með hagkvæmu heildarraforkuverði, þ.e. verði orku, flutnings og dreifingar auk opinberra gjalda.  Sama má segja um t.d. garðyrkjuna.  Þannig er meira en helmingur útflutningstekna þjóðarinnar algerlega háður tiltölulega lágum raforkukostnaði á hverja MWh (megawattstund). Yfirverðlagning í krafti yfirburðastöðu á markaði er þess vegna grafalvarlegt mál og gefur hugmyndum um uppskurð Landsvirkjunar byr undir báða vængi, en með honum væri farið úr öskunni í eldinn. 

Eigendastefna ríkisraforkufyrirtækja, sem stjórnvöld hnoða nú saman, verður að taka mið af þessu, ef ekki á illa að fara. Verðlagsstefna Landsvirkjunar eru mistök, hún er  stórhættuleg og verður að breyta henni með hliðjón af heildarhagsmunum atvinnulífs og heimila. Ef Landsvirkjun á að verða mjólkurkýr fyrir ríkissjóð eða fjárfestingasjóð, "Þjóðarsjóð", þá mun hún skilja eftir sig sviðna jörð í atvinnulífinu.  Það er ekki erfitt að marka fyrirtækinu sanngjarna verðlagsstefnu, þegar meðalvinnslukostnaður ásamt hóflegri ávöxtunarkröfu eigin fjár (3 %/ár) eru þekktar stærðir.

"Í ljósi mikilvægis raforku fyrir samfélög, bæði heimili og atvinnustarfsemi, er raforka ekki eins og hver önnur vara.  Þvert á móti er raforka aðfang og meðal grunnstoða okkar samfélags.  Án raforkukerfisins væri atvinnulíf fábreyttara og lífsgæði lakari en ella.  Aðgengi að raforku þarf að vera tryggt fyrir bæði heimili og atvinnulíf, auk þess sem raforkuverð þarf að vera sanngjarnt, innviðir traustir, regluverk skýrt og eftirlit á raforkumarkaði virkt." [Undirstr. BJo.]

Þessi hluti skýrslu SI er fagnaðarefni, og það er saga til næsta bæjar, að SI brýtur þarna í bága við orkustefnu ESB og málflutning annarra orkupakkasinna á Íslandi (SI lýsti sig því miður hliðhollt OP#3 í umsögn til Alþingis fyrr á þessu ári, þegar OP#3 var þar til umfjöllunar, þótt allt sé á huldu um það, að OP#3 geti gagnast íslenzkum iðnaði, nema síður sé).

Það gagnast ekki Íslendingum, sem framleiða alla sína raforku úr náttúruauðlindum sínum með sjálfbærum hætti, að líta á og meðhöndla rafmagnið sem hverja aðra vöru, enda er ekki hægt að skila því.  Rafmagnið hér er nátengt náttúruauðlindunum, og það er fullveldisréttur okkar að ráða því sjálf, hvernig þær eru nýttar.  Ef stefna ESA/ESB um fyrirkomulag á ráðstöfun orkunýtingarréttinda nær fram að ganga hérlendis, þá fer þessi fullveldisréttur í súginn, en í skýrslu SI er ekki minnzt á það. Er það miður, því að ekki er að efa, að raforkuverð hérlendis mun hækka, ef afnotaréttur náttúruauðlindanna verður boðinn út eða upp.  Einnig má leiða að því líkum, að markaðsstýring raforkuvinnslunnar muni leiða til verðhækkana rafmagns.  Það helgast af ólíku eðli okkar helztu orkulinda, vatnsfalla og jarðgufu.  

Þar er hins vegar sagt í skýrslunni, að raforkuverð eigi að vera sanngjarnt.  SI virðist þannig gruna, að iðnaðarfyrirtækin njóti ekki sanngirni um þessar mundir.  Satt að segja tuddast Landsvirkjun á aðildarfélögum SI og öðrum, nýtir yfirburði sína á markaði og okrar á orkunni. Það er óþarfi að fara eins og köttur í kringum heitan graut um það grafalvarlega málefni.

Þá svelta sum aðildarfélög SI vegna of lítillar flutningsgetu Landsnets og dreifiveitna, og sum búa við allsendis ófullnægjandi gæði, lélega spennu og lítið afhendingaröryggi, t.d. á Vestfjörðum.  Þetta setur þróun aðildarfélaga SI stólinn fyrir dyrnar og  hefði einnig þurft að minnast á og slá jafnframt á árlegan kostnað vegna ófullnægjandi orkugæða (aflskorts, ófullnægjandi afhendingaröryggis og lélegra spennugæða), ef skýrslan átti í upphafi að geta kallast faglega vönduð.  Það virðist vanta sérfræðilega þekkingu á orkusviði hjá ritstjórn skýrslunnar til þess að uppfylla þessar væntingar, og hún hefur ekki haft gáning á að afla slíkrar utan frá.

"Það er staðreynd, að ef ekki er framleiðslufyrirtækjum til að dreifa, þar sem raforkan er aðeins einn af mörgum framleiðsluþáttum, þá er verðmætasköpunin hverfandi af orkuauðlindinni."

Þetta er rétt athugað og stingur í stúf við boðskap sumra, t.d. Landsvirkjunar, um útflutning á rafmagni um sæstreng.  Gallinn er sá, að SI studdi innleiðingu OP#3 hérlendis, sem stórlega jók hættuna á því, að hingað yrði lagður aflsæstrengur, því að Landsreglaranum eru falin mikil völd á orkusviðinu, og hann er algerlega óháður vilja innlendra stjórnvalda og hagsmunaaðila. Hlutverk löggjafarinnar OP#3 er aðallega að ryðja hindrunum úr vegi millilandatenginga.  Það væri Guðsþakkarvert, ef SI myndi nú sjá að sér fyrir hönd umbjóðenda sinna og leggjast gegn innleiðingu OP#4 (Hreinorkupakkans) sem fyrst og helzt á fyrsta ársfjórðungi 2020 til að styrkja stjórnvöld við gerð yfirlýsingar til ESB og EFTA þess efnis, að Ísland muni hafna OP#4 í Sameiginlegu EES-nefndinni.

Forysta SI hlýtur að hafa smíðað sér, að OP#3 muni gagnast íslenzkum iðnaði.  Því miður er það á misskilningi reist, að markaðsvæðing raforkuvinnslunnar og umsetning raforkunnar í orkukauphöll geti gagnast notendum við íslenzkar aðstæður.  Til þess að spila á kerfið og gera hagstæðari viðskipti en nú tíðkast þarf sérfræðiþekkingu, sem borgar sig ekki fyrir flest fyrirtækin að afla sér.  Að fara út í afleiðuviðskipti er hrein spákaupmennska, sem margir hafa farið flatt á.  Ef á að sveifla framleiðslunni eftir verði á rafmagni, kostar það endurskipulagningu framleiðslunnar, sem getur kostað aukin útgjöld til mannahalds og aukningu birgðahalds.  Hvort tveggja vinnur gegn framleiðniaukningu, sem ætti að vera helzta keppikefli iðnaðarins.

Stærstu kaupendurnir, álverin, geta ekki með góðu móti tekið þátt í þessu af tæknilegum ástæðum, af því að stöðugleiki er alfa og omega fyrir rafgreiningarkerin.  Fyrirvaralitlar aflsveiflur eru dýrar og geta haft alvarlegar afleiðingar fyrir framleiðni (straumnýtni og orkunýtni keranna) dögum og jafnvel vikum saman.  Markaðsvæðing raforkuvinnslunnar í anda Innri markaðar ESB eykur hættu á orkuskorti, og mótvægisaðgerðir í anda orkulindastýringar verða líklega dæmd óleyfileg opinber markaðsinngrip.  Málið horfir þannig við pistilhöfundi, að SI hafi með stuðningi sínum við OP#3 keypt köttinn í sekknum.

Í næstu vefgrein verður haldið áfram að rýna í umrædda skýrslu Samtaka iðnaðarins.

 

 

 

 

 

 

 

Samkeppnishæfni á niðurleið

Það eru váboðar í efnahagslífi landsins bæði nær og fjær.  Fyrirtækin eiga langflest erfitt uppdráttar, og eftir gerð Lífskjarasamninganna hefur atvinnuleysið aukizt geigvænlega miðað við árstíma. Kostnaður atvinnulífsins er of mikill m.v. tekjurnar, og þessi kostnaður fer enn vaxandi, þótt verðbólgan og stýrivextir Seðlabankans undir stjórn nýs Seðlabankastjóra fari lækkandi. Þessu má m.a. um kenna stöðugt vaxandi skattheimtu, aðallega sveitarfélaganna, sem sjást ekki fyrir við álagningu t.d. fasteignagjalda. Við þessar aðstæður er ekki kyn, þó að keraldið leki, og 10.10.2019 birti Morgunblaðið frétt frá "World Economic Forum" (WEF)(Heimshagkerfisvettvangur (Alþjóða efnahagsráð er röng þýðing)), sem leiddi í ljós, að slök staða Íslands í heimshagkerfinu fór enn versnandi 2018. Það er auðvitað bábylja, að EES-aðild tryggi samkeppnishæfni. Óhentugt og ofvaxið reglusetningar- og eftirlitsbákn innleitt hér frá Brüssel lendir allt á kostnaðarhlið atvinnulífsins í landinu.  Stjórnmálamenn og skrifræðisberserkir Stjórnarráðsins hafa í heimsku sinni gengizt upp í því að leggjast á sveif með harðsvíruðustu skrifræðispúkunum í Brüssel, eins og fram hefur komið í fjölmiðlum, t.d. Morgunblaðinu í dag, 28.10.2019.  Þegar aðeins á að slaka á klónni, rís "Kúba norðursins" og aðrir slíkir upp á afturlappirnar og fjargviðrast út af því, að nú eigi að ganga erinda stórfyrirtækja.  EES-farganið leggst því þyngra á fyrirtæki, þeim mun minni sem þau eru, því að löggjöf ESB er miðuð við allt aðra og stórkarlalegri samsetningu atvinnulífsins en hér tíðkast.

Kostnaðarvandinn dregur mátt úr fyrirtækjunum til fjárfestinga og nýsköpunar.  Hið opinbera er sökudólgurinn með einhverja mestu skattpíningu í heimi og stærstu hlutdeild hins opinbera m.v. vestræn hagkerfi, og enn á að auka í, nú undir yfirskyni umhverfisverndar við undirspil dómsdagsspámanna. Þessi græna skattatefna er tómt píp, eins og sannast á því, að útgerðin, sem þegar hefur náð markmiðum Íslands fyrir sitt leyti um minnkun losunar gróðurhúsalofttegunda 2030, fær enga umbun fyrir það með niðurfellingu "grænna skatta" á eldsneyti útgerðarinnar. Með því að fella þá niður á útgerðirnar gætu þær hafið næsta stig tækniþróunarinnar, sem er að knýja litla farkosti með rafmagni og stór fiskiskip með lífdísilolíu unninni úr jurtum ræktuðum hérlendis, t.d. repju, sem grundvöllur hefur verið lagður að.  

Umhverfisráðherrann má vart vatni halda af hrifningu yfir urðunarskatti, sem fyrirhugaður er þrefalt hærri en að meðaltali í Evrópu og Sorpa hefur gagnrýnt harðlega og telur ekki munu koma að neinu haldi í baráttunni fyrir minnkun losunar gróðurhúsalofttegunda. Pípið kemur úr æðstu lögum stjórnsýslunnar, sem halda, að þau slái með því pólitískar keilur.  Vonandi fá þau bjúgverpil í fangið í næstu kosningum.  

Útþensla hins opinbera í tíð núverandi ríkisstjórnar hefur verið gegndarlaus, mikið undir formerkjum: "Hér varð hrun". Sveitarfélögin flest stunda eignaupptöku af heimilum og fyrirtækjum með hóflausum fasteignagjöldum, og höfuðborgin bítur höfuðið af skömminni með innviðagjöldum, sem virðast ekki eiga sér stoð í lögum.  Við þessar aðstæður er Borgarlínan hreint bruðl, því að hún er reist á óskhyggju borgarstjóra og meðreiðarsveina/meyja um, að hún muni fækka bílum í umferðinni vegna aukningar á hlutdeild strætó í fólksfjölda í umferðinni úr 4 % í 12 %.  Reynslan af fjölgun strætóferða og sérakreinum sýnir, að þetta mun einfaldlega ekki gerast, og þá sitjum við uppi með aðþrengda bílaumferð og misheppnaða, burtkastaða  fjárfestingu um a.m.k. mrdISK 50 í fyrsta áfanga í stað þess að beina fénu þangað, sem það gefur árangur strax í öruggari og greiðari umferð fjöldans. Hér er nóg rými fyrir þau umferðarmannvirki, sem nauðsynleg eru til að anna farartækjunum, sem fólkið hefur fest kaup á til að komast hratt og örugglega á milli staða, ef vinstri-vinglar verða ekki látnir komast upp með skemmdarverk, eins og skipulagning byggðar á svæðum, sem bezt henta umferðarmannvirkjum.  Stríð borgarstjóra og rauðvínssötrandi sérvizkulýðs í kringum hann gegn fjölskyldubílnum er stórskaðlegt, rándýrt og verður að brjóta á bak aftur hið snarasta.

Samkvæmt "WEF" eru mælikvarðar þessa hagvangs fjölmargir, bæði efnahagslegir, félagslegir og lífsgæðatengdir, en þyngstir á metunum eru þættir, sem leiða til eða styðja við framleiðniaukningu.  Að Ísland skuli lenda í 26. sæti og falla um tvö sæti árið 2018 er grafalvarlegt fyrir framtíðar lífskjör á Íslandi. Framleiðniaukningin hefur hins vegar verið þokkaleg frá Hruni, en það eru greinilega feysknar stoðir undir henni. Stjórnvöld fljóta sofandi að feigðarósi, eins og fyrri daginn, enda lítill skilningur þar á þörfum atvinnulífsins.

Í ljósi þess, sem vitað er um áhrifaþætti á framleiðniaukningu, er óráðlegt fyrir smáþjóð (small is beautiful) að gangast undir það jarðarmen að þurfa að innleiða alla þá lagasetningu, sem 500 milljóna ríkjasambandi dettur í hug að láta EFTA-ríkin innleiða til að þau fái óheftan aðgang að Innri markaði ESB.  Fyrir nokkrum árum gerði Viðskiptaráð Íslands athugun á byrðinni, sem atvinnulífinu væri gert að bera vegna reglusetninga og eftirlits hins opinbera.  Það eru tugmilljarðar í beinan kostnað til stofnana og til eigin starfsmannahalds, en hinn óbeini kostnaður hleðst ört upp og er margfaldur á við beina kostnaðinn, því að hann var þá (2015) talinn valda 0,5 % minni framleiðniaukningu á ári en ella, og eftir innleiðingu viðamikilla lagabálka um fjármálaeftirlit, persónueftirlit og orkueftirlit (OP#3), hefur enn sigið á ógæfuhliðina.  

Nú er næsta víst, að það, sem væri hægt að grisja úr reglugerðafrumskóginum eftir uppsögn EES-samningsins, mundi geta aukið framleiðniaukningu á ári um a.m.k. 0,5 %.  Er raunhæft að reka þetta reglugerðafargan á dyr ?  Við verðum að hafa eftirlitsstofnanir, en það eru fyrirtækin sjálf, sem annast vottað gæðaeftirlit samkvæmt ISO-stöðlum, sem markaðurinn í Evrópu og annars staðar tekur mark á.

 Í ágúst 2019 kom út í Noregi skýrsla, sem Menon Economics gerði fyrir "Nei til EU" um hagræn áhrif EES-samningsins í Noregi og valkosti við hann.  Niðurstaðan var sú, að nýlegir fríverzlunarsamningar ESB við Kanada og Japan fella niður toll á öllum vörum á 7-15 árum, og verða þeir þá útflytjendum unninna fiskafurða hagfelldari en EES-samningurinn.  15 % af vörusendingum lenda í einhvers konar tollskoðun, og hljóta EFTA-ríkin að geta samið um miklu lægra hlutfall gegn gæðatryggingu og vegna núverandi aðlögunar sinnar að ESB, svo að vöruflutningar geti að mestu gengið jafnsnurðulaust og núna.  

Samþykkt Íslands á Orkupakka 3 (OP#3) og þar með aðild landsins að Orkusambandi Evrópu getur haft skelfileg áhrif á samkeppnishæfni Íslands, því að yfirlýst stefna ESB er að hvetja með lagasetningu, ívilnunum og styrkjum, til eflingar millilandatenginga fyrir orkuflutninga til að jafna orkuverðið innan Orkusambandsins og skapa betra jafnvægi á milli framboðs og eftirspurnar. Nú væri hægt að leggja 600 MW sæstreng um Færeyjar og til Skotlands með styrk frá ESB, sem næmi kostnaði við endabúnaðinn (afriðlar/áriðlar) og selja orku inn á strenginn fyrir um 40 USD/MWh með flutningskostnaði frá virkjun að streng.  Þetta er nálægt núverandi viðmiðunarverði Landsvirkjunar til stórnotenda. Þar með þyrfti íslenzkt athafnalíf að keppa um íslenzka orku við fyrirtæki með að mörgu leyti hagstæðari staðsetningu. Þessi orkustefna ESB er Íslandi einfaldlega mjög í óhag, því að mesta samkeppnisforskot Íslands er fólgið í sjálfstæðri nýtingu fiskveiðilögsögunnar og sjálfstæðri nýtingu endurnýjanlegra, hagkvæmra orkulinda, sem gefa kost á tiltölulega lágu orkuverði. 

Jafnvel þótt enginn sæstrengur væri í sjónmáli, er hætt við, að tiltektir Landsreglarans muni valda verðhækkunum á raforkumarkaðinum. M.v. tiltektir þessa embættis í öðrum löndum, t.d. í Svíþjóð, og samræmda stefnu í öllum aðildarlöndum EES, sem er höfuðatriði fyrir Framkvæmdastjórnina, má vænta gjaldskrárhækkana hjá Landsneti og dreifiveitunum umfram verðlagsþróun í meiri mæli en verið hefur, og hefur hún þó numið 7 % - 8 % frá innleiðingu OP#1.  

Þá ber Landsreglara að koma á markaðsstýringu raforkuvinnslunnar í stað orkulindastýringar, og fer hún fram í orkukauphöll, sem stofnuð verður, og það er engin leið að sjá, að þessi aðferð geti leitt til verðlækkunar á raforku á Íslandi, þótt ráðherra orkumála hafi verið talin trú um það og hún síðan boðað fagnaðarerindið.  Þetta er einvörðungu ráðstöfun til að laga íslenzka raforkumarkaðinn að Innri markaði ESB, sem hentar þetta fyrirkomulag,  þannig að íslenzki raforkumarkaðurinn geti hnökralaust tengzt Innri markaðinum með aflsæstrengjum í fyllingu tímans.  

Raforkuverðið mun í orkukauphöllinni sveiflast innan sólarhringsins, verða hæst á toppálagstíma á daginn á virkum dögum og lægst að næturlagi.  Notendur geta spilað á þetta, sérstaklega eftir að þeir fá til sín snjallmæla, þar sem orkuverðið og orkunotkunin í rauntíma (aflið) verða sýnd.  Á sumrin verður orkuverðið lægra en á veturna, ef vel gengur með fyllingu miðlunarlóna, en það getur hækkað mjög á útmánuðum á meðan vatnsstaðan fer enn lækkandi í miðlunarlónum og lítið er eftir.  Það er hætt við, að niðurstaðan verði hækkun meðalverðs.

  Þegar illa árar í atvinnulífinu, eins og nú stefnir í, getur slík þróun á kostnaði riðið þeim fyrirtækjum að fullu, sem eru með þungan rafmagnsreikning fyrir, og heimili gætu neyðzt til þess að spara rafmagn.  Sú er reynslan frá Noregi, sem hefur búið við markaðsstýringu raforkuvinnslunnar síðan 1990 og fær nú yfir sig Landsreglara (RME-reguleringsmyndighet for energi).  Þar leggst reykjarsvæla yfir hverfi og byggðir í kuldatíð, því að fólk kyndir þá með viði fremur en rafmagni. Fjarvarmaveitur heyra þar til undantekninga, svo að framboðshliðin er einsleit, en ekki innbyrðis ólík, eins og hér. 

Þetta kerfi er til þess fallið að vekja upp mikla óánægju almennings í landi, þar sem raunverð raforku fór lækkandi fyrir innleiðingu OP#1 og þar sem megnið af orkulindunum og orkufyrirtækjunum er enn í almannaeigu.  Eigendurnir eiga rétt á að krefjast þess, að fyrirtækin séu rekin með hagsmuni þeirra fyrir augum.  Það er auk þess fullveldisréttur hverrar þjóðar að ráða, hvernig stjórnun náttúruauðlindanna er háttað.  Almenningur hefur aldrei verið spurður um þetta.  Samt hefur ríkisstjórn og meirihluti á Alþingi tekið sér bessaleyfi til að ákveða að fela yfirþjóðlegu valdi að ráðskast með þessi mál. Þetta eru veigamikil mistök, sem Miðflokkurinn barðist þó öttullega gegn á þingi, eins og í minnum er haft, og Flokkur fólksins og Ásmundur Friðriksson, auk fjölmargra utan þings, vöruðu við. 

Í þingræðisskipulagi virkar lýðræðið einfaldlega þannig, að vanþóknun eða velþóknun kjósenda á þessum málatilbúnaði öllum mun koma í ljós í næstu Alþingiskosningum.  

 

 

Náttúruauðlindirnar knýja hér hagkerfið áfram

Með náttúruauðlindum hérlendum er hér átt við lífríki hafsins í landhelgi Íslands, orkulindirnar jarðgufu og vatnsföll og sérstæða náttúru eldfjallaeyju norður við heimsskautsbaug.  Spurn er eftir þessu öllu, og nýting á öllum þessum auðlindum stendur undir hagkerfi landsins með sóma.  Nú sjáum við hagkerfið hins vegar gefa eftir vegna versnandi samkeppnisstöðu við útlönd með ískyggilega vaxandi atvinnuleysi sem afleiðingu. Fréttir um öra fækkun bandarískra ferðamanna til landsins um þessar mundir vekja ugg vegna mikilla fjárfestinga, sem ráðizt hefur verið í til að flytja og taka við ferðamönnum. Núverandi stöðu Icelandair í kauphöllinni má að töluverðu leyti skrifa á reikning Boeing, og enginn veit, hvort MAX-vélunum verður leyft að flytja farþega aftur.  Hönnunarsaga þessara véla, sem einn reyndasti þjálfunarflugmaður Íslands telur reyndar, að verði með öruggustu flugvélum eftir breytingar, sem flogið hafa, er sorglegt dæmi um dómgreindarleysi "baunateljara", sem láta ráðleggingar verkfræðinga sem vind um eyru þjóta. 

Það ríkir óvissa með lífríki sjávar vegna hlýnandi sjávar.  Loðnan er horfin af Íslandsmiðum og humarinn sömuleiðis, hvað sem verður.  Tegundir, sem áður fundust einvörðungu úti fyrir Suðurlandi, hafa nú breiðzt út norður fyrir land.  Útflutningur unninna fiskafurða dregst saman á kostnað útflutnings óunninnar vöru vegna samkeppnisstöðunnar, sem hefur versnað, enda er launakostnaður hérlendis sem hlutfall af verðmætasköpun fyrirtækja orðinn sá hæsti í heimi.

Ferðamannagreinarnar eiga allar erfitt uppdráttar.  Samkeppnisstaða Íslands um ferðamenn með áhuga á norðurhjara hefur versnað verulega, t.d. gagnvart Noregi, þar sem stöðug aukning er á ferðamannastrauminum, síðan NOK gaf verulega eftir m.v. EUR í kjölfar lækkunar á olíuverði 2013-2015. Vekur lág staða NOK undrun m.v. risavaxinn gjaldeyrissjóð landsins, sem ríkissjóður er farinn að hirða sneið af (hluta af vaxtatekjum) til rekstrar.  NOK hefur aldrei verið jafnlág m.v. EUR og nú, og skýringin kann að vera þessi: í fyrsta sinn um áraraðir er nú viðskiptajöfnuður Noregs við útlönd neikvæður.  Gas- og olíuvinnsla Noregs fer minnkandi og verð á þessum vörum er fremur lágt.  Atvinnulíf Noregs er gírað inn á þessar greinar og mun eiga erfitt með að skipta um vettvang. Þetta mun hafa áhrif á norskt þjóðlíf í átt til aukinna átaka.

Orkusækin málmframleiðsla hefur átt undir högg að sækja í heiminum undanfarin ár vegna offramboðs á vestrænum mörkuðum, þar sem Kínverjar hafa dembt miklu magni, t.d. af áli, inn á markaðina frá ríkisreknum eða ríkisstyrktum verksmiðjum sínum, sem kaupa rafmagn frá kolakyntum raforkuverum með lágmarks tilkostnaði og ófullnægjandi mengunarvörnum.  Á sama tíma hefur tilkostnaður íslenzkra álvera í sumum tilvikum aukizt gríðarlega vegna launahækkana og raforkuverðshækkana við endurnýjun samninga.  Þar sem mestar kostnaðarhækkanir hafa orðið, er nú bullandi taprekstur, sem auðvitað getur ekki gengið lengi.

LME-verð á áli er nú um 1700 USD/t.  Hámarksraforkukostnaður hérlendis jafngildir um 600 USD/t Al, súrálskostnaður um 600 USD/t Al, skautakostnaður um 400 USD/t Al.  Þá eru eftir 100 USD/t Al fyrir viðhaldsefni, launakostnaði, þjónustukostnaði, fjárfestingum auk eðlilegrar arðgjafar af eigin fé.  Það, sem hefur bjargað afkomu álveranna hérlendis, og þó ekki dugað í öllum tilvikum, er allt að 500 USD/ Al verðviðbót (premium) vegna gæða og sérhæfni. 

Því miður er útlitið á álmörkuðum ekki bjart á næsta áratug, og þess vegna hangir þessi starfsemi á bláþræði hjá þeim fyrirtækjum, þar sem raforkubirgirinn hefur knúið fram afnám tengingar álverðs og orkuverðs auk verulegrar hækkunar.  Kann svo að fara, að mjólkurkýrnar hætti að selja.  Orkubirgjarnir vita sem er, að á næsta leiti er Innri markaður Evrópusambandsins, sem getur tekið við allri tiltækri raforku héðan.  Því hefur hins vegar ekki verið svarað, hvort slík umskipti eru þjóðhagslega hagkvæm eður ei.  Er e.t.v. þjóðhagslega hagkvæmast að búa svo um hnútana, eins og gert var fyrir 2010, að hámarka megi verðmætasköpun í landinu sjálfu með orku landsins í stað þess að senda hana til útlanda til verðmætasköpunar þar.  Þurfum við ekki á að halda vaxandi fjölda fjölbreytilegra atvinnutækifæra hérlendis til að ungt kunnáttufólk kjósi sér búsetu hér til langframa fremur en annars staðar.  Rafmagnssala til útlanda skapar atvinnu í útlöndum, ekki á Íslandi, nema í litlum mæli. Að reiða sig að mestu á ferðamannastraum til landsins er fallvalt.

Núna eru orkumál landsins í deiglunni, og skiptir gríðarlega miklu fyrir hag landsins, hvernig til tekst um þá stefnumótun.  Með samþykki Orkupakka 3 (OP#3) gerðist Ísland aðili að ACER (Orkustofnun ESB) og batt þannig sitt trúss við Orkusamband Evrópu.  Það krefst alveg sérstakrar aðgæzlu og þekkingar að fást við þá aðild á farsælan hátt, og þess vegna var grein Elíasar Elíassonar, verkfræðings, og Svans Guðmundssonar, fiskeldisfræðings, í Morgunblaðinu 30. september 2019, sérstakt fagnaðarefni.  Heiti greinarinnar var:

"Ísland í Orkusambandi ESB",

og verður nú vitnað í hana:

"Íslenzk stjórnvöld þurfa að finna leiðir til að mæta kröfum almennings við að efla atvinnu og orkuvinnslu hér á landi óháð þeim vanda, sem orkuvinnsla Evrópu stendur frammi fyrir.  Þetta, ásamt ráðandi stöðu ESB innan EES-samstarfsins, er og hefur verið grundvöllur þeirrar kröfu almennings, að Ísland hafi sjálft full yfirráð yfir orkuauðlindum sínum og þeirri orku, sem frá þeim fæst."

Hér drepa þeir félagar á það, sem líklega má telja meginviðfangsefni íslenzkra stjórnvalda við framkvæmd EES-samningsins, en þau virðast því miður illa í stakkinn búin til þess og ekki átta sig fyllilega á um hvað orkustefna ESB snýst.  Bernska, blindni og lögfræðileg einhæfni hefur hingað til sett sitt mark á afstöðu íslenzkra stjórnvalda til orkustefnu ESB.  Gallar stjórnsýslunnar urðu svo aftur lýðum ljósir, þegar Ísland 17.10.2019 var sett á "gráan" lista alþjóðlegra samtaka gegn peningaþvætti og fjármögnun hryðjuverka eftir langan aðdraganda og viðvaranir.  Eftir fúskið voru svo viðbrögðin þau að mótmæla því, að ástandið hér réttlætti að fara á þennan lista.  Hegðunin minnir á latan og/eða lítt gefinn nemanda, sem fellur á prófi og mótmælir því að vera felldur. Allt er þetta ömurlegur vitnisburður um núverandi ríkisstjórn.

   Til marks um firringuna, sem ríkir um EES-samninginn, er, að 01.10.2019 kom út 301 bls. skýrsla á vegum utanríkisráðuneytisins að beiðni Alþingis, og þar verður ekki séð í fljótu bragði, að minnzt sé einu orði á þessa hlið frjálsra fjármagnsflutninga eða málefnið, sem fjallað er um í tilvitnuninni hér að ofan.  Þessi ósköp uppskera stjórnvöld með því að setja einvörðungu til verka fólk með lögfræðileg einglirni, svo að ekki sé nú minnzt á vanhæfni vegna tjáðra einstrengingslegra skoðana um Orkupakka 3 (OP#3) og EES-samninginn á opinberum vettvangi.  Niðurstaðan er næsta gagnslítill doðrantur, sem segir meira um annmarka höfundanna en um mikilvægt viðfangsefnið.  Margfalt gagnlegri er skýrsla, sem út kom í Noregi í ágúst 2019, þótt hún sé mun styttri,og fjallaði m.a. um valkostina, sem Noregur hefur í viðskiptalegu tilliti við EES-samninginn.  Landsþing stærstu verkalýðssamtaka Noregs, Fellesforbundets, skaut föstu skoti framan við stefni EES með samþykkt 16.10.2019 á að greina hagstæðustu leiðina fyrir norsk tengsli við ESB og að segja sig úr ACER-Orkustofnun ESB, sem varð að veruleika 02.09.2019, þegar Alþingi samþykkti OP#3. 

Elías og Svanur tengja síðan saman loftslagsmál og orkumál Evrópusambandsins og þar með EES:

"ESB hefur nú sameinað loftslagsmál og orkumál undir hatti Orkusambands Evrópu og ætlast til þess, að við göngum þar inn á þeirra forsendum og leggjum okkar hreinu auðlindir undir þeirra stjórn.  En loftslagsmál eru ekki einkamál Evrópu, heldur alls heimsins."

Vegna samþykktar OP#3 og þar með aðildar Íslands að ACER, er Ísland nú í Orkusambandi Evrópu, þótt þangað eigum við ekkert erindi.  Íslenzk stjórnvöld hafa metnaðarfulla stefnu í loftslagsmálum, og það verður hægt að beita orkustefnu landsins fyrir vagn loftslagsstefnunnar með orkuskiptum, þ.e. að virkja og reisa flutningsmannvirki fyrir orku til að knýja verksmiðjur fyrir umhverfisvænt eldsneyti, t.d. vetni, etanól og repjuolíu, eða leggja dreifikerfi að hleðslustöðvum rafmagnsbíla. Ætti nýsköpunarráðherra að beita sér fyrir rannsóknum á sviði innlendrar framleiðslu vistvæns eldsneytis, svo að hætta megi innflutningi á eldsneyti með íblandaðri pálmaolíu með stóru kolefnisspori.  

Hættan er hins vegar sú, að ESB heimti, að við göngum enn lengra og virkjum fyrir raforkusölu um aflsæstreng, sem tengi Ísland við Innri markað ESB. OP#3 leggur drögin að aflsæstreng, sem fjárfestar kunna að gera tillögu um, og ágreiningur íslenzku ríkisstjórnarinnar og ACER um lagningu og tengingu slíks strengs gæti lent hjá EFTA-dómstólinum. Verði síðan af slíkum streng og Ísland innleiðir OP#4 í fyllingu tímans, þá mun áreiðanlega verða vísað til bindandi ákvæða í OP#4 um að veita leyfi til að rannsaka og virkja endurnýjanlegar orkulindir og tengja þær við flutningskerfið gegn gjaldi, sem er óháð vegalengd á milli tengistaðar og virkjunar.

Félagarnir, Elías og Svanur, eru ekki sannfærðir um, að hagkvæmasta leiðin fyrir Íslendinga sé að ganga Orkusambandi Evrópu á hönd:

"Án þess að útiloka samstarf höfum við því, þegar grannt er skoðað, trúlega betri tækifæri til að gera loftslagsmálum heimsins gagn utan Orkusambands Evrópu."

Þetta er jafngilt því að segja sem svo, að við getum þjónað sameiginlegum hagsmunum jarðarbúa betur með því að móta orkustefnu landsins sjálf, eins og við höfum gert hingað til.  Dæmi um þetta má taka af áliðnaðinum.  Hann keypti árið 2018 12,9 TWh (terwattstundir) af raforku og framleiddi þá tæplega 0,9 Mt af Al.  Ef þetta ál hefði ekki verið framleitt á Íslandi, hefði það áreiðanlega verið framleitt annars staðar og líklegast með raforku frá eldsneytisraforkuverum.  Algengasta tegundin þar eru kol, og af þeim þarf um 4,0 Mt til að framleiða 12,9 TWh.  Bruni þeirra myndar vart undir 14 Mt af CO2-gasi og kynstur af öðrum óheilnæmum gösum og sóti.  Þetta þýðir, að íslenzku álverin spara losun a.m.k. 12 Mt CO2/ár.

Sé notað jarðgas við raforkuvinnsluna, verður losunin minni, en hún getur líka orðið meiri, ef notuð eru kol með lágu orkugildi (brúnkol) eða raforkuverið er með mjög lága nýtni.  Sparnaðurinn, 12 Mt CO2/ár, er 2,4 föld losunin hérlendis (án millilandaflugs og millilandaskipa).  Í raun leggur þannig íslenzk stóriðja mest að mörkum hérlendis á alþjóðavísu í baráttunni við hlýnun jarðar.

Síðan útskýra þeir félagar í hverju áhyggjur þeirra eru fólgnar varðandi Orkusamband Evrópu:

"Innan EES-samstarfsins skrifar ESB allar nýjar viðbætur, sem EFTA-ríkin eiga síðan að samþykkja.  Það er auðvelt að gera mistök, þegar þannig er samið, og það virðist einmitt hafa verið gert í EES-samningnum, hvað varðar orkulindir Íslands.  

Skýrasta dæmið um þetta er e.t.v. úrskurður Eftirlitsnefndar EES [ESA] og bréf til íslenzkra stjórnvalda frá 20. apríl 2016 þess efnis, að allur réttur til að nýta náttúrulegar auðlindir í eigu almennings og ríkis fari fram á markaðsforsendum [þ.e. úthlutun alls nýtingarréttar hins opinbera fari fram á markaðsforsendum, og á þetta féllst íslenzka ríkisstjórnin skömmu síðar, svo að málið fór ekki fyrir EFTA-dómstólinn - innsk. BJo].  Þetta felur í sér, að markaðurinn á að ráða nýtingu og stjórnun auðlinda okkar, en eignarréttur okkar og fullveldi skulu sniðgengin. 

Afleiðing þessa úrskurðar ESA verður til þess að hækka orkuverð og minnka samkeppnisforskot íslenzkra iðnfyrirtækja gagnvart erlendum.  Þetta hvetur fyrirtæki til að flytja starfsemi eins og fiskvinnslu nær mörkuðunum inn í iðnaðarkjarna ESB, en erfitt verður fyrir íslenzkan iðnað að keppa á alþjóðlegum mörkuðum með evrópskt orkuverð.  Það sjá allir í hvaða hættu íslenzkum efnahag er stefnt, ef þessum úrskurði ESA er að fullu fylgt." [Undirstr. BJo.]

Utanríkisráðherrann á þessum tíma, Lilja Alfreðsdóttir, virðist þó ekki hafa áttað sig á téðri hættu fyrir íslenzkan fullveldisrétt til að stjórna orkulindunum, né forsætisráðherrann, Sigurður Ingi Jóhannsson, eða iðnaðarráðherrann, Ragnheiður Elín Árnadóttir.  Var utanríkismálanefnd höfð með í ráðum, þegar þessi endemisákvörðun var tekin, eða atvinnuveganefnd Alþingis ? 

Þessi afglöp vitna um brotalöm, þverbresti, í íslenzkri stjórnsýslu.  Það er með öllu óskiljanlegt, að þessi afdrifaríka uppgjöf gagnvart ESA skyldi eiga sér stað, og það þegjandi og hljóðalaust, enda tók norska stjórnsýslan allt annan pól í hæðina, þegar hún fékk svipaða fyrirspurn frá ESA 30.04.2019 (úrskurður ESA kemur ekki strax).  Norska olíu- og orkuráðuneytið tók þegar til varna og færði rök fyrir því, að tilskipanirnar, sem ESA beitti fyrir sig, og eru aðrar en gagnvart Íslendingum, ættu alls ekki við um raforkuvinnslu.  

Líklega mun iðnaðarráðherra núverandi ríkisstjórnar, Þórdís Reykfjörð, leggja á þessu þingi fram frumvarp um útfærslu umræddrar markaðsvæðingar.  Ef frumvarpið felur í sér, að téður nýtingarréttur verður boðinn upp eða boðinn út á Evrópska efnahagssvæðinu, þá gæti það orðið pólitískur banabiti þessa ráðherra og jafnvel ríkisstjórnarinnar allrar.  Ef ráðherrann gerir ekki neitt í þessu máli, þá er hætt við, að ESA ókyrrist og hóti málssókn á hendur ríkinu fyrir EFTA-dómstólinum  vegna vanefnda.  

Hér kann að verða um stórpólitískt mál að ræða bæði í Noregi og á Íslandi. "Fellesforbundet" lýsti því yfir á Landsþingi sínu 16.10.2019, að ef þessari kröfu ESA yrði haldið til streitu, neyddist Noregur til að segja upp EES-samninginum. Ef ESA/ESB ætla að framfylgja orkustefnu sinni í þessum löndum, Íslandi og Noregi, þá ryðja þau einkaframtakinu braut inn í orkuvinnsluna, t.d. með þeim hætti, sem að ofan er lýst.  Ætla má, að í báðum löndunum sé mikill meirihluti kjósenda á öndverðum meiði við ESA/ESB í þessu máli.  Ef þetta hrikalega mál fer á versta veg, kann að þurfa að velja á milli fullveldisréttar yfir náttúruauðlindunum og aðildar að EES. 

 

 

 

Hvað er Orkusamband Evrópu ?

Einn stjórnarþingmaður hélt því fram í þingumræðu um OP#3 í lok ágúst 2019, að Orkusamband Evrópu væri ekki til. Það er sjálfsblekking á háu stigi, því að Orkusamband Evrópu er að verða meginstjórntæki Evrópusambandsins (ESB) til að fást við loftslagsvandann að sinni hálfu og til að gera ESB-löndin óháð eldsneytisaðdráttum í framtíðinni. 

Rússar hafa skapað sér svo sterka stöðu sem orkubirgjar fyrir ESB, að Sambandið á bágt með að beita sér á hinum pólitíska vettvangi gegn Rússlandi, þótt það telji mikla þörf á því, svo að ekki sé talað um það, ef slær í brýnu á milli NATO og Rússlands.  Þá verður Evrópa strax lömuð af orkuskorti m.v. núverandi hlut jarðefnaeldsneytis frá Rússlandi og löndum hliðhollum þeim. 

Þess vegna er forgangsmál hjá ESB að uppfylla Parísarsamkomulagið.  Það er áfangi á vegferðinni til sjálfbærrar orkunýtingar í ESB og á Íslandi. Lokatakmarkið er báðum í hag, Íslandi og ESB, en áfangarnir á leiðinni ekki endilega.  Þess vegna er hið gríðarlega ójafnræði aðilanna í EES-samstarfinu áhyggjuefni.  ESB skrifar allar reglurnar og samkvæmt utanríkisráðherra og taglhnýtingum hans er úti um EES-samninginn, ef eitthvert EFTA-land hafnar þessari löggjöf. Sú staða er óviðunandi, enda skrumskæling á raunveruleikanum.  Málið er, að ráðuneytin þurfa að vinna heimavinnuna og gera athugasemdir við málefni, sem Framkvæmdastjórnin hefur merkt EES, áður en þau eru lögð fyrir Sameiginlegu EES-nefndina.  Ráðuneytin sofa hins vegar á verðinum, eins og dæmin sanna.

Íslendingar eru nánast með lausnirnar í hendi sér til að fullnusta orkuskiptin, a.m.k. í miklu betri stöðu en ESB, ef þeir spila rétt úr gjöfinni, sem þeir hafa fengið.  Það er alls ekki vitað með hvaða hætti orkuskipti Evrópusambandsins munu fara fram, og þar á bæ mun ekki takast að ná losunarmarkmiði og markmiði um hlutdeild endurnýjanlegrar orku ársins 2020. Það er reyndar undir hælinn lagt með þessi markmið hérlendis líka, en Þjóðverjar eru í mun betri aðstöðu en Íslendingar að þessu leyti, því að viðmiðurárið, 1990, endursameiningarár Þýzkalands, er þeim "hagfellt" vegna mikillar losunar í DDR-Deutsche Demokratische Republik, sem fljótlega í kjölfar endursameiningar var bundinn endi á, en Íslendingar voru nýbúnir að leysa olíukyndingu húsnæðis af hólmi að miklu leyti með hitaveituvæðingu, fjarvarmaveitum og rafhitun.  

Með innleiðingu OP#3 varð Ísland aðili að Orkusambandi Evrópu.  Þannig er búið að rígnegla Ísland á stjaka Evrópusambandsins. Við erum skuldbundin til að styðja stefnu Orkusambands Evrópu, þótt ósannað sé, að hún verði okkur hagfelld, t.d. beinn útflutningur rafmagns.

Hlutdeild Íslands í Orkusambandinu stafar af aðild (án atkvæðisréttar) Landsreglarans (forstjóra Orkustofnunar) að tæknilegri stjórn ACER-Orkustofnunar ESB, sem gegnir eftirlitshlutverki með öllu orkutengdu regluverki ESB og hefur talsverð og vaxandi völd til gagnaðgerða, þótt oft sé aðeins send skrifleg tilkynning um frávik til Framkvæmdastjórnarinnar, sem er hinn raunverulegi valdhafi Orkusambandsins. Það getur orðið erfitt að búa á hjáleigu stórbýlisins, ef höfðinginn telur sig eiga hönk upp í bakið á kotbóndanum.   

Hlutverk Orkusambandsins er fimmþætt:

1.  Að tryggja orkuöryggi, samstöðu aðildarríkjanna (EES) um orkumálin, og traust á milli þeirra. - Orkuöryggi á Íslandi verður bezt tryggt með varaforða í miðlunarlónum síðvetrar, nægu uppsettu afli til að mæta toppálagi, þótt stærsta eining kerfisins bili, og öflugu flutnings- og dreifikerfi. Með tengingu landsins við Innri markað EES, fær ESB töglin og hagldirnar varðandi orkuöryggið, og það er ekki góðs viti.
2.  Að tryggja að fullu samvirkni á Innri orkumarkaði EES með frjálsu og tæknilega óhindruðu orkuflæði, hvaðan sem er og til allra staða innan EES. - Þetta kallar á 2 aflsæstrengi til Íslands, svo að tenging við Innri markað meginlandsins sé jafnan virk. Flutningsgeta hvors um sig verður sennilega aðeins um 600 MW af tæknilegum ástæðum. Að rjúfa þannig rafmagnslega einangrun Íslands mun fyrirsjáanlega hafa slæm áhrif á hagkerfið vegna óhjákvæmilgra  raforkuverðhækkana, sem draga úr samkeppnismætti atvinnulífsins og rýra lífskjörin. Engin almennileg greining hefur farið fram hérlendis á efnahagslegum og umhverfislegum afleiðingum sæstrengstenginga við útlönd, en sterkar vísbendingar eru um, að hvorar um sig verði mjög alvarlegar.    
3. Að draga úr orkuþörf á hvern íbúa með bættri orkunýtni og minni orkutöpum. - Hér bjátar mest á í flutningskerfinu, þar sem 132 kV Byggðalína er allt of veik fyrir það álag, sem nú er á kerfinu  og bíður eftir að koma.  220 kV sunnan frá Brennimel í Borgarfirði og austur að Hryggstekk í Skriðdal er bráð nauðsyn í þessu sambandi. Einnig má nefna brýna spennuhækkun á Vestfjörðum og víðar til að auka flutningsgetu og draga úr töpum. 
4. Að EES verði kolefnishlutlaust árið 2050 og skuli með öllum tiltækum ráðum standa við losunarskuldbindingar sínar árið 2030 (40 % minnkun m.v. 1990). - Í ljósi þess, að enn fer losunin vaxandi í Orkusambandinu, einnig á Íslandi, verður þetta erfitt markmið, en þó sennilega framkvæmanlegt á Íslandi, ef taka má bindingu kolefnis með í reikninginn, eins og nú stefnir í. Þá þarf hið opinbera að styrkja nýsköpun á sviði eldsneytisframleiðslu, t.d. repjuolíu. 
5. Að efla rannsóknir, nýsköpun og samkeppnishæfni innan EES til að styrkja stoðir kolefnislausrar og hreinnar orkutækni til að hraða orkuskiptum eftir föngum. - Þróun og olíuvinnsla úr repju er mjög áhugaverður kostur fyrir Íslendinga, því að það verður hægt að gjörnýta repjuna innanlands með fóðurframleiðslu. Annað áhugavert svið er metan- og metanólvinnsla.    

Stjórntæki Orkusambandsins er viðamikil áætlanagerð til 10 ára um orku- og loftslagsaðgerðir og stöðluð skýrsluform um framvindu í hverju landi.  Skýrsluform og innihald eru skilgreind í tilskipunum og reglugerðum, og ACER hefur eftirlit með öllu saman, safnar saman gögnum og vinnur úr þeim.  ACER fylgist líka náið með, að reglur frjálsrar samkeppni séu virtar og þar með, að ríkisvaldið skipti sér ekki af þessum markaði með inngripum, sem skekkja samkeppnisstöðu og styðja ekki við stefnu Orkusambandsins hér að ofan.  ESB hefur hannað markaðsstýringu raforkuvinnslunnar til að tryggja frjálsa verðmyndun, en stundar þó jafnframt bullandi framleiðslustýringu með niðurgreiðslum á raforku frá vindmyllum og sólarhlöðum ásamt koltvíildisskatti. 

Það verður því ekki um að ræða neina séríslenzka útfærslu á OP#3 né OP#4, og hætt er við, að Alþingismönnum bregði mörgum hverjum í brún, þegar þeir sjá afleiðingar gjörða sinna í verki. Þá mun eiga við orðtakið, að of seint er að iðrast synda sinna eftir dauðann.

 

Nokkrar tilskipanir og reglugerðir hafa verið gefnar út auk 2018/1999 til að stjórna Orkusambandinu, t.d. tilskipun 2018/2001, sem aðildarlöndin eiga að lögleiða hvert um sig fyrir 30.06.2021 og eru hluti af "Hreinorkupakkanum". Hún felur í sér bindandi markmið um hlutdeild endurnýjanlegrar orku af heild 32 % árið 2030. Augljóslega mun verða þrýstingur á alla aðila Orkusambandsins um að sýna samstöðu til að ná þessu marki.  Engum mun líðast að liggja eins og ormur á gulli á ónýttum, endurnýjanlegum orkulindum eða að hamla því, að þær nýtist öðrum.  Orkusambandið felur í sér gagnkvæmar skuldbindingar aðildarþjóðanna, sem verða að fórna staðbundnum hagsmunum sínum, t.d. náttúruperlum, á altari baráttunnar gegn hlýnun jarðar yfir 1,5°C-2,0°C m.v. "Litlu ísöld", þótt hún líklega sé fyrirfram töpuð, af því að sínum augum lítur hver á Parísarsamkomulagið og enn eykst losunin, þó ekki í Bandaríkjunum.

 

Með tilskipun 2009/28/EB hafði ESB-ríkjunum 28 verið sett markmið um 20 % hlutdeild endurnýjanlegra orkulinda árið 2020, en nú er ljóst, að 16 lönd eða 57 % munu ekki ná þessu markmiði, og í heild mun það ekki nást. Af hinum stærri ríkjum ESB eru það aðeins Frakkland og Spánn, sem ná munu þessu markmiði. Það mun þess vegna þurfa meiri háttar efnahagslegt og pólitískt átak innan Orkusambands Evrópu til að ná markmiðinu 2030, og reynt verður að virkja og fullnýta allar endurnýjanlegar orkulindir, sem Orkusambandið ræður yfir. 

Tilskipun 2018/2001 er sniðin að þessu.  Samkvæmt þessari tilskipun á að koma upp vettvangi fyrir ríki, sem náð hafa árangri yfir markmiði til að selja hinum lakar settu hlutdeild í árangri sínum. Þetta mun væntanlega herða enn meir á og bæta heildarárangur. 

 

Í tilskipun 2018/2001 er að finna upptalningu á viðurkenndum tegundum endurnýjanlegrar orku.  Þær eru 11:

vindur, sól, jarðhiti, umhverfishiti (fyrir varmadælur), sjávarföll, öldur, vatnsföll, lífmassi, gas frá urðun, gas frá skólphreinsun og almennt lífrænt gas.  Síðan kemur skuldbindandi krafa á aðildarríkin: þau skulu tryggja, að allar reglur (þar með taldar reglur um staðbundna umhverfisvernd og skipulag) varðandi orkustöðvar og tengd mannvirki fyrir flutning og dreifingu orku fyrir upphitun eða kælingu, framleiðslu lífræns eldsneytis eða annars konar orku og fyrir vinnslu eldsneytis af óendurnýjanlegum uppruna til flutninga séu hæfilegar og nauðsynlegar og fullnægi jafnframt skilyrðinu um að setja orkunýtni í forgang.

 

Það verður eftirlitsaðilans, ACER, að ákveða, hvað eru hæfilegar og nauðsynlegar reglur.  

Fleiri reglur má tilfæra úr hreinorkupakkanum, sem eru skuldbindandi fyrir ríki Orkusambandsins og draga að sama skapi úr völdum staðbundinna yfirvalda.

 

Orkunýtni á öllum sviðum er mjög mikið keppikefli Orkusambands Evrópu.  Það vísar til lágmörkunar orkutapa í raforkuvinnslu, flutningi, dreifingu og í notendabúnaði. 

Á Íslandi eru flutnings- og dreifikerfin í mörgum tilvikum of veikburða til að fullnægja kröfum Orkusambandsins um skilvirkni, og hluti kerfanna hreinlega oflestaður og annar ekki flutningsþörfinni.  Þetta samræmist engan veginn aðild að Orkusambandinu, og Landsreglarinn mun örugglega leggja áherzlu á, að enginn dragi lappirnar eða leggi stein í götu úrbóta á þessu sviði.  Tilskipun 2018/2002 setur aðildarþjóðunum markmið um að minnka orkutöpin um 20 % árið 2020 og 32,5 % árið 2030 miðað við viðmiðunarárið (1990).  Þetta kallar á miklar fjárfestingar í innviðum, ekki síður en óskilvirkt gatnakerfi höfuðborgarsvæðisins.

 

Áhættugreiningar eru mikilvægar til að unnt sé að semja markvissar viðbúnaðar áætlanir og fara í mótvægisaðgerðir.  Reglugerð 2019/941 fjallar um þetta, og að ríkin í Orkusambandinu sýni samstöðu, ef orkuskortur verður, til að lágmarka tjónið.  Ef til Íslands verður lagður sæstrengur, er mikil áhætta fólgin í að reiða sig á einn sæstreng til að bæta upp lága vatnsstöðu í miðlunarlónum. Þótt tveir verði og flutningsgetan verði 1200 MW, hrekkur hún ekki til að fullnægja þörfinni með tóm miðlunarlón.

  Markaðsstýring raforkuvinnslunnar með sæstrengstengingu kallar á nýjar lausnir til að varðveita orkuöryggið í landinu.

 

Reglugerð 2019/942 fjallar um ACER.  Meginhlutverk þessarar samstarfsstofnunar landsreglara er að tryggja frjálst flæði orku yfir landamæri og að ná markmiðum Orkusambandsins á hverjum tíma um orkuflutninga yfir landamæri.  

 

Reglugerð 2019/943 fjallar um reglur Innri markaðarins fyrir rafmagn, og hvernig hann á að hjálpa til við að ná losunarmarkmiðum og markmiðum um hlutdeild endurnýjanlegrar orku af heild.

 

Rafmagnstilskipun 2019/944 kveður m.a. á um, að innlend löggjöf megi ekki hindra framgang stefnu ESB. Tekið er fram í gr. 3, að ekki megi hindra raforkuviðskipti yfir landamæri. Þetta er mjög varasamt að innleiða hérlendis, því að það þýðir, að innlend yfirvöld mega ekki hægja á útflutningi raforku, þótt mjög lækki í lónum.  Í sömu grein er hamrað á, að ekki megi koma í veg fyrir millilandatengingar fyrir raforku, sem fjárfestar hafa lýst áhuga á og landsreglarar beggja enda samþykkt.

 

Samkvæmt gr. 58 ber landsreglara að fjarlægja hindranir í vegi nýrra verkefna við nýtingu endurnýjanlegra orkulinda.  Hérlendis getur þetta þýtt, að Landsreglarinn þrýsti á um færslu virkjanakosta úr biðflokki yfir í nýtingarflokk og kæri óeðlilegar tafir við veitingu framkvæmdaleyfis út af flutningslínum, svo að dæmi séu tekin.  Það er augljóst, að verði "Hreinorkupakki" Orkusambands Evrópu innleiddur hér, þá verður það ávísun á ófrið, sem ella yrði ekki efnt til.  Er það umhugsunarvert í ljósi atburða 13. aldarinnar, þegar erlent vald tók að ráðskast með hag landsmanna.

 

Kanna þarf samstöðugrundvöll með Norðmönnum um undanþágur við OP#4.  Ef hann næst ekki, þarf utanríkisráðuneytið að koma kröfum sínum um undanþágur á framfæri við ESB og EFTA áður en OP#4 verður tekinn til umfjöllunar í Sameiginlegu EES-nefndinni.